14
TÜRKOLOGİYA
№ 1
2014
TÜRKAN ƏSGƏROVA
XIV ƏSR AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ DİL TARİXİNDƏ SUFİZM TƏRİQƏTİ ƏSASINDA
HÜRUFİZM CƏRƏYANIN YARANMASI VƏ İNKİŞAF ETMƏSİ
(Nəsimi dili əsasında)
X ü l a s ə . Nəsimi xalqın dilini, vətəni Azərbaycanı bütün varlığı ilə sevərək, ana dilini
həm lirik sözlərinin, həm də sufi-fəlsəfi şeirlərini ifadə vasitəsinə çevirdi. Nəsimi ana dilinin
vurğunu «fədaisi» idi. Tədqiqatçıların fikrincə, həm sufizm, həm hürufizm panteizmə əsaslanır,
lakin sufilərdə panteizm sırf fəlsəfi, seyrçi, passiv mahiyyət daşıyır, hürufilərdə isə panteizm isə
fəaldır, ictimai-siyasi məqsəd güdür.
Sufilərdə və hürufilərdə eşq ən müqəddəs, ən yüksək anlayışdır. Hürufilərdə sufilər kimi eşq
yolunda fəda olmağı və bu yolla da son məqsədə çatmağı səadət hesab edirdilər.
Açar sözlər: Nəsimi, Azərbaycan ədəbi dili tarixi, sufizm və hürufizm fəlsəfəsi
Azərbaycanın böyük şairi Nəsimi dünya mədəniyyəti tarixində Azərbaycan xalqının adına
şərəf və şöhrət gətirən istedadlı bir şair, ana dilində gözəl şeirlər yazan nəhəng bir söz ustadı,
kamillik dərəcəsi ilə dünya fəlsəfi fikrinə orijinal və təkrarsız əlavələr etmiş, öz məsləkindən dön-
məyən, cəsur bir şəxsiyyət, mahir bir filosof-şair olmuşdur. Şairin öz sözləri ilə desək: Bir günəş-
dir Nəsimi kim anın, // Neçələr zərrəsinə həsrətdir!
Nəsimiyə qədər Azərbaycanda, eləcə də türk dünyasında bir sıra ədəbi şəxsiyyətlər, söz
sahibləri, şairlər, filosoflar olmuşdur. Bununla belə, istər keçmiş sovetlər dönəmində, istərsə də
xarici şərqşünasların yekdil fikri belədir ki, Nəsimi öz bədii, fəlsəfi yaradıcılığı ilə xüsusi möv-
qeyə, müstəsna ədəbi tarixi əhəmiyyətə malik olmuş, heç bir söz sahibi Nəsimi səviyyəsini fəth edə
bilməmişdir. Müqayisəli tədqiqatlar göstərir ki, Nəsiminin bütün türkdilli sələfləri poetik
istedadlarına görə Nəsimidən qat-qat aşağıda durmuşlar [1. S.167].
Nəsimi xalqını, dilini, vətəni Azərbaycanı bütün varlığı ilə sevərək, ana dilini həm lirik
şeirlərinin, həm də sufi-hürufi-fəlsəfi şeirlərinin ifadə vasitəsinə çevirdi: Nəsimi ana dilinin vur-
ğunu «fədaisi» idi [2. S.12]. İnsan və onun ağlına yüksək qiymət verən Nəsimi özü də məhz böyük
hərflə yazılan İnsan səviyyəsinə qalxmışdır. Nəsimi Tanrının ona verdiyi yüksək fikri-zehni və
bədii istedadı, yüksək insanı keyfiyyətləri, cəsarəti, mərdliyi, dönməzliyi, fikirlərində dəmir
ardıcıllığı ilə öz müasirləri arasında dərin hörmət qazanmış, hətta müqəddəsləşdirilmiş, peyğəmbər
səviyyəsinə ucalmışdır [3. S.3].
Nəsimi ana dili – Azərbaycan türk dili haqqında ayrıca bir şeir, əsər yazmamışdır, lakin
onun bu dildə yazdığı əsərləri və bu dildən istifadə üsulları, ona ədəbi səlahiyyət verməsi, ondan
gen-bol istifadə etməsi göstərir ki, Nəsimi ana dilini modern (dəbdə olan) ədəbi bədii-fəlsəfi dil
səviyyəsinə yüksəltməyi özünün şüurlu ömrünün məqsədi hesab etmiş, özünün təkrarsız poeziyası
ilə məqsədinə nail olmuşdur. Nəsimi ana dili uğrunda mücadilənin ən böyük mübarizi olmuşdur.
15
Həllac Mənsur kimi dünya şöhrətli alimlərin ədəbi-bədii nailiyyətlərindən faydalanmalar
əsasında istedadlı bir gənc kimi tərbiyələnmişdir. Şairin sufi mütəfəkkirlərindən Həllac Mənsura
daha çox hüsni-rəğbəti olmuş, onun zəmanəsinin ən cəsur, ən məğrur, ən fədakar alim olması ilə
fəxr etmişdir. Gənc şair Həllac Mənsuru əqidəsi, məsləki uğrunda sabitliyinə görə ona pərəstiş
etmiş, onun «Ənəlhəqq!» ideyasına dəstək olmuş, cəhalətə, nadanlığa, xurafata, fanatizmə qarşı
apardığı ardıcıl mübarizəsini ürəkdən sevmişdir [4. S.202].
Bütün sufilər kimi Nəsimi də şeirlərində sufilərin «vəhdəti-vücud» fəlsəfəsini tərənnüm və
təbliğ etmişdir. Bu fəlsəfəyə görə insan-aşiq (çox hallarda bu, şairin özüdür!) ən uca varlıqdır,
insan həyatın, dünyanın yaraşığı, ziynətidir.
Şairin öz əsərləri də təsdiq edir ki, o, xüsusilə fəlsəfə, məntiq, fiqh (islami huquq), riyaziyyat,
nücum, tarix, təbiət, əruz elmlərini yaxşı mənimsəmiş, şərqin məşhur alimləri, söz sahibləri,
filosofları Zərdüşt, Farabi, İbn Rüşd, İbn Sina, Eynəlqüzat Miyanəçi, Ömər Xəyyam, eləcə də
Ərəstun, Sokrat, Əflatun və başqa yunan filosoflarının əsərləri ilə tanış olmuşdur.
Nəsimi öz yaradıcılığı ilə Azərbaycan klassik şeirinin inkişaf tarixinə yeni bir istiqamət verdi.
O, öz şeir xəzinəsinin böyük bir qismini doğma ana dilində yaratdı. Nəsiminin parlaq istedadı,
qüdrətli sənətkarlığı Azərbaycan dilinin, ərəb və fars dillərilə yanaşı, Yaxın Şərq ölkələrinə də
yayılmasına şərait yaratmışdır.
Tarixi mənbələrin verdiyi məlumatlara görə XIII–XIV yüzillərdə Çingiz xanın işğalçı
ordusunun basqınlarına məruz qalan Azərbaycan xalqı 1370-ci ildən daha istilaçı soyğunçu-
luqlara, ölkə daxilində ardı-arası kəsilməyən daxili düşmənçiliklərə, məruz qalmış, feodal çəkiş-
mələri xalqın içərisində geniş etiraz çıxışlarına səbəb olmuş, xalqı öz malı, hüququ, öz torpaqları
uğrunda mübarizəyə sövq etmişdir.
Belə bir ictimai-tarixi şərait Azərbaycanda sufizm ideyalarının genişlənməsinə səbəb
olmuşdur. Nəsiminin gənclik illərində Azərbaycanda sufi təriqətinin təbliğatçıları «Həllaciyyə»
adlandırılır və bu şərqdə öz qorxmazlığı, cəsarəti ilə məşhur olmuş sufi şairi Hüseyin ibn Mənsur
Həllacın (858–922) adı ilə bağlı olmuşdur. Sufilik islam əsasında yaranmış dini-fəlsəfi cərəyan
olmuşdur. XIV əsrin ortalarında bu cərəyanla yanaşı, bir başqa cərəyan da meydana gəlmişdir ki,
bu da hürufi təriqəti idi. Hürufilərə görə allahın adı insanın üzündə əks olunmuşdur.
Tədqiqatçıların fikrincə, həm sufizm, həm hürufizm panteizmə əsaslanır, lakin sufilərdə pan-
teizm sırf fəlsəfi, seyrçi, passiv mahiyyət daşıyır, hürufilikdə isə panteizm fəaldır, ictimai-siyasi
məqsəd güdür [5. S.82].
Hürufilərin fikrincə, allah sözü – kəlam şəklində təcəlli edir (aşkar olur, görünür), sözlər isə
ərəb (28) və fars (32) dili hərfləri ilə ifadə olunur. Bununla da 28 və 32 rəqəmləri müqəd-
dəsləşdirilir [6. S.72].
Sufilikdə və hürufilikdə eşq ən müqəddəs, ən yüksək anlayışdır. Eşq Nəsimi dünyasında elə
hürufiliyin özüdür. Bu mənada aşiq olan mərd, iradəli, öz məsləki (hürufilik) yolunda hər cür
əzab-əziyyətə dözməli, məsləkinə sadiq, möhkəm olmalıdır. Əks halda o eşqin sirlərinə sahib ola
bilməz. Hürufilər, sufilər kimi, eşq yolunda fəda olmağı və bu yolla da son məqsədə çatmağı
səadət hesab edirdilər.
Nəsimi hürufizmin Azərbaycanda və Orta Şərqdə ən fəal təbliğatçılarından biri idi. Nəsimi
tapındığı ideologiyanı cəsarətlə, üsyankarcasına təbliğ edirdi. Bu mənada Nəsiminin «dili, həqiqə-
tən də, inqilabi dildir» [7. S.176], çünki Nəsiminin dilində milli sözlə alınma söz sanki mübarizə
edir, milli fəallaşır, alınma məhdudlaşır.
Nəsimi sufizmin ideyalarını, xüsusən Həllac Mənsurun, müəllimi Fəzlullah Nəyiminin