ELXAN ƏZİZOV
32
Çapa təqdim edən
Solmaz Süleymanova –
«Türkologiya» jurnalının
baş redaktorun müavini
Məqalənin redaksiyaya
daxil olma tarixi
2.VIII.2015
Təkrar işlənməyə
göndərilmə tarixi
4.X.2015
Çapa göndərilmə tarixi
19.X.2015
_________
T Ü R K O L O G İ Y A
№ 3
2015
MƏHƏRRƏM MƏMMƏDLİ
AKADEMİK HACIYEV TOFİQ İSMAYIL OĞLU
Türk dünyasının görkəmli alimi, filologi-
ya üzrə elmlər doktoru, professor, əməkdar
elm xadimi, «Şöhrət» ordenli, Türkiyə Cüm-
huriyyəti Atatürk Dil, Tarix və Kültür Quru-
munun fəxri üzvü, AMEA Dilçilik İnstitutu-
nun direktoru, akademik Hacıyev Tofiq İsma-
yıl oğlu 1936-cı ildə Cəbrayıl rayonunun Sol-
tanlı kəndində anadan olmuş, orta təhsili həmin
kənd məktəbində aldıqdan sonra 1953-cü ildə
ali təhsil üçün Azərbaycan Dövlət Universiteti-
nin (indi Bakı Dövlət Universiteti) Filologiya
fakültəsini seçmişdir. Təhsil illərində istedadı ilə
həmyaşıdlarından seçilən T.Hacıyev 1958-ci ildə
Filologiya fakültəsini fərqlənmə diplomu ilə
bitirmiş, aspiranturada saxlanmışdır. Bundan
sonrakı ömrünü elmə həsr etmiş, dilçiliyin dia-
lektologiya, dil tarixi, ədəbi dil, türkologiya,
üslubiyyat, nitq mədəniyyəti və ədəbi tənqid
sahələrinə dair bir-birindən dəyərli əsərlər ya-
zaraq türk dilçiliyini zənginləşdirmişdir.
Alim elmi yaradıcılığa dilçiliyin dialek-
tologiya sahəsi ilə başlamışdır. 1962-ci ildə
«Azərbaycan dilinin Cəbrayıl şivəsi» mövzu-
sunda namizədlik dissertasiyası müdafiə et-
mişdir. Gənc alim ilk tədqiqatında dialektoloji
terminlərin sırasına keçid şivəni də əlavə et-
miş, onun mahiyyətini açıqlamış və Cəbrayıl
şivəsinin keçid xarakterli olmasını müəyyən-
ləşdirmişdir. Onun qənaətinə görə, qərb və cə-
nub ləhcələrinin sərhədləri bu şivədə başa ça-
tır, buna görə də Cəbrayıl şivəsində hər iki
ləhcənin xüsusiyyətləri işlənməkdədir. Bu fikri
görkəmli dialektoloq, akad. M.Şirəliyev və
digər mütəxəssislər elmi yenilik kimi qəbul et-
dilər. Bundan sonra dialektologiyada keçid şi-
vələr anlayışı geniş şəkildə işlənməyə və təd-
qiq olunmağa başlandı.
T.Hacıyev 1962–1967-ci illərdə M.F.Axun-
dov adına Pedaqoji Dillər İnstitutunda əvvəlcə
müəllim, sonra dosent (1965-ci ildən) işləmiş,
1968-ci ildən pedaqoji fəaliyyətini Azərbaycan
Dövlət Universitetində davam etdirmişdir.
1969-cu ildə «XX əsrin əvvəllərində Azərbay-
can ədəbi dili» mövzusunda doktorluq disserta-
siyasını müvəffəqiyyətlə müdafiə etmişdir.
1971-ci ildə professor elmi adına layiq görül-
müş, 1984-cü ildən isə Türkologiya kafedrası-
nın müdiri vəzifəsində çalışır. Bu illərdə türko-
logiyanın tədrisində, milli kadrların hazırlan-
masında mühüm əməyi olmuşdur. Eyni zamanda
30-a qədər dərslik, monoqrafiya, 500-dən artıq
elmi və publisistik məqalə yazmışdır.
Alim elmi yaradıcılığa dilçi-dialektoloq
kimi başlasa da daha çox dil tarixi və ədəbi dil
məsələlərini tədqiq edir. 1976-cı ildə «Azər-
baycan ədəbi dili tarixi» kitabı çap olundu.
Kitabda öncə xalqımızın və dilimizin tarixi ilə
bağlı mövcud saxta, qondarma fikirlər təkzib
olunur, tarixi mənbələr və faktlar əsasında
Azərbaycan ərazisində ən qədim dövrlərdən
3 «Türkologiya», № 3
MƏHƏRRƏM MƏMMƏDLİ
34
türk tayfalarının yaşaması sübuta yetirilir.
II minilliyin əvvəllərində oğuz-səlcuqların
regiona yürüşü isə yerli əhalinin mövqeyi güc-
ləndirmişdir. Bəzi alimlər buna etiraz etsələr
də, alimin tutarlı faktları qarşısında arqument-
lərinin zəif olmasını görüb susdular. Bundan
əlavə, ədəbi dillə bağlı «XX əsrin əvvəllərində
Azərbaycan ədəbi dili» (1977), «Azərbaycan dili
tarixi» (1983 – K.Vəliyevlə şərikli), «Azər-
baycan ədəbi dili tarixi» (II hissə – 1987),
«Azərbaycan dili» (1993 – Z.Budaqova ilə şə-
rikli), «Azərbaycan ədəbi dili tarixi» (1991 – şə-
rikli) kimi monoqrafiya və dərs vəsaitlərinin mü-
əllifidir. 2012-ci ildə «Azərbaycan ədəbi dilinin
tarixi» dərsliyi təkmilləşdirilmiş şəkildə iki cilddə
nəşr olundu. Alim əvvəlki fikirlərini daha da də-
rinləşdirərək, yazıya qədərki dil faktlarından çıxış
edərək, Azərbaycan-türk xalq dilinin e.ə. II minil-
likdən formalaşmaya başlaması fikrini irəli sürdü.
Hazırda bu fikirlər elmi ictimaiyyət tərəfindən
müdafiə olunur, tədqiqatlar bu istiqamətdə
aparılır.
Klassiklərimizin dili-üslubu ilə bağlı
«Satira dili» (1975), «Yazıçı dili və ideya-
bədii təhlil» (1979), «Molla Nəsrəddinin dili
və üslubu» (1983), «Füzuli: dil sənətkarlığı»
(1994) kitabları və onlarla məqalələri tarixi üs-
lubiyyat sahəsində ən qiymətli örnəklərdir.
Müstəqillik illərində T.Hacıyev ümum-
təhsil məktəbləri üçün proqram və dərsliklərin
hazırlanmasında təşkilatçı və müəllif kimi işti-
rak edir. Onun rəhbərliyi ilə yeniləşdirilmiş
«Orta ümumtəhsil məktəblərinin V–XI siniflə-
ri üçün türk dili proqramı» (1993) çap olun-
muşdur. İlk dəfə orta məktəblər üçün «Türk
dili» IX sinif üçün (1994 – şərikli), «Türk dili»
X–XI siniflər üçün (şərikli) dərslikləri nəşr
edilmişdir. Bu dərsliklər 1997–1998, 2000,
2004, 2005, 2009-cu illərdə «Azərbaycan dili»
adı ilə təkrar çap olunmuş, hazırda orta
məktəblərdə dərslik kimi istifadə olunur.
T.Hacıyev təkcə dilçiliklə deyil, eyni za-
manda ədəbiyyat məsələləri ilə məşğul olur.
Onun «Sabir: qaynaqlar və sələflər» (1980),
«Şeirimiz, nəsrimiz, ədəbi dilimiz, düşüncələ-
rimiz» (1999), «Üzeyir Hacıbəylinin bədii di-
li» (2014) kitabları, «Türk dünyası ədəbiyyatı
tarixi» (30 cilddə – Ankara), «Üzeyir Hacı-
bəyov ensiklopediyası» (1996), «Azərbaycan
ədəbiyyatı tarixi» (6 cilddə – 2004) kitabla-
rında həmmüəllifliyi, kollektiv tərəfindən ali
məktəblər üçün hazırlanmış «Azərbaycan so-
vet ədəbiyyatı» (1998) dərsliyində müəllif ki-
mi iştirakı onun ümumi filoloji yaradıcılığının
nəticəsidir.
«Dədə Qorqud kitabı» abidəsinin, alimin
öz təbiri ilə desək, «Ana kitabımız»ın nəşri,
tədqiqi və təbliği onu daim düşündürür. Son
dövrlərdə respublikamızda abidəyə marağın
artması, «Dədə Qorqud»un 1300 illik yubile-
yinin, kollokviumların, konfransların və Dədə
Qorqud günlərinin təntənəli keçirilməsi Tofiq
Hacıyevin bu sahədəki elmi fəaliyyəti və tür-
kologiyada nüfuzu ilə bağlıdır. «Dədə Qorqud:
dilimiz, düşüncələrimiz» (1999) və «Dədə
Qorqud kitabı: tariximizin ilk yazılı dərsliyi»
(2014) monoqrafiyalarında, «Dədə Qorqud
kitabı» (ensiklopedik lüğət – 2004), «Dədə
Qorqud dünyası» (2004), «Qorqud ədəbiyyatı»
(2004), «Kitabi-Dədə Qorqud» (əsli və sadə-
ləşdirilmiş mətn – 2004) kitablarında, eləcə də
müxtəlif illərdə respublikamızda və xaricdə
nüfuzlu toplularda çap olunmuş 30-dan artıq
məqaləsində abidənin yazılma tarixi, coğrafi
koordinatları, oğuzların mənşəyi, dövlət quru-
luşu, kültürü və dili ilə bağlı bir çox mü-
bahisəli məsələlər tam elmi həllini tapmışdır.
Bu tədqiqatlar respublikamızda «qorqudşünas-
lığın» formalaşmasında və inkişafında, abidə
ilə bağlı araşdırmaların intensivləşməsində xü-
susi önəm daşıyır.
T.Hacıyev müəyyən müddət Azərbaycan
Respublikasının Maarif naziri vəzifəsində
(1993) işləmiş, 1999-cu ildə əməkdar elm xa-
dimi adına layiq görülmüşdür. İstər sovet dö-
nəmində, istərsə də müstəqillik illərində res-
publikamızda və xaricdə beynəlxalq konfrans və
simpoziumlarda dilçiliyimizi ləyaqətlə təmsil
Dostları ilə paylaş: |