N ə s I m I a d ı n a d I l ç İ L i k I n s t I t u t u

CAHİD KAZIMOV 
 
14 
fundamental  araşdırma  ilk  dəfə  1990-cı  ildə 
nəfis şəkildə çapdan çıxmışdır. Türk dünyasın-
da çox böyük nailiyyət kimi qiymətləndirilmiş 
həmin  atlas  bütün  türkoloji  aləmdə  bu  sahədə 
atılmış ilk və ən uğurlu addımlardan biridir. 
III.  Azərbaycan  dilində  qıpçaq  qrupu 
elementləri.  M.Şirəliyev  «Azərbaycan  dilində 
qıpçaq  elementləri»  [5]  adlı  məqaləsində  dia-
lekt  və  şivə  qaynaqları  əsasında  Azərbaycan 
dilinin  fonetik  və  morfoloji təbəqələrində  qıp-
çaq  elementlərinin  varlığını  aşkar  etmiş  və 
həmin  faktları  qədim  türk  yazılı  abidələri  və 
müasir  qıpçaq  qrupu  türk  dilləri  ilə  müqayisə 
etmişdir.  Müəllifin  gəldiyi  tarixi  nəticə  budur 
ki,  Azərbaycan  dilindəki  qıpçaq  elementləri 
qıpçaq  qəbilələrinin  Azərbaycana  IV–VI  əsr-
lərdəki yürüşləri ilə əlaqədardır. 
IV.  Türkologiyada  dialekt  və  şivələrin 
təsnifi  məsələsi.  M.Şirəliyev  Azərbaycan  dili 
dialekt  və  şivələrinin  təsnifində  həm  coğrafi, 
genetik, həm də mədəni-tarixi prinsiplərdən çı-
xış  etdiyinə  görə,  onun  bölgüsü  bütün  türko-
loqlar  tərəfindən,  əsasən  qəbul  edilmiş  və  bu 
təsnif  indiyə  qədər  türkologiyada  ən  münasib 
və əlverişli təsnif kimi (başqa təsnifatlar təklif 
olunsa da) qəbul edilməkdədir. 
Türkiyənin  elmi  jurnallarında  M.Şirəli-
yevin  Azərbaycan  dialektologiyasının  mühüm 
problemlərinə  aid  xeyli  məqaləsi  çap  edilmiş-
dir.  O,  Türkiyə  türkcəsinin  ağızlarını  dilin 
müxtəlif  səviyyələrində  (fonetik,  leksik  və 
qrammatik)  Azərbaycan  dialektləri  ilə  müqa-
yisə etmiş, ciddi elmi nəticələr əldə etmişdir. 
Ən görkəmli sovet-rus  türkoloqu N.K.Dmit-
riyev  yazırdı  ki,  M.Şirəliyev  yeni  dialektoloji 
məktəbin əsasını qoymuşdur. M.Şirəliyevin «Azər-
baycan dialektologiyasının əsasları» monoqrafiya-
sı bütün türkologiyada türk dillərindən birinin dia-
lektologiyasına həsr edilmiş ən böyük əsərdir. 
M.Şirəliyevi türk filologiyası və rəhbərlik 
etdiyi jurnalın «Sovetskaya türkologiya» jurna-
lının bu sahədə qarşısında duran vəzifələr ciddi 
narahat  edirdi.  O,  «“Sovet  türk  filologiyası”  və 
“Sovetskaya  türkologiya”  jurnalının  vəzifələri» 
(«Советская  тюркская  филология  и  задачи 
журнала “Советская тюркология”») [6. S.3–15] 
məqaləsində  türkoloji  dilçilikdə  problemlərin 
bir sıra mühüm aspektlərini müəyyənləşdirmiş-
dir.  Birinci  aspekt: türk  ədəbi  dillərinin  inkişaf 
qanunauyğunluqlarını  xalqın  sosial  inkişafı  ilə 
paralel  öyrənmək;  ikinci  aspekt:  müasir  türk 
dillərini  kompleks  şəkildə  öyrənmək;  üçüncü 
aspekt: azlıqda qalan türklərin dilini müqayisəli 
öyrənmək. 
M.Şirəliyevi  türk  dialektologiyası  məsə-
lələri  daha  çox  maraqlandırmışdır.  O,  «Azər-
baycan milli ədəbi dilinin dialekt əsasları» («О 
диалектной основе  азербайджанского наци-
онального литературного языка») [7.  S.5–14] 
məqaləsində dilimizin dialekt sistemini türk dil-
lərinin  dialekt  sistemi  ilə  qarşılaşdıraraq  müqa-
yisə etmişdir. 
O,  coğrafi  və  mənşə  prinsipindən  çıxış 
edərək dilimizə  məxsus on  dialekt  və  beş  şivə 
olduğunu göstərmişdir. 
M.Şirəliyev  türkcələrin  dialektlərinin 
müqayisəli  yolla  tədqiqini  zəruri  sayırdı.  Belə 
ki,  o,  tədqiqatlarında  müqayisənin  dairəsini 
daha  da  genişləndirərək,  Azərbaycan  dialekt-
ləri  ilə  türk  dillərinin  dialektləri  arasında  olan 
ümumi  və  fərqli  cəhətlərin aşkara çıxarılması-
nı  istəyirdi.  Xüsusən  də,  xaricdəki  bir  çıxı-
şında  Türkiyə  türkcələrinin  çoxsaylı  ağızları 
ilə (Anadolu  ağzı  və s.)  Azərbaycan dialektlə-
rini qarşılaşdırmaq  və  müəyyən qanunauyğun-
luqları öyrənməyi tövsiyə etmişdir. 
M.Şirəliyev  böyük  türkoloq-alim  kimi 
Rusiyada  da  tanınırdı.  Onun  Moskvada  çap 
olunan «Təsviri qrammatikanın tətbiqi məsələ-
ləri»  («Вопросы  составления  описательных 
грамматик»  –  1961)  kitabında  «Azərbaycan 
dilində  tabeli  mürəkkəb  cümlə  problemi»  adlı 
məqaləsi  mütəxəssislərin  diqqətini  xüsusi  ola-
raq  cəlb  etmişdi.  Məqalədə türk dillərində  bu-
daq  cümlələrin  sadə  cümlələrə  transforma-
siyası  (çevrilməsi)  hadisəsi,  analitik,  sintetik 
və analitik-sintetik tip budaq cümlələr fonunda 
təhlil olunmuşdur. 

---

AKADEMİK ŞİRƏLİYEV MƏMMƏDAĞA ŞİRƏLİ OĞLU 
 
15 
Müxtəlif  tədbirlərdə  M.Şirəliyevin  tür-
koloji  fəaliyyəti  yüksək  qiymətləndirilmişdir. 
Onları nəzər-diqqətinizə çatdırırıq. 
Türk  Dil  Qurumunun  baş  yazarı  Ömər 
Asım: «Türk Dil Qurumundan anadan olmağı-
nızın  altmışıncı  və  türkoloji  aləmdəki  dəyərli 
izlərinizin otuz beşinci ildönümünü təbrik edir, 
sağlığınızı  və  elm  aləmində  daha  neçə-neçə 
əsərlər ərməğan etməyinizi arzu edirik». 
Hamburqdakı  Ural-Altay  Cəmiyyətinin 
sədri,  prof.  J.Qunnar:  «Türk  dillərinin  dilçilik 
coğrafiyası  üsulu  ilə  öyrənilməsi  sahəsində 
M.Şirəliyevin xidmətləri danılmazdır». 
İ.İ.Meşşaninov:  «Azərbaycan  dili  dia-
lektlərindən birini sistemə salmış geniş və bit-
miş  tədqiqi  ilk  dəfə  olaraq  M.Şirəliyev  verir. 
O, ən xarakterik dialekt olan Bakı dialekti üzə-
rində  araşdırma  aparmış  və  onu  son  dərəcədə 
uğurla tədqiq edə bilmişdir»  
Türkmənistan  EA-nın  prezidenti,  akad. 
P.Əzimov: «Türkmənlər dialektoloji atlasın tərtibi 
işlərini M.Şirəliyev məktəbindən əxz etmişlər...». 
B.N.Serebrennikov:  «SSRİ  məkanında 
türkologiya sahəsində çox geniş ölçüdə və mü-
hüm  əhəmiyyəti  olan  fundamental  tədqiqatlar 
aparılırdı.  Həmin  ərazidə  bütün  türk  dilləri 
təmsil  olunurdu.  Türkologiyanın  çox  aktual 
problemləri öz  həllini tapırdı. Bu  işə rəhbərlik 
edənlərdən biri də M.Şirəliyev idi». 
A.N.Kononov:  «Türkologiyada  dialekt 
və  şivələrin təsnifi  məsələsi  uzun  müddət  mü-
rəkkəb  və  eyni  zamanda,  mübahisəli problem-
lərdən  biri  sayılmışdır.  Bu  məsələnin  digər 
türk dillərinin dialekt və şivələrinin öyrənilmə-
sində  də  aktual  olduğunu  görkəmli  türkoloq 
M.Şirəliyev göstərmişdir». 
Qazax  dilçisi  Ş.Sarıbayev:  «Qazax  dia-
lektologiyasında  mübahisəli  məsələlər  çoxdur. 
Onların  biri  dialektlərin  təsnifidir.  Bu  məsələ-
nin türkoloji aləmdə obyektiv yolunu Azərbay-
canın  görkəmli  türkoloqu  M.Şirəliyev  müəy-
yənləşdirmişdir». 
Prof.  M.Rəhimov:  «1950-ci  ildən  sonra 
türkologiyada,  eləcə  də  Azərbaycan dilçiliyin-
də tərkib və budaq cümlə probleminin tədqiqi, 
bunlar  arasında  sərhədin  müəyyənləşdirilməsi 
ən  mühüm  məsələ  kimi  qarşıda  dururdu. 
Akademik  M.Şirəliyev  dialektoloji  araşdırma-
larını  davam  etdirməklə  bərabər,  bu  mühüm 
problemin  də  tədqiqinə  girişdi  və  Azərbaycan 
dilinin  materialları  əsasında  tərkiblərlə  budaq 
cümlə arasındakı ümumi və fərqli cəhətləri də-
qiq surətdə müəyyənləşdirdi». 
M.Şirəliyev  Azərbaycan  türkologiyasını 
dünya arenasına çıxarmışdır. Ümumittifaq tür-
koloji  konfrans  və  simpoziumların  həm  təşki-
latçısı  olmuş,  həm  də  orada  türk  dillərinin 
problemlərini qaldırmışdır. 
M.Şirəliyev türkologiyanın müxtəlif problem-
ləri  ilə  məşğul  olan  B.Serebrennikov,  N.Hacıyeva, 
E.Tenişev,  E.Qrunina,  A.Kononov,  N.Baskakov, 
A.Şerbak  və  b. görkəmli türkoloqlarla canlı  ünsiy-
yətdə olmuş, onların elmi məruzələrini dinləmişdir. 
Akad. M.Şirəliyevin rəhbərliyi dövründə 
oğuz  qrupu  türk  dillərinin  müqayisəli  foneti-
kası  və  qrammatikası  sahəsində  gərgin  elmi 
axtarışlar  aparılmış  və  nəticədə  «Oğuz  qrupu 
türk dillərinin fonetikası» (müəllif M.Yusifov) 
və «Oğuz qrupu türk dillərinin müqayisəli mor-
fologiyası»,  «Oğuz qrupu türk dillərinin  müqa-
yisəli sintaksisi» (kollektiv monoqrafiya – II h.: 
morfologiya)  kimi  maraqlı  monoqrafiyalar 
meydana gəlmişdir. 
Akad.  Şirəliyevin  elmi  irsi  dilçiliyimiz 
üçün  tarixən  dəyərli  olduğu  kimi  bu  gün  də 
aktual  və  faydalıdır.  Ən  nəhayət  deyə  bilərik 
ki, Azərbaycan dilçiliyinin, həmçinin dialekto-
logiyanın, ümumi türkologiyanın formalaşması 
və  inkişafı  tarixini  tam  müəyyənləşdirmək 
üçün  «M.Ş.Şirəliyev  məktəbi»nin  daha  dərin-
dən öyrənilməsi mühüm önəm daşıyır. 
 
Ə D Ə B İ Y Y A T 
 
1.  Axundov  A.  Dil  və  ədəbiyyat.  Bakı, 
2003. C. 1. 
2. Hacıyev T. Dilçiliyimizin bayramı: Elmi 
əsərlər // Dil və ədəbiyyat. 1968. № 5–6. 

---