5
lən bu məktəb və ya istiqamətlər hələ ki, nitqin yaranma və mənimsə-
nilmə mexanizmini izah edə bilməmişdir.
Məhz bu səbəbdəndir ki, son dövrlərdə istər psixolinqvistikanın
nəzəri məsələlərindən bəhs edən monoqrafik araşdırmalarda, istərsə də
konkret mövzular və mətnlər əsasında yazılan məqalələrdə bu araşdır-
maların elmi nəzəri bazası, psixoloji, linqvistik əsasları, minimal vahidləri
haqqında ümumiyyətlə danışılmır. Hətta həmin tədqiqatın hansı psixo-
linqvistik məktəbə və ya istiqamətə aid olduğu belə qeyd edilmir. Bunun
əsas və yeganə səbəbi odur ki, bu günə qədər mövcud olan və yuxarıda
adları qeyd edilən psixolinqvistik məktəb və ya istiqamətlər aparılan
araşdırmaların tədqiqat obyektini, yəni ümumilikdə nitqi və onu əmələ
gətirən dil struktur vahidlərini tam şəkildə açıb şərh etməyə qadir deyildir.
Azərbaycan dilçiliyində müstəqil psixolinqvistik araşdırmaların ilki
və ya birincisi olan G. Sədiyevanın neyrolinqvistika ilə bağlı tədqiqatı
(daha ətraflı bax [3]) müəyyən cəhətləri ilə biheviorizmə, müəyyən
cəhətləri ilə koqnitiv psixolinqvistikaya aid edilə bilə bilər. Eyni sözləri
həmin xətti davam etdirən H. Eminlinin tədqiqatı (daha ətraflı bax [4])
haqqında da deyə bilərik. K. Abdullayevin «Dilçiliyə səyahət» adlı əsərin-
də həm neobiheviorizmin, həm də koqnitiv psixolinqvistikanın müddəa-
ları yer almaqdadır, daxili nitq və onun xarici nitqə çevrilməsi məsələsi
isə nitq fəaliyyəti nəzəriyyəsi bazasında izah edilmişdir (daha ətraflı bax
[5]). F. Veysəllinin «Diskurs təhlilinə giriş» (daha ətraflı bax [6]), eləcə
də A. Məmmədov və M. Məmmədovun «Diskurs təhlilinin koqnitiv pers-
pektivləri» (daha ətraflı bax [7]) adlı tədqiqat əsərləri neobiheviorizm və
koqnitiv psixolinqvistikaya meyillidir. A. Hacıyevanın «Erkən türk dönə-
minə aid metatezik sözyaradıcılığı prosesinin psixolinqvistik aspektdən
təhlili haqqında» adlı məqaləsi əsasən koqnitiv psixolinqvistika əsasında
yazılmış olsa da, orada həm neobiheviorizmin, həm də nitq fəaliyyəti
nəzəriyyəsinin təsiri hiss olunmaqdadır (daha ətraflı bax [8]). A. A. Za-
levskayanın «Canlı, yarımkodlaşmış hipermətnin daxili bitkin məzmunu
və metaforası» adlı məqaləsi (daha ətraflı bax [9]) əsasən nitq fəaliyyəti
nəzəriyyəsi bazasında işlənmişdir, amma hipermətnlərin modelləşdiril-
məsi məsələsində koqnitiv psixolinqvistikanın təsiri də açıq şəkildə hiss
olunur. Eyni sözləri Y. Y. Myaqkovanın «Formal və daxili qrammatika
haqqında» adlı məqaləsi (daha ətraflı bax [10]) ilə bağlı da demək olar.
Artıq qeyd etdiyimiz kimi, bütün bunların əsas və yeganə səbəbi
odur ki, yuxarıda adları qeyd edilən psixolinqvistik məktəb və ya istiqa-
mətlərdən heç biri ayrılıqda və ya müstəqil şəkildə aparılan araşdırmaların
tədqiqat obyektini tam şəkildə açmağa qadir deyildir.
Bu səbəbdən də təqdim edilən məqalədə sözün, nitqin və digər dil
struktur vahidlərinin həm yaranma, həm də mənimsənilmə mexanizmini
izah etməyə qadir olan «Psixolinqvistik konneksiya nəzəriyyəsi» adlı yeni
psixolinqvistik istiqamətin əsas müddəalarını elmi ictimaiyyətin müzaki-
6
rəsinə çıxarırıq. Məqalədə tərəfimizdən işlənib hazırlanmış olan bu nə-
zəriyyənin əsasları, minimal vahidləri haqqında məlumat verilir. Eyni
zamanda bu nəzəriyyə əsasında dərketmə və təfəkkür proseslərinin real-
laşması prinsipi, eləcə də sözün və nitqin yaranma və mənimsənilmə me-
xanizmi izah edilir.
Nəzəriyyənin prinsipi, əsası və vahidləri. İstənilən informasiyanın
kompüterin yaddaşına maqnit dalğalarıyla yazıldığı və bu zaman fərqli
kodlaşdırma proqramlarından (məsələn, 0 və 1 rəqəmlərindən ibarət kod-
laşdırmadan) istifadə olunduğu elmi şəkildə sübut edilmişdir. Amma
gerçəklik, onu əmələ gətirən vahidlər və ya gerçəklik elementi ilə bağlı
informasiyanın insanın yaddaşına hansı vahidlərdən istifadə yolu ilə
yazılması məsələsi, hələ ki, müəyyən edilə bilməmişdir. Bu mövzuda
müxtəlif fərziyyə və mülahizələrin, məsələn, kinokem [11. S. 96], şüur
vahidi, söz [12. S. 469] və s. olmasına baxmayaraq bu günə qədər «dərk
olunan ən kiçik vahid», eləcə də «dərketmə və təfəkkür prosesinin real-
laşmasını təmin edən ən kiçik vahid» məsələsi ilə bağlı mübahisələr hələ
də davam edir. Bizcə, bu nəzəriyyə gerçəklik vahidini əks etdirən infor-
masiyanın insanın yaddaşında mühafizə olunması və həmin gerçəklik
elementi ilə bağlı təfəkkür proseslərinin reallaşma mexanizmini şərh et-
məyə qadirdir.
Əsas prinsip. Konneksiya sözü ingilis dilinə aid olan connection
sözündən əmələ gəlmişdir və ‘təmas, əlaqə, birləşmə, qoşulma’ mənasın-
dadır. Psixolinqvistik konneksiya nəzəriyyəsinin əsas prinsipi belədir:
insan təmasda olduğu gerçəklik elementi ilə bağlı məlumatı birbaşa təmas
anında mənimsəyib yaddaşına qeyd etməklə onu dərk edir.
Psixoloji əsas. Bu nəzəriyyəni irəli sürərkən «Dərketmə S + K + F = D
sxemi əsasında reallaşır» fikrindən çıxış edirik. Biheviorizm nəzəriyyəsi
dərketmənin S – R sxemi (daha ətraflı bax [13]), neobiheviorizm
nəzəriyyəsi S – D – R sxemi (daha ətraflı bax [14]), nitq fəaliyyəti
nəzəriyyəsi isə psixoloji fəaliyyət mexanizmi əsasında reallaşması
mülahizəsinə əsaslanır.
Burada S – stimul və ya təsir, K – iki və ya dörd elementdən ibarət
olan intellekt kodu, F – psixoloji fəaliyyət və ya beyin fəaliyyəti, D –
dərketmə (qəbul etmə) və ya düşünmə fəaliyyəti mənasındadır.
Burada verdiyimiz S + K + F = D sxemi İ. M. Seçenov tərəfindən
irəli sürülən üç pilləli (1 – təsir, 2 – bu təsir nəticəsində yaranan hisslər, 3 –
fəaliyyət) dərketmə (daha ətraflı bax [15–16]) prosesinin L. S. Vıgotski tə-
rəfindən təqdim edilən psixoloji fəaliyyət nəzəriyyəsi (daha ətraflı bax
[12; 17]) ilə birləşdirilməsi nəticəsində əldə edilmişdir [18. S. 106–107].
Dostları ilə paylaş: |