N ə s I m I a d ı n a d I l ç İ L i k I n s t I t u t u
Yüklə 0,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ütarid
- Keyvan
- Müştəridir
17
Azərbaycan dilinə məxsus təyini söz birləşmələrində türk mənşəli ay sözü daha fəaldır. Xətainin yalnız bir qəzəlində məh sözünə təsadüf edilir: Ta ki, düşdüm ol nigarın məh yüzü hicranına; // Dərd ilən, səyyarə tək, hər gecə bidar olmuşam [9. S. 233]. Nümunələr göstərir ki, aya aid misralarda mütləq digər göy cismləri də işlənir: Günəş kimi tulu edə bürcündən; // Ay ilə gün doğub onda doluna [18. S. 27]; Gögdəki mahin liqası dust didarındadır; // Afitabın yüzü ol xurşid ruxsarındadır [18. S. 85]; Ta sənin xurşidi-rüxsarını gördüm, çeşminə; // Bir bulud oldu qəmər, şol mahi-taban olmadı [18. S. 221].
Planet adları Şairlər göy cismlərindən olan planetlərin adlarından da eyni üslubi məqsədlərlə bəhrələnmişlər. Bu adlara Orxon-Yenisey abidələrindən başlayaraq orta əsr türk abidələrində «Qutadğu bilig», Mahmud Kaşğari divanında, Oğuznamələrdə, şifahi xalq yaradıcılığı nümunələrində təsadüf olunur. Göy cismlərinin adları görkəmli türkoloqların da diqqət mərkəzində olmuş, bu dil vahidləri haqqında maraqlı fikirlər söyləmişlər. «Türk dillərində teonim və etnonimlər» adlı kitabın müəllifi, L. N. Qumilyovun fikrini çox yerində xatırladır ki, etnoslar ancaq yerin deyil, ümumilikdə biosferin övladlarıdır. Yeraltı proseslər, təbiət hadisələri, Günəş, Ay, ulduzlar etnosların fəaliyyətinə təsir göstərir. Müəllif Şərqi Türküstanın Turfan vadisindən tapılan VII əsrə aid yazılarda ulularımızın daşlarda səma cismlərinin – planetlərin əlamətlərini (mavi rəngli daşda Tahirin – Merkuri, açıq rəngli daşda Hör- müzdün – Yupiter, sarı daşda Zöhrənin – Veneranın, qara daşda Kivanın – Saturnun, qırmızı daşda – Ayın) görmələrini çox maraqlı nümunə əsasında göstərir [19. S. 88]. Burada «Nəsimi əsərlərinin dilində onomastik vahidlər» mövzusunda tədqiqat aparmış müəllifin fikirləri də maraq doğurur. Müəllif Nəsiminin əsərlərində işlənmiş kosmonimləri – göy cismlərini (Çovza, Əqrəb, Günəş,
sonra yazır: «Təhlillər göstərir ki, astronomiya və astrologiya elminə mükəmməl yiyələnmiş Nəsimi kosmonimlərin ərəb, fars adlarından bəhrələnmiş “Töhfəyəm, pakizə cövhər laməkanın xasiyam” misrası ilə başlayan şeirdə, yaxud “Gəlir” rədifli qəsidədə bürclərin mürəkkəblikləri ilə insanda təcəlli tapması, eyni zamanda planetlərin hərəkətinin əsasında tanrı iradəsinin dayanması ideyasını irəli sürmüşdür. Həmçinin “Əla, ey dürri- bəhri-laməkanım” misrası ilə başlayan qəsidədə bütün kainatla insanı eyniləşdirən şair bəşər övladının cismində zodiak bürclərinin tam şəkildə 2 «Тцрколоэийа», № 2 18
mövcudluğu fikrindədir» [13. S. 16]. Biz Nəsiminin adı çəkilən qəsidəsində planet adlarının hansı üslubi məqamda olduğunu nümunə əsasında veririk: Büruc içrə əyaq, hutü həməl – baş; // Qəmər həm öfgədir, bürcü zəbanım; // Ütarid təbimiz, böyrək bu Zöhrə; // Ürəkdir şəmsü xurşidi-tabanım; // Dalaq oldu Zühəl, Mərrux həm öd; // Bağırsaq Müştəri, göbək Mizanım [20. S. 635–636]. XV–XVI əsrin əvvəllərində yazıb-yaratmış şairlərin poeziyasından topladığımız nümunələr əsasında qeyd etmək olar ki, bu dövrün klassikləri də astronomiyanı – ulduzlar aləmini çox gözəl bilmişlər, onlardan elmi-fəlsəfi istiqamətdə obrazlı istifadə etməyi bacarmışlar. Fikrimizi təsdiq etmək üçün ulduzların adlarından istifadə etməklə yaranmış məcazları – təşbihləri, epitetləri, metaforaları nəzərdən keçirək. Keyvan – Zühəl, Saturn. Orxon-Yenisey abidələrində Kivan fonetik variantında işlənmişdir [21. S. 363, 378]. Günəş sisteminin planeti, Günəşdən məsafəsinə görə altıncıdır, işıqlı və tutqun zolaqlı. Məcazi mənası yüksəklik [22]: Anca kövkəb kimi yaş tökdi ğəmindən gözlərim; // Yer ilə, gög ilə Keyvan baxa qaldı mana [9. S. 32]; Səadət bürcünün dilxahi oldur; // Yer ilə göyü həm Keyvan onundur [9. S. 115]. Mərrix – Mars. Günəşdən məsafəsinə görə Günəş sisteminin dördüncü planeti. Məcazi mənada qırmızı görünən planet, qədim zamanlarda ‘müharibə ilahisi’ mənasında işlənmişdir. Qədim romalıların və başqa italik xalqların mifologiyasında müharibə allahı Mars Romanın əfsanəvi baniləri olan Romul və Remin atası hesab olunurdu. Qədim Roma təqviminin ilk ayı – martın adı Marsdan götürülmüşdür. Nümunə: Can gözün, Mərrix qəmzən seyfi çün ənbər olur; // Tiri-Zöhrə, Mahi-Mehri-asimanın, neyləyim [5. S. 35]. Qeyd edək ki, Mars planet adından bu dövrün şairləri çox az istifadə etmişlər. Görünür, bu da qədim mifologiyada Marsın, ‘müharibə ilahisi’ kimi verilməsi ilə bağlıdır. Müştəri – Yupiter. Günəş sisteminin ən böyük planeti, 15 peyki var: Yüzünə Zöhrə, Müştəri, Mehr ilə Mah ögünməsin; // Ki, ol günəşin bir zərrəsi min mahtab olur şəha [5. S. 20]; Yüzüdür nisbəti-xurşidi-taban; // Fələkdə mah onunçün Müştəridir [9. S. 98]; Çin ləşgərini dağıtdı zülmət; // İslam çərisini etdi dəvət; // Hər Müştəri boldu ana Zöhrə; // Rəqs etdi bu bəzmə çərxi-möhrə [11. S. 344]. Bu planet adını Mahmud Kaşğari «Divan»ında vermişdir. Yüklə 0,94 Mb. Dostları ilə paylaş:
|