88
ƏLAVƏ 3.
” @ “ işarəsinin tarixi
"@" (ət) işarəsi elektron poçt simvoludur. "@" işarəsi xüsusi işarə
olub, əsasən elektron ünvanlarda istifadə edilir. Kompyuter və internet
istifadə edən hər kəs "@" işarəsini bir şəkildə istifadə edir.
Çində "@" heroqlifi «ay ta» kimi oxunur və mənası «onu sev»
deməkdir.
"@" işarəsinin məlum olan ilk istifadəsinə 4 may 1536-cı ilə
Francesco Lapi adlı florensiyalı tacirin yazdığı bir məktubda rast
gəlinib. Lapi yazdığı məktubunda İspaniyadakı şərab qiymətlərindən
bəhs edərkən "@" işarəsini istifadə etmişdi. O zamanlarda bir çəlləyin
1/13 hissəsinə uyğun gələn, ticarət ölçü vahidi olaraq istifadə edilən
"@", daha sonra texnologiyalara da daxil oldu. Zamanla istifadəsi
dəyişən işarə bir müddət sonra müəyyən bir məhsulun vahid qiymətini
ifadə etmək üçün istifadə edilməyə başlandı. Yəni insanlar artıq
«dənəsi 5 manatdan 10 məhsul» kimi bir tərif istifadə etmək yerinə «10
məhsul @ 5 manat» deməyə başladılar. Lakin burada da müxtəlif
fikirlər var. Bəzi dilçilər deyirlər ki, ilk olaraq orta əsrlərin başlarında
əlyazmaları üzərində işləyən keşişlər tərəfindən bu işarə istifadə
edilmişdir. Keşişlər "@" işarəsini içində, tərəfinə doğru, yanında
mənalarını verən latınca sözü kimi istifadə edirdilər. Dilçilərin böyük
bir əksəriyyəti "@" işarəsinin daha yaxın bir tarixə, 18-ci əsrə aid
olduğunu deyirlər. Mütəxəssislərə görə, "@" həmin tarixdə ticari bir
simvol idi. Ancaq italyan bir araşdırmaçı 14-cü əsrə aid bəzi ticari
Venedik sənədlərində diqqəti cəlb edən şəkildə "@” işarəsinin istifadə
edildiyini ortaya çıxartdı. Bu sənədlərdə işarə anfora, ya da kubu
simvollaşdıran bir miqdar ölçüsü olaraq göstərilmişdir. Giorgio Stabil
adlı araşdırmaçı bundan başqa 1492-ci il tarixli bir ispanca lüğətdə
anforanın bir ağırlıq ölçüsü olan arrobaya çevrildiyini kəşf etdi.
Bunların nəticəsində „@“ işarəsi ticari olaraq 1885-də yazı
maşınlarının ilk nümunəsi olan „Andəvud“un klaviaturasında yer aldı.
O, tarixdən təxminən 85 il sonra da kompyuter klaviaturalarına e-mail
işarəsi olaraq keçdi.
Bəs bu işarə ilk dəfə kompyuterə necə yol tapdı? Keçən əsrin 70-ci
illərində kompyuter rabitəsi təzəcə formalaşdığı bir vaxtda alimlər
89
əlaqə xətti ilə kompyuterlər arasında yalnız müəyyən faylları mübadilə
edə bilirdilər, şəxsi mesaj və ya məktub göndərmək isə mümkün
olmurdu. Bu problemi vaxtı ilə ARPA (Advanced Research Projects
Agency — Perspektiv Tədqiqat Layihələri Agentliyi) şəbəkəsinin
yaradılmasında iştirak etmiş BBN (Bolt, Beranek və Newman)
texnologiyalar kompaniyasının əməkdaşı Rey Tomnilson adlı gənc
mütəxəssis 1971-ci ildə həll etdi. Tomnilson bir növ hakerlik edərək,
ARPANET-də istifadəçini kompyuterdən ünvan vasitəsi ilə ayırmaq
metodunu tapır. Proqramçı şəbəkədə şəxsin və onun istifadə etdiyi
kompyuterin adlarını “@” işarəsi ilə ayırmaqla yeni ünvan yaradır.
Misal üçün user@computer göstərir ki, “user” adlı istifadəçi filan
kompyuterdədir. Burada niyə məhz “@”simvolundan istifadə edildiyini
Rey belə izah edir ki, belə addım şəbəkədə dolaşıqlıq yaranmaması
üçün atılıb. Bir adı digərinin yanında göstərmək üçün ona ingiliscə “at”
(yanında, üstündə) önlüyü üçün çox nadir hallarda işlədilən və heç bir
adda rast gəlinməyən işarə gərək olub. Məhz “@” işarəsi həmin tələbə
uyğun gəldiyindən Rey həmin simvolu seçib. Maraq üçün bildirək ki,
Rey Tomnilsonun ilk göndərdiyi mesaj klaviatura hərflərinin birinci
cərgəsində
duran
klavişlərin
ardıcıl
basılmasından
alınan
“QWERTYUİOP” sözü, ilk şəbəkə adresi isə tomlinson@bbn-tenexa
olub.
Keçən əsrin 70-ci illərində kompyuter rabitəsi təzəcə formalaşdığı
bir vaxtda alimlər əlaqə xətti ilə kompyuterlər arasında yalnız müəyyən
faylları mübadilə edə bilirdilər, şəxsi mesaj və ya məktub göndərmək
isə mümkün olmurdu. Bu problemi vaxtı ilə ARPA (Advanced
Research Projects Agency — Perspektiv Tədqiqat Layihələri
Agentliyi) şəbəkəsinin yaradılmasında iştirak etmiş BBN (Bolt,
Beranek və Newman) texnologiyalar kompaniyasının əməkdaşı Rey
Tomnilson adlı gənc mütəxəssis 1971-ci ildə həll etdi. Tomnilson bir
növ hakerlik edərək ARPANET-də istifadəçini kompyuterdən ünvan
vasitəsi ilə ayırmaq metodunu tapır. Proqramçı şəbəkədə şəxsin və
onun istifadə etdiyi kompyuterin adlarını “@” işarəsi ilə ayırmaqla yeni
ünvan yaradır. Misal üçün user@computer göstərir ki, “user” adlı
istifadəçi filan kompyuterdədir. Burada niyə məhz “@”simvolundan
istifadə edildiyini Rey belə izah edir ki, belə addım şəbəkədə dolaşıqlıq
yaranmaması üçün atılıb. Bir adı digərinin yanında göstərmək üçün ona
ingiliscə “at” (yanında, üstündə) önlüyü üçün çox nadir hallarda
işlədilən və heç bir adda rast gəlinməyən işarə gərək olub. Məhz “@”
90
işarəsi həmin tələbə uyğun gəldiyindən Rey həmin simvolu seçib.
Maraq üçün bildirək ki, Rey Tomnilsonun ilk göndərdiyi mesaj
klaviatura hərflərinin birinci cərgəsində duran klavişlərin ardıcıl
basılmasından alınan “QWERTYUİOP” sözü, ilk şəbəkə adresi isə
tomlinson@bbn-tenexa olub. Tenex BBN firmasının işlətdiyi köhnə
əməliyyat sistemi idi. O zamanlar .com, .net kimi domen adları hələ
yaradılmamışdı. Domen adlar sistemi (DNS — Domain Name System)
1980-ci illərdə meydana çıxdı.
Göründüyü kimi Rey Tomnilsonun kəşfi həm elektron poçtun mey-
dana çıxmasında, həm də “@” işarəsinin internet simvoluna
çevrilməsində əsas rol oynayıb. İstedadlı proqramçı internetin ink-
işafındakı xidmətinə görə 2000-ci ildə Amerika Kompyuterlər Muzeyi
tərəfindən Corc Stibis (ikili hesablama sistemində işləyən cəmləyici
elektromaşın ixtira etmişdir) kompyuter erasının pioneri mükafatına
layiq görülmüşdür. Deyilənlərə görə hazırda Tomnilson yenə də BBN
texnologiyalar kompaniyasında çalışır və o, öz kəşfini son dərəcə
təvazökarlıq edərək elə də böyük bir qəhrəmanlıq saymır və qeyd edir
ki, mənim heç ağlıma da gəlməzdi ki, bu ixtira alimlər arasında rahat
ünsiyyət forması yaratmaqdan başqa nə isə daha əhəmiyyətli olacaq.
Xatırladaq ki, ilk əvvəl e-poçtdan alimlər yalnız öz aralarında operativ
informasiya mübadiləsi etmək üçün istifadə edirdilər. E-poçtla ötürülən
informasiya isə ancaq mətn halında olurdu. Artıq bu gün e-poçtla
göndərdiyin mətnə istənilən faylı qoşmaq, şəkil, səs, gif-animasiya,
flash-obyektlər əlavə etmək olar. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, axırıncı
üsuldan reklam məqsədilə istifadə edənlər qanunsuz olaraq bizim
poçtlarımızı spamlarla, müxtəlif elektron tullantılarla doldururlar.
Məlumat üçün bildirək ki, “@” simvolu klaviş kimi ilk dəfə 1885-ci
ildə yazı makinasının klaviaturasında özünə yer tapmış, 1963-cü ildə
isə ASCII (American Standart Code for Information Interchange —
İnformasiya Mübadiləsi üçün Amerika Standart Kodları) kod cədvəlinə
daxil edilmişdir. ASCII klaviaturanın kompyuterə ötürdüyü hər simvo-
lu başa düşmək üçün yaradılmış kodlar sistemidir. “@” klavişi elektron
poçt kəşf edilməmişdən qabaq kompyuterdə hansı proqramın
işləməsindən asılı olaraq silmə, hərəkətə gətirmək və digər
əməliyyatları aparmaq üçün istifadə olunub. 1980-ci ildə “@” işarəsi
beynəlxalq standart kimi təsdiqlənir.
91
Tədqiqatçılar deyir ki, əslində, “@” işarəsinin yaranma tarixi orta
əsrlərə təsadüf edir. Araşdırmalara görə həmin dövrlərdə rahiblər latın
dilində olan elmi əsərlərin üzünü köçürərkən vaxta qənaət etmək
məqsədilə tez-tez işlədilən bəzi sözləri ixtisarla yazırmışlar. Onlardan
biri də, kontekstdən asılı olaraq “yanına”, “üzərinə” və s. önlüklər kimi
tərcümə edilən “ad” sözü olub. Yazarlar bu sözün hərflərini bir-birinə
birləşdirərək, bir qədər uzun quyruqlu “a” hərfi yaradırlar. Zaman
keçdikcə a-nın quyruğu uzadılaraq dəyirmi hala salınmışdır. Başqa
araşdırmalar nəticəsində Roma Universitetində çalışan, dil tarixi üzrə
mütəxəssis Corcio Steybail 1500 il yaşı olan Venetsiya ticarət
sənədlərində “@” nişanına rast gəlmişdir. Bu nişan amfora (qədim
yunanlarda: içki və s. tökmək üçün ikiqulplu, boğazı dar qab) həcm
ölçüsü kimi işlədilmişdi. Steybail, həmçinin 1492-ci ilin latın-ispan
lüğətini tapmış və orada “amfora” sözünün “arroba” — 12,5 kq çəki
ölçüsü kimi tərcümə edildiyini aşkar etmişdir. Digər ehtimallara əsasən
“@” simvolu XVIII əsrdə bir malın qiymətini ifadə etmək üçün
yaradılıb “4 alma @ 10 dinar”. Bunlardan əlavə “@” işarəsi mühasiblər
tərəfindən də işlədilib və ona kommersiya alfası da deyirmişlər.
Maraqlıdır ki, “@” işarəsini ruslar, ukraynalılar, moldavanlar “so-
baçka” (balaca it), koreyalılar “ilbiz”, türklər “qızılgül”, finlandiyalılar
“yatmış pişik”, macarlar “qurd”, çinlilər “siçan balası”, isveçlilər “dar-
çınlı bulka” və s. adlandırırlar. Bizdə isə internet rəmzi üçün hamı
tərəfindən qəbul edilmiş bir milli ad hələ seçilməyib. “@” işarəsinin
əgər oxşarlığını əsas götürsək onda onu qoğala, çömçəquyruğa və ya
qıvrılmış gürzə ilana da bənzətmək olar. Ancaq hələlik internet sim-
voluna “sobaçka” ya da ki, “ət” işarəsi deyirik, bəziləri də zarafata salıb
ona “it balası” da deyir. Bu yerdə bir incə məqam var ki, elektron
ünvanını çox adam öz adına götürdüyü üçün addan sonra “sobaçka” və
ya başqa bir heyvan adı çəkmək yaxşı səslənmir. Ona görə də @
işarəsini ifadə etmək üçün yaxşı bir milli ad fikirləşib tapmaq yaxşı
olardı. Məncə ona elə “ünvan” demək daha münasibdir. Məsələn,
elesger@box.az. Ələsgər ünvanı box.az.
Rusların “@” simvoluna “sobaçka” deməsinin tarixçəsinə gəldikdə
isə bu barədə internetdə müxtəlif fərziyyələr var. Guya buna səbəb “@”
işarəsinin həqiqətən də quyruğunu bulayan itə oxşaması və ya bu sim-
volun ingiliscə “ət” kimi tələffüzünün balaca it hürüşünü xatırlat-
masıdır. Başqa bir ehtimala görə ilk kompyuterlər çıxanda, displeylərdə
yalnız mətn üçün olanda “Adventure” (“Macəra”) adlı populyar
92
kompyuter oyunu varmış. Oyunun mahiyyəti onda imiş ki, xəzinə ax-
tarmaq üçün oyunçu labirintlərdən keçməklə ziyanverici və yeraltı
həşəratlarla vuruşmalı imiş. Labirint ekranda «!», «+», «-», simvolları
ilə çəkilirmiş, oyunçu, xəzinə və düşmən monstrlar isə müxtəlif hərf və
işarələrlə ifadə olunurmuş. Süjetə görə oyunçunun sadiq köməkçisi,
eyni zamanda kəşfiyyat aparan bir iti də olubmuş. Məhz həmin it klavi-
aturanın “@” klavişi ilə hərəkətə gəldiyi üçün ruslar həmin simvolu
“sobaçka” adlandırıblar.
Virtual aləmin simvolu bu gün artıq hamı tərəfindən tam təbii qəbul
edilir. Hətta internetdə gedən məlumatlara görə bir Çin sakini təzəcə
anadan olmuş oğlunu “@” heroqlif adı altında qeydiyyatdan keçirməyə
cəhd edib, ancaq ona bu işdə mane olublar. Hazırda bu nişan, demək
olar ki, əsil brendə çevrilib. İnternetlə bağlı bütün reklamlarda “@”
nişanına rast gəlmək olar. 2004-cü ildə Beynəlxalq Elektrik Əlaqələr
Birliyi e-poçt ünvanının teleqrafla rahat ötürülməsi məqsədilə “@”
simvolu üçün Morze əlifbasına xüsusi kod daxil etmişdir (• — - • — •).
A və C latın hərflərini birləşdirən bu kod həmin hərflərin birgə qrafik
yazılışını əks etdirir. Sonda isə bildirək ki, 2010-cu ildə internet simvo-
lu Nyu-York Müasir İncəsənət Muzeyinin kolleksiyasına daxil edilib
və hazırda “@” nişanı bu kolleksiyada bazar dəyəri olmayan yeganə
eksponatdır.
Yazılış qaydası:abonent@ünvan - @ ("at" və ya "doq") işarəsi
kompyuterə məktubun göndərildiyi server ünvanı ilə abonentin adını
ayırmağa kömək edir. Burada abonent dedikdə həmin serverin məktubu
köçürəcəyi şəxsi kataloq nəzərdə tutulur. Bu kataloq serverdə
istifadəçinin ora daxil olana və ya saxlama müddəti qurtarana qədər
qalır. Abonentin adını istifadəçi özü seçir. Sonra o poçt ünvanının
qeydiyyatını keçirir və proqram təminatını nizamlayır. Bütün bu
əməliyyatlardan sonra elektron ünvanla işləmək olar. Müasir dövrdə ən
geniş yayılmış poçt hostinq serverləri kimi Gmail.com, Yahoo!,
Hotmail tanınır. MDB məkanında isə Yandex, Mail.ru, Rambler kimi
poçt servisləri məşhurdur.
Mənbə: referat.ilkaddimlar.com/embed/d_word_refe_infor_1604.docx
Ümumdünya Poçt Günü
Oktyabr ayının 9-da bütün dünyada poçt sahəsi işçilərinin peşə
bayramı - Ümumdünya poçt günüdür. Ümumdünya Poçt İttifaqının
93
(ÜPİ) XIV konqresinin qərarı ilə Ümumdünya poçt günü 1874-cü ildə
ittifaqın yaranması günü qeyd olunur. Bu münasibətlə “Azərpoçt” DM-
si tərəfindən bir sıra tədbirlər həyata keçirilməkdədir. Ümumdünya
Poçt Gününün qeyd olunması münasibəti ilə oktyabr ayının 5-də bütün
poçt müəssisələrinin inzibatı binalarında, PŞ-lərdə və ətrafında səliqə-
səhman, abadlıq işləri görülmüşdür. Hər bir poçt şöbələrində
Ümumdünya poçt gününü xatırladan plakatlar asılmışdır.Bayramla
əlaqədar zonalar üzrə vətəndaşların irad və təkliflərini dinləmək üçün
Qusar rayonunda “Qaynar xətt” keçirilmişdir. O cümlədən “Azərpoçt”
DM-nin Gənclər Təşkilatının heyəti bütün zonalar üzrə gənclərlə
görüşlər keçirmiş və poçt haqqında geniş müzakirələr aparmışdır.
"Azərpoçt" Dövlət Müəssisəsinin bütün şöbə və idarələrində
toplantılar keçirilmiş, məruzələr dinlənilmişdir. “Azərpoçt” DM-nin
rəhbərliyi tədbirlər planına əsasən orta məktəb şagirdləri ilə görüşlər
keçirmiş, onlara poçtun yaranma tarixi, poçt xidmətləri və poçtun
müasir zamanda rolu barədə məlumat vermişdir.
Tədbirlər çərçivəsində Ümumdünya Poçt İttifaqının yaranmasının
134-cü il dönümü münasibəti ilə xüsusi təqvim ştempelləri hazırlanmış,
1 saylı PF-nin MPŞ-də poçt markalarından ibarət sərgi təşkil edilmiş,
“Azərpoçt” DM-də və Poçt müəssisələrində Veteran Poçt işçiləri ilə
görüşlər keçirilmişdir.
09.10.2008-ci il tarixdə Bayram ilə əlaqədar 3 Poçt Şöbəsinin açılışı
olmuş, 5 Poçt Şöbəsi istifadəyə verilmişdir. ÜPİ-nin yaranmasının 134-
cü il dönümü münasibətilə Mərkəzi poçt şöbəsində toplantı keçirildi.
Toplantını giriş sözü ilə “Azərpoçt”DM-in baş direktoru Qənbər
Bəybalayev açdı. O ilk olaraq Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları
naziri, akademik Əli Abbasovun Ümumdünya poçt günü münasibətilə
təbriki poçt işçilərinə çatdırdı. Baş direktor daha sonra Azərbaycan
poçtunun yaranma və inkişaf tarixi haqqında danışdı. Tədbirdə
həmçini, RİTN-nin DMŞ-nin müdir müavini N.Məmmədov və
“Azərpoçt”DM-nin KNŞ-nin müdiri N.Qalayev poçtun keçmişi, ÜPİ –
na daxil olmasının tarixi və poçtun hazırda əldə etdiyi nailiyyətləri
barədə çıxış etdilər. Ölkə başçısı İlham Əliyevin tapşırıq və
tövsiyələrinə uyğun olaraq Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları
naziri, akademik Əli Abbasovun rəhbərliyi altında Rabitə və
İnformasiya Texnologiyaları, o cümlədən poçt rabitəsinin ən yüksək
səviyyədə modernləşdirildiyinin qeyd edən Baş direktor Dünya Bankı
ilə Azərbaycan hökuməti arasında imzalanan bank və maliyyə
94
xidmətlərinin inkişafı layihəsinə uyğun olaraq ölkəmizdə poçt
rabitəsinə bu xidmətlərin tətbiqindən sonra bu sektorun daha
mükəmməl şəkildə inkişaf edəcəyini bildirdi.
Tədbir zamanı əmək fəaliyyətində fərqlənən bir qrup poçt işçisi
“Azərpoçt” DM-nin “Fəxri Fərman”ı və qiymətli hədiyyələri ilə
mükafatlandırıldı.
Mənbə: referat.ilkaddimlar.com/embed/d_word_refe_infor_1604.docx
95
ƏDƏBİYYAT
1.
A.Ş.Süleymanov, Ç.C.Abidov, V.İ.Bədəlov, R.H.Həşimov.
İnternetə giriş (dərs vəsaiti). Bakı – 2006
2.
A.Ş.Süleymanov, Ç.C.Abidov, V.İ.Bədəlov, R.H.Həşimov
«İnternetə giriş» fənnindən laboratoriya işlərinin yerinə yetirilməsinə aid
metodiki göstəriş. Bakı – 2006
3.
Qonçarov A. Samouçitel HTML, Piter., 2001.
4.
Qasanov R.A., Suleymanov A.Ş., Mustafaev R.T., Kulieva T.D.
Vvedenie v İnternet. Uçebnik, Baku, 2003.
5.
Xolüşlaq, Molli G. İspolğzovanie HTML 4,6-e izdanie.
6.
Matrosov A.V., Serqeev A.O., Çaunin M.P. HTML 4.0. – BXV-
Peterburq, 2000.
7.
S.V. Simonoviç. İnformatika. Bazovıy kurs. S-P. Piter. 2000 q.
8.
Yorqe Şteffen. INTERNET: sotni poleznıx reüeptov. Per. s
nemeükoqo – K.: BHV, 1996.
96
MÜNDƏRİCAT
GİRİŞ
................................................................................. 6
1. İNTERNETİN QISA TARİXİ
........................................... 8
2. İNTERNETİN XİDMƏTLƏRİ
........................................ 12
2.1. Ümumdünya hörümçək toru
....................................... 12
2.2. Elektron poçt
............................................................ 18
2.3. Faylların ötürülməsi protokolu
................................... 26
2.3.1. FileZilla
–
FTP klent ........................................ 27
2.3.2.FlashFXP 4.2.5 Build 1810 Final ...................... 29
2.4. USENET xidməti
..................................................... 30
2.5. İRC xidməti
............................................................. 31
2.6. Elektron elanlar lövhələri
........................................... 34
2.7. TELNET xidməti
...................................................... 35
2.8. Gopher - informasiya-axtarış xidməti
.......................... 36
2.9. İP-telefoniya
............................................................ 37
2.10. Netmetting. .......................................................... 39
2.11. İCQ xidməti
. ......................................................... 40
3. İNFORMASİYA AXTARIŞ SİSTEMLƏRİ
...................... 41
4. İNTERNETƏ QOŞULMA
............................................. 65
5. WEB BRAUZERLƏR
................................................... 70
ƏLAVƏLƏR
................................................................. 80
ƏDƏBİYYAT
................................................................ 95
97
Mahil İsa oğlu MƏMMƏDOV –texnika üzrə fəlsəfə doktoru;
Vüqar Tofiq oğlu AĞAYEV
–texnika üzrə fəlsəfə doktoru;
Nuridə Məhəmmədəli qızı BAYRAMOVA – müəllim
İNTERNET XİDMƏTLƏRİ
(Dərs vəsaiti).
ADAU nəşr
©
“Araz
-M poliqrafiya
”
MMC
Yığılmağa verilmişdir 07.
10.2014
–cü il,
Çapa imzalanmışdır
19.12.2014-
cü il,
kağız formatı (210x297) 1
\4,
kağız №1, uçot çap vərəqi 13.6 ç.v.
Sifariş №
044, tiraj 250
“Araz” poliqrafiya müəssisəsi
Gəncə, Ş.Badəddin, 59
Dostları ilə paylaş: |