N. M. Xudiyev Azərbaycan ədəbi dili tarixi. Ali məktəblər üçün dərslik
Yüklə 1,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
5 nəzərdə tutulmuş proqramında 1 Azərbaycan ədəbi dilinin tarixi o zamana qədərki ənənələr əsasında dövrləşdirilmişdi (xüsusilə, prof. Ə.Dəmirçizadənin dövrləşməsinə istinad olunmuşdu). Bu kitabda isə əvvəlkindən fərqli olaraq müəllifin uzun zaman davam edən tədqiqatlarının məhsulu kimi, yeni dövrləşdirmə təqdim olunur: I. Azərbaycan ədəbi dilinin təşəkkülü dövrü (qədim dövrlərdən XIII əsrə qədər). II. Azərbaycan ədəbi dilinin ümumxalq dili əsasında formalaşması və inkişafı dövrü (XIII əsrdən XVII əsrə qədər).
III. Azərbaycan ədəbi dilinin milli dil əsasında formalaşması və inkişafı dövrü (XVII əsrdən bu günə qədər). Azərbaycan ədəbi dilinin təşəkkülü dedikdə həm diferensiasiya (Azərbaycan türkcəsinin ümumi türkcədən “ayrılması”), həm də inteqrasiya (“yerli” qıpçaq və “gəlmə” oğuz tayfa dillərinin “birləşməsi”) prosesi, daha doğrusu, həmin proseslərin qarşılıqlı əlaqəsi nəzərdə tutulur. Azərbaycan, türk dünyasından təcrid olunmuş bir məmləkət, Azərbaycan xalqı türk xalqlarından təcrid olunmuş bir xalq deyildir, ona görə də Azərbaycan türkcəsinin tarixi, ümumən türkcənin tarixinin tərkib hissəsidir və məsələnin məhz bu cür qoyuluşu onun düzgün metodologiya ilə öyrənilməsi üçün şərt ola bilər. Azərbaycan ədəbi dilinin ümumxalq dili əsasında formalaşması və inkişafı dövrü öz növbəsində aşağıdakı mərhələlərdən ibarətdir: 1. XIII-XIV əsrlər. 2. XV-XVI əsrlər. Azərbaycan ədəbi dili tarixinin, xüsusilə ikinci dövrü
1 Pedaqoji institutlar üçün proqram, Bakı, 1990, səh.14. 6 ümumi türk dilində gedən proseslərlə daha sıx bağlıdır – müxtəlif türk etnoslarının, xalqlarının yerdəyişmələri (birinci növbədə oğuzların Şərqdən Qərbə yürüşü), mədəniyyət mərkəzlərinin çox zaman etnik coğrafiyanı “nəzərə almaması” (məsələn, Məmlüklər dövründə yazı- pozu əhlinin Türküstandan, Ural-Volqaboyundan, Qafqaz- Kiçik Asiyadan Misirə yığışması) və s. bu və ya digər türk ədəbi dilinin, o cümlədən Azərbaycan ədəbi dilinin ümumi türkcədən (türkidən) fərqlənməsi prosesini ləngidir. Lakin bu cür “ləngimə” XVI əsrə qədər gedir, bundan sonra isə Azərbaycan ədəbi dilinin (və eləcə də ümumən türk ədəbi dillərinin) tarixində yeni dövr başlayır. Azərbaycan ədəbi dilinin milli dil əsasında formalaşması və inkişafı dövrü aşağıdakı mərhələlərdən keçir:
1. XVII-XVIII əsrlər. 2. XIX əsr. 3. XX əsrin əvvəlləri. 4. XX əsrin 20-30-cu illərindən sonrakı mərhələ. XVII-XVIII əsrlərdə Azərbaycan ədəbi dili milli dil əsasında təşkil olunur, XIX-XX əsrlərdə isə həmin proses davam edir və bu günə qədər gəlir. Ümumiyyətlə, Azərbaycan milli ədəbi dilinin formalaşması (yaxud milli ədəbi dilin təşəkkülü 1 ) milli mədəniyyətin və bütövlükdə millətin formalaşması (təşəkkülü) ilə müşayiət olunur. XIX əsrdə və xüsusilə XX əsrin əvvəllərində, Azərbaycan xalqının ictimai-siyasi həyatında baş verən mürəkkəb hadisələr – Azərbaycanın Şərq və Qərb arasında mübahisə obyektinə çevrilməsi milli ədəbi dilin taleyinə də müəyyən təsir göstərir və eyni zamanda, məhz XIX əsrin
1 Bax: M.Cahangirov. Azərbaycan milli ədəbi dilinin təşəkkülü, I hissə, Bakı, 1978; II h., Bakı, 1990. 7 sonu, XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ədəbi dili müxtəlif siyasi-nəzəri mülahizələrin predmeti olur. Bununla belə, əsrimizin 30-cu illərindən etibarən milli ədəbi dilin demokratikləşməsi və normativləşməsi diqqəti cəlb edir – bir növ, həmin illərdən başlayaraq, “müasir Azərbaycan ədəbi dili”nin funksional tipologiyası müəyyənləşir. Azərbaycan ədəbi dilinin inkişafı, onun ictimai təsirinin çoxalması baxımından keçmiş sovet dövrü, ədəbi dilin mərhələləri içərisində xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Uzun əsrlər boyu zəngin ənənələr qazanmış ədəbi-bədii üslubla yanaşı, ədəbi dilin publisistik, elmi və epistolyar üslubları cəmiyyətin inkişafı ilə əlaqədar bu dövrdə daha da aparıcı mövqeyə çıxmağa başlamışdır. Ədəbi dilimizin bu dövrünün əsaslı tədqiqi ona görə dilçilərin qarşısında həmişə aktual bir mənbə kimi qalır ki, tədqiqatın bu istiqamətdə aparılması prosesində Azərbaycan ədəbi dilinin sonrakı inkişaf yolları aydınlaşdırılır, müxtəlif dil faktlarını ümumiləşdirməklə mütərəqqi meyar aşkara çıxarılır, müəyyən elmi nəticələr əldə etməyə imkan verir 1 . Güman edirik ki, Azərbaycan ədəbi dili tarixinin sistemli şərhinə həsr olunmuş bu əsər mütəxəssislərin diqqətini cəlb edəcəkdir. Müəllif ən müxtəlif məsələlərlə bağlı olaraq oxucuların fikir və mülahizələrini eşitməyə həmişə hazırdır və inanırıq ki, həmin fikirlər, mülahizələr müəllifin gələcək tədqiqatları və bu kitabın təkmilləşməsi üçün faydalı olacaqdır.
1 Bax: Azərbaycan ədəbi dili tarixi, səh. 10 8 I FƏSİL AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ DİLİNİN TƏŞƏKKÜLÜ DÖVRÜ (Qədim dövrlərdən XIII əsrə qədər)
AZƏRBAYCAN DİLİNİN QƏDİM TARİXİNƏ DAİR Azərbaycan ədəbi dili Azərbaycan ümumxalq dili əsasında və kifayət qədər mürəkkəb etnolinqvistik proseslərin nəticəsi kimi təşəkkül tapmışdır. Bu barədə bir- birini çox hallarda istisna edən mülahizələr mövcuddur. Lakin 80-ci illərin ortalarından etibarən Azərbaycan xalqının, Azərbaycan dilinin (o cümlədən ədəbi dilin) mənşəyi ilə əlaqədar müəyyən ümumi qənaətlər formalaşmaqda və milli tarixi-filoloji təfəkkürün əsaslarını təşkil etməkdədir. Azərbaycan dili, məlum olduğu kimi, ən qədim zamanlardan Avrasiyada (Sakit okeandan Şərqi Avropaya qədər) geniş yayılmış türk dilləri qrupuna daxildir. Heç şübhəsiz, Azərbaycan dilinin yaranması, inkişafı və milli əsaslar üzərində yenidən təşəkkülü türk dillərinin ümumi tarixinin tərkib hissəsini təşkil edir, istər Azərbaycan dilinin, istərsə də türk dillərindən hər hansı birinin tarixi türk dillərinin ümumi soy-kökü tarixini heç bir dövrdə, mərhələdə inkar etmir. Azərbaycan dili aqqlütinativ 1 quruluşa malik olan türk dilləri qrupuna daxildir. Qərbdə Balkan yarımadasından və Egey dənizindən tutmuş şərqdə Çinə kimi geniş bir ərazidə türk dillərində danışan xalqlar yaşayırlar. Vaxtilə türk
1 Aqqlütinasiya – (lat. «yapışdırmaq») söz kökü dəyişmədən şəkilçilər vasitəsilə qrammatik formaların yaranması üsulu. Yüklə 1,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|