9
dillərini Ural-Altay (yaxud fin-uqor və türk-monqol) dil
ailəsinə mənsub edirdilər
1
. Bu dil ailələri arasında
qohumluğu qəbul edənlər türk dillərinin (monqol, tunqus,
mancur, Koreya və yapon dilləri ilə birlikdə) müstəqil
Altay dil ailəsinə mənsub olduğunu söyləmiş və müvafiq
müqayisəli-tarixi araşdırmalar aparmışlar
2
. Lakin türk
dillərinin Altay dil ailəsinə mənsubiyyətinə şübhə ilə
yanaşanlar da vardır
3
. Bununla əlaqədar F.A.Cəlilov yazır
ki, “pratürkdən sonrakı dövrdə türkdilli etnoslar iki əsas
qola ayrılmış, bunlardan biri Ön Asiyanın müxtəlif
yerlərinə səpələnmişdir, digər (şərq) qolu isə Şərqə
çəkilərək oradakı qalıqlarla (pramonqol, pratunqus-mancur,
prakoreya və s.) uzun müddət kontaktda olmuşdur ki,
həmin kontakt nəticəsində ortaya çıxan paralelləri Altay
nəzəriyyəsi qohumluq kimi təqdim etmişdir. Düzdür,
həmin paralellərin toplanması və şərhi türkologiya elminin
inkişafına kömək etmişdir və bu baxımdan Altay
nəzəriyyəsinin böyük əhəmiyyəti vardır. Lakin bu
nəzəriyyə türk dillərinin daha qədim dövrünə enməyə mane
olur, ona görə ki, altayşünaslıqda türk dili problemi
“genetik qohumluq” termini ilə deyil, “qədim paralellər”
termini ilə, yəni qədim kontakt ilə izah olunsa, hər şey öz
yerini tutacaqdır. Eyni sözləri qədim Ön Asiya dilləri ilə
olan əlaqə barədə də deməliyik, çünki türk dillərinin şərq
qolu Altay dilləri ilə kontakta girdiyi kimi, qərb qolu da
Qafqaz və Ön Asiya dilləri ilə kontaktda olmuşdur”
4
. Türk
1
Bax:
М
.
Рясянен
.
Материалы
по
исторической
фонетике
тюркских
языков
.
М
., 1955,
стр
3-4;
Н
.
А
.
Баскаков
.
Тюркские
языки
,
М
., 1960,
стр
.
10.
2
Вах
:
Г
.
И
.
Рамстедт
.
Введение
в
Алтайское
языкознание
.
М
., 1957.
3
Вах
:
А
.
М
.
Щербак
.
Сравнительная
фонетика
тюркских
языков
.
Ленинград
, 1970,
стр
. 9-12.
4
F.A.Cəlilov. Azərbaycan dilinin morfologiyası. Bakı, 1988, səh. 132
10
dillərinin kök dili – praformaları qədim dövrlərdə mövcud
olmuşdur. Prof. Y.B.Yusifov bununla əlaqədar qeyd
etmişdir ki, “türk dillərinin kök dildən ayrılıb
parçalanmasını eradan əvvəl IV və III minilliyin
əvvəllərinə aid etmək mümkündür. Bu dövr pratürk dilinin
mövcud olduğu çağdır”
1
.
Ədəbi dil tarixi ilə eyni dövrə təsadüf etmir, o, dilin
müəyyən inkişaf mərhələsində özünü təzahür etdirir. Türk
(eləcə də başqa dillərin) dilinin meydana gəlməsi və
yayılması etnik proseslər ilə sıx bağlıdır, çünki dil müəyyən
bir etnosun və yaxud müxtəlif qohum etnosların
“yaradıcılıq” təcrübəsini əks etdirir. Pratürk dilindən
ayrılandan sonra türk dillərinin, əslində, əvvəlcə ləhcələri,
müxtəlif regionlara yayılmış, ümumtürk mərhələsini
keçdikdən sonra ayrı-ayrı qohum dillərin yaranmasının
başlanğıcını qoymuşdu. Tədqiqatçılar ümumtürk dil
mərhələsini, yaxud ondan sonrakı mərhələni də prototürk
dili dövrü adlandırırlar.
Yadelli qaynaqların, o cümlədən mixi yazıların
Azərbaycan ərazisi barədə məlumatlarının öyrənilməsi bir
sıra yer və şəxs adlarının ayrı-ayrı sözlərin prototürk, yaxud
protoazərbaycan dilinə mənsub olduğunu müəyyən
etmişdir
2
. Həmin dil materiallarının Azərbaycanın ərazisi
ilə əlaqədar araşdırılması dilimizin inkişaf mərhələsini
aşağıdakı kimi müəyyənləşdirməyə imkan vermişdir:
Protoazərbaycan (prototürk) dili dövrü (e.ə. III-I
minilliklər); Qədim Azərbaycan (türk) dili dövrü (e.ə. V-
1
Y.B.Yusifov. Dilin tarixi qatları. «Ədəbiyyat və incəsənət» qəzeti, 8
sentyabr, 1989, N 36.
2
Bax:
Ю
.
Б
.
Юсифов
.
Об
актуальных
проблемах
этнической
истории
Азербайджана
. Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqların öyrənilmə problemləri,
Bakı, 1988, səh. 17-38;
Г
.
А
.
Гейбуллаев
.
К
этногенезу
азербайджанцев
.
Баку
, 1991. səh. 246-345 və s.
11
eramızın X əsri); Orta Azərbaycan (türk) dili dövrü (XI-
XVII əsrlər); Yeni (XVIII-XX əsrin əvvəlləri) və ən yeni
(sovet dövrü) Azərbaycan (türk) dili dövrü
1
. F.A.Cəlilov
müqayisəli-tarixi üsulu tətbiq edərək bir çox Azərbaycan-
türk sözlərinin praformalarını bərpa etmişdir
2
. Bunlar
protoazərbaycan-prototürk formaları ilə uzlaşır.
Dil (eyni zamanda ədəbi dil) prosesləri ictimai
mahiyyəti etibarilə etnik proseslərlə sıx bağlıdır. Bu isə o
deməkdir ki, türk etnosunun dil (eyni zamanda ədəbi dil)
“yaradıcılığı” müxtəlif regionlarda eyni tipologiyaya
malikdir, çünki onu eyni etnosun “yaradıcılıq” təcrübəsi
müəyyən edir.
Ümumi türk dili tarixinə həsr olunmuş tədqiqatlar,
xüsusilə prof. Əhməd Cəfəroğlunun tədqiqatı
3
göstərir ki,
müxtəlif türk etnik-mədəni regionlarında meydana çıxan
türk ədəbi dillərinin tarixi ümumi türk dili tarixi anlayışını
istisna etmir, əksinə, tamamlayır və belə qənaəti
möhkəmləndirir ki, müstəqil türk ədəbi dilləri ümumi bir
türk ədəbi dili mühitinin məhsulu olub, məhz həmin
mühitin əks olunduğu coğrafi arealda formalaşır, etnik-
mədəni ehtiyacı ödəyir, sonra isə məhv olub gedir, yaxud
dəyişikliyə uğrayır, yerinə yeni ədəbi forma gəlir. Lakin hər
bir yeni forma mütləq özündən əvvəlki normativ formanın
təcrübəsinə və ümumi türk ədəbi dili ünsürlərinin inkişafına
əsaslanır.
Ümumi türk ədəbi dili tarixi, əsasən, aşağıdakı
keyfiyyət mərhələlərinə malik olmuşdur:
I. Qədim türk dili – ən qədim zamanlardan e.ə. V əsrə
1
Вах
: Y.B.Yusifov, S.K.Kərimov. Toponimikanın əsasları. Bakı, 1987, səh.
166-167.
2
F.A.Cəlilov. Azərbaycan dilinin morfologiyası, səh. 139-153 və davamı.
3
Prof. Dr. Ahmet Caferoglu. Türk dili tarihi; İstanbul, 1984.
Dostları ilə paylaş: |