12
qədərki dövr.
II. Əski türk dili – e.ə. V əsrdən XI-XII əsrlərə qədərki
dövr.
III Türki – XI-XII əsrlərdən XVI-XVII əsrlərə qədərki
dövr.
IV. Milli türk ədəbi dilləri – XVI-XVII əsrlərdən bu
günə qədərki dövr.
Qədim türk dili barədə təsəvvürümüz natamamdır
(eləcə də həmin natamamlıq “qədim Azərbaycan dili”
anlayışına aiddir) onun əsas nümunələri şifahi formadadır,
yazılı nümunələrinə, demək olar ki, təsadüf olunmur, yaxud
da sonrakı dövrlərdə yazıya alındığı uçun müəyyən
dərəcədə dəyişməyə məruz qalmışdır. Əski türk dili isə
müəyyən qədər zəngin yazılı mənbələrlə təmsil olunur ki,
əslində, Türki ədəbi dilinin əsasında da məhz həmin dil
təzahürü dayanır.
Türk dilinin ən qədim zamanlardan mövcud olduğu
geniş ərazidə (o cümlədən Azərbaycanda) müxtəlif qeyri-
türk mənşəli etnoslar da yaşamışlar. Heç şübhəsiz, ayrı-ayrı
türk etnik-mədəni regionlarının formalaşmasında həmin
regionlarda mövcud olan etnolinqvistik əlaqə
özünəməxsusluqları müəyyən rol oynamışdır. Qafqaz-Kiçik
Asiya regionunda gedən mürəkkəb ictimai-tarixi və etnik
proseslərdən kənarda Azərbaycan xalqının, Azərbaycan
dilinin və Azərbaycan ədəbi dilinin mənşəyini araşdırmaq
mümkün olmadığı kimi, həmin araşdırmanı ümumi
türkoloji kontekstdən çıxarmaq da mümkün deyil. Təəssüf
ki, sovet tarixşünaslığında belə bir “ənənə” formalaşmışdır
ki, guya türklər (maraqlıdır ki, onları türk yox, məhz
türkdilli etnoslar adlandırırlar) Azərbaycan ərazisinə
sonralar, yəni III-IV əsrlərdən IX-XI əsrlərə qədərki dövrdə
13
müxtəlif mərhələlərlə gəlmişlər
1
. Belə mülahizələr
Azərbaycan xalqının və dilinin tarixini tamamilə təhrif edir
Sovet dövründə, xüsusilə 30-cu illərdən etibarən Qafqaz
bütünlüklə türklərdən “alınıb” qeyri-türklərə (Qafqaz
dillilərə, Hind-Avropalılara və ümumiyyətlə kimliyi
bilinməyən, “qeyri-türk” dillilərə) verildi. Qeyri-türk
mənbələrində (şübhəsiz, V əsrdən sonra) tapılan türk
sözləri türklərin Qafqazdakı yeganə “iz”ləri elan olundu.
Məsələnin mürəkkəbliyi bundan ibarət idi ki, eyni zamanda
bütün dünyada, xüsusilə sovet tarixşünaslığında türklərin
“sıxışdırılması” prosesi gedirdi.
“Qədim Şərq və xüsusilə Azərbaycan tarixini
işıqlandıran kitab yığınlarını araşdırarkən istər-istəməz belə
nəticəyə gəlirsən ki, tarixçilər xüsusilə XX əsr tarixçiləri
Şərq tarixinin binasını faktlardan yox, o zaman onların
üzərində hakim olan adamlardan qururdular… Avrasiyanın
geniş sahələrinin keçmişi haqqında süni əfsanələrin xüsusi
bir diqqətlə saxlanılması və yayılmasında sovet tarixçiləri
xüsusi səy göstərirdilər; Qərbi avropalı həmkarlarına
nisbətən “keçmişi siyasətləşdirmə” onları daha çox
bürümüşdü”
2
. Türk, o cümlədən Azərbaycan xalqının
keçmiş tarixini saxtalaşdıranlar barədə bu sözləri yazan
V.Rzayev davam edir: “Canfəşanlıqla öz üstünlüklərini
qeyd edən hindşünaslar, iranistlər və samişünasların səyi ilə
türklərin tarixi indiki nəslə qaralanmış şəkildə gəlib
çatmışdır… Həmin dövrdə (30-cu illər nəzərdə tutulur. –
N.X.) türk şifahi xalq yaradıcılığı və türk dastanı türk
xalqlarının tarixindən silinib atılmışdı
3
.
1
Məsələn, Bax:
А
.
С
.
Сумбатзаде
.
Азербайджанцы
–
этногенез
и
формирование
народа
,
Баку
, 1990,
стр
. 11
2
Məsələn, Bax:
Валех
Рзаев
.
Из
Шумера
в
Азербайджан
. –
Панорама
Азербайджана
, N 37, 17-23
октября
1991
г
.
3
Yenə orada, səh.5.
14
Azərbaycan dilçiliyinin görkəmli nümayəndələri uzun
zaman Azərbaycan ədəbi dilinin (ümumiyyətlə Azərbaycan
dilinin) mənşəyi məsələsini araşdırmaqdan çəkinmiş,
hakim ideologiyanın göstərişlərini qəbul etməklə
kifayətlənmişlər. Ən yaxşı halda isə türk sistemli
Azərbaycan dilində yerli (aborigen) dilin “ünsür”lərini
axtarıb tapmağa, bununla da həmin dilin etnoslarının
təsəvvür edildiyindən daha mürəkkəb (köhnə terminologiya
ilə desək “çarpazlaşmış”) etnik quruluşa malik olduğunu
göstərməyə çalışmışlar. Bu mövqe 30-cu illərdən 50-ci
illərə qədər möhkəm olmuş və sonrakı dövrdə də, xüsusilə
tarixşünaslıqda davam etmişdir.
Azərbaycanda türk etnosunun ən qədim dövrlərdən
etibarən məskunlaşması barədə faktlar, müşahidələr
mövcuddur. Azərbaycan xalqının etnogenezi problemi ilə
ardıcıl məşğul olan prof. Y.Yusifov yazır: “E.ə. I minilliyin
əvvəllərində Azərbaycan ərazisində, daha çox onun
Cənubunda yeni İran etnolinqvistik elementləri meydana
çıxdı, ancaq onlar da yerli aborigen etnolinqvistik massivdə
heç bir dəyişiklik edə bilmədi. Azərbaycan əhalisinin
gələcək dil, eləcə də etnik simasını başqa etnoslar müəyyən
etdilər. Yazılı mənbələrin şəhadətinə görə, həmin etnoslar
Azərbaycanla e.ə. I minilliyin birinci yarısından etibarən
məskun idilər… Onlar türkdilli tayfalar idilər… Məhz
türkdilli tayfalar yerli qədim etnik massivlə qarışaraq
Azərbaycan əhalisinin dil simasını dəyişdilər və
Azərbaycan xalqının və dilinin yaranmasının əsasını
qoydular”
1
. Y.Yusifov belə bir nəticəyə gəlir ki,
“ümumxalq Azərbaycan dilinin formalaşması III-VII
1
«
Ю
.
Б
.
Юсифов
.
К
этногенезу
азербайджанцев
. –
Фольклор
,
литература
и
история
Востока
(
материалы
III
Всесоюзной
Тюркологической
конференции
).
Ташкент
, 1984,
стр
. 332-333.
Dostları ilə paylaş: |