N. M. Yusifov, K. Ş. DaşDƏMİrov

30 
 
1.2 Oliqosaxaridlər 
 
Oliqosaxaridlər  iki  və  daha  çox  (təxminən  10-a  kimi) 
monosaxaridlərin  qalığından  əmələ  gəlmişdir.  Bunlar  tərkiblə-
rinəki  monosaxaridlərin  qalığının  sayından  asılı  olaraq  disaxarid-
lərə, trisaxaridlərə və s. ayrılır. 
Disaxaridlər.  Disaxaridlər 
)
(
11
22
12
O
H
C
 iki  eyni  və  ya 
müxtəlif  monosaxaridin  qalığından  əmələ  gəlmiş  şəkərdir.  Onlar 
eyni  zamanda  qlikozid  hesab  olunur.  Çünki  monosaxaridlərin 
rabitəsində  qlikozid  hidroksil  də  iştirak  edir.  İki  monosaxariddən 
bir molekul su çıxdıqda oksigen körpüsü vasitəsilə rabitə  yaranır 
və disaxarid əmələ gəlir. Reaksiya sxematik belə gedir: 
  
 
Disaxaridlərə saxaroza, laktoza, maltoza və qeyriləri aiddir
.  
Saxaroza.  Saxaroza  və  ya  qamış  şəkəri  qlükoza  (α,  D-
qlükopiranoza) ilə fruktozanın (β, D-fruktofuranoza) birləşməsin-
dən  qlükozid  hidrokidlərinin  qlükozid  rabitəsi  vasitəsilə  əmələ 
gəlmişdir. Onun alınması və kimyəvi tərkibi aşağıdakı kimidir: 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
   C
6
H
12
O
6
    +    C
6
H
12
O
6
    →     H
2
O     +      C
12
H
22
O
11 
Monosaxarid         Monosaxarid                                           Disaxarid 
   
H─C─OH                     CH
2
OH                   H─C                               CH
2
OH 
        │                             │                                    │                  O          │ 
   H─C─OH             HO─C                             H─C─OH                       C 
        │                             │                                    │                               │ 
HO─C─H     O   +   HO─C─H   O               HO─C─H     O          HO─C─H   O 
        │                             │                                    │                               │            
   H─C─OH               H─C─OH                      H─C─OH                 H─C─OH 
        │                             │                                    │                               │ 
   H─C                       H─C                              H─C                          H─C 
        │                             │                                   │                                │ 
        CH
2
OH                   CH
2
OH                         CH
2
OH                      CH
2
OH 
 
α-D-Qlükopira-            β- D-frukto-                              Saxaroza 
      noza                          furannoz       
H
2
O   

---

31 
 
HO 
OH 
OH 
H 
H 
H 
H 
O 
O 
O 
CH
2
OH 
HOCH
2
 
CH
2
OH 
β-d-fruktkoza 
α-d-qlükoza 
HO 
H 
H 
OH 
Onun  miqdarı  şəkər  çuğundurunda  27%,  şəkər  qamışının 
gövdəsində 20%, olur. Başqa bitkilərin yarpaqlarında və meyvələ-
rində çoxlu miqdarda saxarozaya rast gəlmək olur. Saxaroza həzm 
sistemində  saxaraza  fermentinin  təsiri  ilə  hidrolizə  uğrayıb 
bərabər miqdarda qlükoza və fruktoza əmələ gətirir.  
Saxarozada,  reaksiyadan  göründüyü  kimi,  qlükoza  α,  D-
qlükopiranoza, fruktoza isə β-D-fruktofuranoza kimidir. Ona görə  
qamış  şəkərinə  1,α,  D-  qlükopirannozil-  2  β,  D-  fruktofuranozid 
də deyilir.  
 
Qamış  şəkəri  (saxaroza)  felinq  mayesini  reduksiya  etmir, 
reaksiya mənfi nəticə verir. Çünki onun molekulunda sərbəst alde-
hid və keton qrupu yoxdur. 
 
Saxarozanın  tərkibində  asimmetrik  karbon  atomları  oldu-
ğundan optik fəaldır.  
Polyarizasiya  müstəvisinin  66,5
0
  sağa  fırladır.  Müxtəlif 
amillərin (fermentlər, turşular və s.) təsirindən parçalandıqda yeni-
dən qlükoza və  fruktozaya  ayrılır, invertləşmiş şəkər  əmələ  gəlir. 
Ona  görə  də  polyarizasiya  müstəvisini  sağa  çevirmədən  sola 
çevirmə daha qüvvətli olur. İnversiya fırlatma istiqaməti dəyişmiş, 
çevrilmiş deməkdir. Bu termin bəzən ümumiyyətlə, disaxaridlərin, 
trisaxaridlərin  (poliozaların)  hidroliz  olunaraq  monosaxaridlərə 
çevrilməsini ifadə etmək üçün işlənir.  

---

32 
 
   H─C                                         H─C─OH 
         │                                              │ 
   H─C─OH               O              H─C─OH 
         │                                              │ 
HO─C─H      O                        HO─C─H          O 
         │                                              │ 
HO─C─H                                         C─OH 
         │                                              │ 
   H─C                                         H─C 
         │                                             │ 
         CH
2
OH                                   CH
2
OH 
  Qalaktozanın                                Qlükozanın 
       qalığı                                          qalığı 
Saxaroza əsasən şəkər qamışından alınır. Sonuncuda saxaro-
zanın  miqdarı  14-26%.  Şəkər  çuğundurunda  isə  16-20%  təşkil 
edir. Üzümdə saxaroza az: 0,2-1,5% olur.  
Saxaroza  şəkər  çuğundurundan  da  alınır.  Bu  isə  ən  çox 
Ukraynada, Qırğızıstanda, İranda və s. ölkələrdə əkilir.  
Laktoza.  Laktozaya  süd  şəkəri  də  deyilir.  Bu  disaxarid 
α─D─qlükoza  ilə  β─D─qalaktozanın  qalığından  ibarətdir.  Odur 
ki, hidroliz etdikdə qlükozaya və qalaktozaya ayrılır.  
Laktozada göstərilən monosaxaridlərin rabitəsi qalaktozanın 
birinci karbonu ilə qlükozanın dördüncü karbonu arasında yaranır. 
Onun quruluş formulu aşağıdakı kimidir: 
 
H 
O 
H 
HO 
və ya 
OH 
O 
CH
2
OH 
CH
2
OH 
OH 
H 
H 
H 
OH 
H 
O 
H 
 
O
H
       
H 
H 
 
OH       H 

---