N. M. Yusifov, K. Ş. DaşDƏMİrov

33 
 
   H─C                                        H─C─OH 
         │                                             │ 
   H─C─OH               O              H─C─OH 
         │                                              │ 
HO─C─H      O                        HO─C─H        O 
         │                                              │ 
   H─C─OH                                       C─OH 
         │                                              │ 
   H─C                                         H─C 
         │                                              │ 
         CH
2
OH                                     CH
2
OH 
 
Maltoza 
 
CH
2
OH 
CH
2
OH 
H 
H 
O 
HO 
və ya 
OH 
O 
OH 
H 
H 
H 
OH 
H 
H 
 
O
H       
H 
O 
H 
 
O
H       
H 
Süd şəkəri optik fəaldır, az şirindir. Felinq mayesini reduk-
siya  edir.  Laktoza  əsasən  insan  və  heyvanların  südündə  olub,      
4-7% arasında dəyişir.  
Maltoza.  Maltoza  nişastanın  və  qlikogenin  fermentativ 
hidrolizi  zamanı  əmələ  gəlir.  Maltoza  və  ya  səməni  şəkəri  də 
disaxaridlər-dəndir.  O,  iki  molekul  α-D-qlükozanın  qalığından 
ibarətdir.  Bunların  rabitəsi  isə  birinci  və  dördüncü  karbonlar  ara-
sındadır.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Maltozaya  α,  D-qlükozid-D-qlükoza  və  ya  4─α─D─ 
qlükopiranozid─1, α, ─D─qlükopiranozid də deyilir. O, saxaroza-
ya nisbətən az şirindir. Felinq mayesi ilə müsbət reaksiya verir.   

---

34 
 
Optik fəaldır, polyarizasiya müstəvisini 130,4
0
 sağa döndərir.  
Maltoza (və ya səməni şəkəri) ən çox nişastanın tərkibində 
olur.  
Sellobioza. Sellobioza iki molekul β─D qlükozadan əmə- 
lə gəlir. Buna 4─β, D─qlükozid─qlükoza da deyilir.  
  Sellobiozada qlükozanın rabitəsi birinci və dördüncü kar- 
bonlar arasında gedir. Optik fəaldır.  
 
 
 
Sellibioza birləşmiş halda sellülozanın tərkibində olur. 
 
 
 
Trisaxaridlər.  Trisaxaridlər 


16
32
18
O
H
C
 üç  molekul 
monosaxariddən iki molekul suyun kənar edilməsi ilə əmələ gəlir. 
H 
O 
CH
2
OH 
CH
2
OH 
H 
O 
HO 
OH 
O 
OH 
H 
H 
H 
OH 
H 
H 
 
O
H       
H 
H 
 
O
H       
H 
OH 
OH 
H 
H 
HO─C                                        H─C─OH 
         │                                             │ 
   H─C─OH               O              H─C─OH 
         │                                             │ 
HO─C─H      O                       HO─C─H         O 
         │                                             │ 
   H─C─OH                                     C─OH 
         │                                             │ 
   H─C                                        H─C 
         │                                             │ 
         CH
2
OH                                    CH
2
OH 
 
Sellobioza 
 

---

35 
 
Monosaxaridlər  oksigen  rabitəsi  ilə  bağlanır.  Trisaxaridlərin 
nümayəndələrindən rafinozanı və melesitozanı göstərmək olar.  
Rafinoza  üç  molekul  monosaxariddən:  qlükoza,  fruktoza 
və  qalaktozadan  əmələ  gəlir.  Rafinoza  invertazanın  təsiri  ilə 
hidroliz  olunub  melibioza  adlanan  disaxarid  və  α-fruktoza  əmələ 
gətirir.  Onun düsturu aşağıdakı kimidir: 
 
                   
 
Rafinoza  az  şirindir.  Felinq  mayesini  reduksiya  etmir, 
optik  fəaldır.  Rafinoza  ən  çox  şəkər  çuğundurunda  və  pambığın 
toxumunda olur.  
Tetrasaxaridlər.  Tetrasaxaridlərin  nümayəndəsi  staxiozadır 
C
24
H
42
O
19
. Bu 4-monosaxaridin: iki molekul qalaktoza, bir mole-
kul  qlükoza  və  bir  molekul  fruktozanın  qalığından  əmələ  gəlir. 
Felinq mayesi ilə mənfi nəticə verir.  
Staxioza  ən  çox  noxudda,  soyada,  mərciməyin  toxumunda 
və s. olur.  
 
 
1.3 Polisaxaridlər. 
 
Polisaxaridlərə qlikanlar və ya poliozalar da deyilir. Bunlar 

---

36 
 
çox  sayda  monosaxaridlərin  qalığından  əmələ  gəlirlər,  onların 
polikondensasiyasının məhsullarıdır, biopolimerlərdir.  
Polisaxaridləri  ayırmaq  və  təmizləmək  üçün  müxtəlif  üsul-
lardan: ekstraksiya, çökdürmə, elektroforez, xromotoqrafiya, dia- 
liz, ultrafiltrasiya və qeyrilərindən istifadə olunur.   
Polisaxaridlər tərkibindəki monosaxaridlərin eyniliyindən və 
müxtəlifliyindən  aslı  olaraq  2  qurupa:  homopolisaxaridlərə  və 
heteropolisaxaridlərə  bölünür.  Homopolisaxaridlər  eyni  monosa-
xaridlərdən, hetropolisaxaridlər isə müxtəlif monosaxaridlərdən  
əmələ gəlir.  
Polisaxaridlər təbiətdə ən çox bitgilər aləmində yayılmışdır. 
Onlar  üzvi  birləşmələrin  yarısından  çoxunu  təşgil  edir.  Bunlara 
insan və heyvanlarda da təsadüf edilir. 
Polisaxaridlər  bir  sıra  fizioloji  funkısiyalar  yerinə  yetirir: 
onlar  (məsələn,  nişasta,  qlikogen)  energetik  matirial  və  ehtiyat 
maddələri  sayılır.  Bunların  bəzi  törəmələri  müdafiə  vəzifəsi 
daşıyır. 
 
1.3.1 Homopolisaxaridlər 
 
Homopolisaxaridlər  hidroliz  olunduqda  bir  növ  monosaxa-
ridlərə ayrılır. Bunların empirik tərkibi 


n
O
H
C
6
10
6
 kimi yazılır. 
Homopolisaxaridlərə  nişasta,  qilikogen,  sellüloza,  inulin  və 
qeyriləri aiddir. 
Nişasta.  Nişasta  mürəkkəb  homopolisaxariddir.  Suda  həll 
etdikdə  kolloid  məhlul  əmələ  gətirir.  Nişasta  hidroliz  olunduqda 
əvvəlcə  bir  sıra  aralıq  məhsullara  (dekstrinlərə)  və  ən  nəhayət 
qlükozaya ayrılır. Reaksiya sxematik belə gedir: 

 

6
12
6
2
5
10
6
1
O
H
nC
O
H
n
n
O
H
C



 

---