N. M. Yusifov, K. Ş. DaşDƏMİrov

70 
 
zırda yüzlərlə zülalların tərkibində aminturşuların keyfiyyətcə və kəmiy-
yətcə miqdarı öyrənilmişdir.  
Zülalların tərkibində olan aminturşular iki yerə ayrılır: bütün zü-
lalların  tərkibində  həmişə  rast  olunan  aminturşular.  Bunlar  18  α-amin-
turşusu və iki aminturşunun amidi-asparagin turşusunun amidi asparagin 
(Asn) və qlutamin turşusunun amidi – qlutamın (Qln).  
 
 
 
 
Zülallar α-aminturşularından (qlisin, prolin və oksiprolindən baş-
qa) əmələ  gəlmişdir.  Bütün  zülal  aminturşuları (qlisindən  başqa)  optiki 
aktivdir və L (sol) izomer halındadırlar. 
Zülalların  tərkibində  18  α  aminturşudan  və  iki  amiddən  başqa 
bəzi  hallarda  oksiprolinə  (oksiprolidin  2-karbon  turşusu),  ornitinə  (α,δ 
diaminvalerian  turşusu),  α-aminyağ  turşusuna  və  selensistein  (sistein 
turşusunda  Se-də  olur)  turşusuna  rast  gəlinir.  α-aminturşularının  tərki-
bində  olan  funksional  qruplar  orqanizmdə  gedən  biokimyəvi  reaksiya-
lara müxtəlif cür xassələr verir. Beləki, ─NH
2
 və ─COOH qrupları duz 
əmələgətirmə,  ─SH  və  ─S─S─  qrupları  reduksiyaedici-oksidləşdirici, 
─NH
2
,  ─OH,  ─COOH  qrupları  alkilləşmə,  ─OH  qrupu  fosforlaşma 
reaksiyalarını verir.  
Aminturşuların fiziki xassələri tərkibindəki aminturşu radikalların 
polyarlığından,  uzunluğundan  və  ölçüsündən  asılı  olaraq  müxtəlif  cür-
dür.  Aminturşu  radikalı  zülalların  polipeptid  zəncirinin  quruluşuna, 
zülalın fəza görünüşünə də təsir edir.  Beləki, qlisində olan fəal radikal 
(─CH
2
─CHNH
2
─COOH) polipeptid zəncirinin hərəkət aktivliyini artırır  
və zülalların digər quruluşlarının yaranmasını tezləşdirir.  
Alanin, valin, leysin, izoleysin, fenilalanin və triptofanın radikal- 
ları az polyardır, digər aminturşuların radikalları polyardır. Bu da onla- 
rın müxtəlif həlledicilərdə həll olma xassəsində özünü biruzə verir.  
                                       
O                                                               O
 
HOOC─CH─CH
2
─C               HOOC─CH─CH
2
─CH
2
─C 
 
                │                          
NH
2
                     │ 
                              
NH
2
 
              NH
2
                                          NH
2
 
 
          Asparagin                                       Qlutamın 

---

71 
 
 

---

72 
 
Histidinin radikalı mühitin pH-dan asılı olaraq düzünə və tərsinə 
ionlaşaraq  (protonlaşaraq)  fermentlərin  aktiv  mərkəzlərinin  fəallaşma-
sında iştirak edir.  
 
 
Amin turşuları tərkib və quruluşlarına görə 2 qrupa bölünürlər. 
1. Asiklik–açıq zəncirli aminturşuları: qlisin, alanin serin, sistein, 
metionin və s. 
2.  Siklik-qapalı  zəncirli  aminturşuları:  treptofan,  histidin,  prolin, 
fenilalanin və s. 
Asiklik  aminturşuları  da  öz  növbəsində  karboksil  və  amin 
qruplarının  sayına  görə  monoaminmonokarbon  pH=7  (qlisin, 
alanin,  fenilalanin),  monoamindikarbon  pH
 7 (asparagin turşusu 
qlütamin  turşusu)  və  diaminmonokarbon  pH
 7  (arginin,  lizin, 
ornitin) turşularına bölünür.  
Aminturşu radikallarının müxtəlifliyi  onların  fiziki və kim-
yəvi  xassələrinə  təsiri  zülalların  bir  çox  funksyalar  daşımasına, 
digər biopolimerlərdən fərqlənməsinə və həyatın ən vacib kompo-
nenti olmasını təmin edir. 
3.5 Peptidlər. Tərkibində 50-yə qədər aminturşusu saxlayan 
birləşmələr peptidlər adlanır.  
Aminturşuların  tərkibində  amin  (─NH
2
)  və  karboksil 
(─COOH)  qruplarının  olması,  onların  bir-biri  ilə  birləşərək  poli- 
kondensləşmə  reaksiyası  nəticəsində  peptidlərin  əmələ  gəlməsini 
təmin  edir.  Aminturşu  qalıqları  arasında  yaranan  rabitə 
(─CO─NH─) peptid və ya amid rabitəsi adlanır.  
 
 
CH
2
-
─ 
CH
2
─
- 
HN
+ 
HN
 
H
+
- 
N
- 
CH
2
-
─ 
NH
 
NH
+ 
NH
 

---

73 
 
 
Bu zaman alınan tripeptidin 6 izomeri ola bilər.  
1)
 
A – S – F alanilserilfenilalanin 
2)
 
A – F – S alanilfenilalanilserin 
3)
 
S – A – F serilalanilfenilalanin 
4)
 
S – F – A serilfenilalanilalanin  
5)
 
F – A – S fenilalanilalanilserin 
6)
 
F – S – A fenilalanilserilalanin 
Peptidləri adlandırmaq üçün karboksil qrupu hesabına birlə-
şən aminturşusunun adının axırıncı şəkilçisi ―il‖ amin qrupu hesa-
bına  birləşmiş  aminturşusu  olduğu  kimi  saxlanılır.  Tetrapeptidin 
(1 
x 
2 
x 
3 
x 
4)  – 24;  pentapeptidin  – 120, nonapeptidin  hərəsi  bir 
dəfə  iştirak  etmək  şərti  ilə  -  362  min  izomeri  ola  bilər.  Çoxlu 
sayda  (50-dən  az)  aminturşuların  polikondensləşməsi  nəticəsində  
alınan  birləşmə  polipeptid  adlanır.  Peptidlər  həmçinin  zülalların 
natamam hidrolizindən də alına bilər.  
Demək  olar  ki,  bütün  hüceyrələrdə  peptidlərə  sərbəst  halda 
rast gəlinir. Hazırda təbii mənbələrdən 100-dən çox peptidlər alın- 
mış, onların quruluşu, xassələri və bioloji aktivliyi öyrənilmişdir. 
H
2
N─CH─COOH + H
2
N─CH─COOH + H
2
N─CH─COOH → 
           │                                   │                                  │ 
          CH
3
                           CH
2
OH                     CH
2
 
                                                                                     │ 
       Alanin                         Serin                         
 C
6
H
5
 
                                                 
 
                                                                                  
       Fenilalanin 
 
→ H
2
N ─ CH ─ C ─ N ─ CH ── C ─ N ─ CH ─ COOH + 2H
2
O 
                  │          ║    │      │             ║    │      │ 
                CH
3
     O   H      CH
2
OH O   H      CH
2
 
                                                                              │ 
                                                                       C
6
H
5 
 
Alanilserilfenilalanin (tripeptid) 

---