5
az‐çox bələd olan hər bir şəxs bu kitabdan özü üçün maraqlı
informasiya əldə edə biləcək.
Təqdim
olunan
dərs
vəsaitində
oxucular
kitabxanaların avtomatlaşdırılmasının əsas prinsipləri, bir
sıra Avtomatlaşmış‐Kitabxana İnformasiya Sistemlərinin
başlıca funksiyaları, iş prinsipləri, korporativ kompüter
kitabxana‐informasiya şəbəkəsi ilə tanış olacaqlar. Dərs
vəsaitində Azərbaycan dilində ilk dəfə olaraq maşınla
oxunan formatlar haqqında məlumat verilmiş və kitablar
üçün UNIMARC[3] və USMARC[6] formatında elektron
biblioqrafik yazıların yaradılması şərh olunmuşdur.
Müəlliflərin fikrincə UNIMARC, USMARC və digər
maşınla oxunan biblioqrafik formatlar ayrıca fənn kimi
kataloqlaşdırma
və
biblioqrafiya
sahəsində
çalışan
mütəxəsiss‐alimlər tərəfindən ayrıca fənn kimi tədris
olunmalıdır və ümid edirlər ki, onların yazacaqları
kitablarda bu formatlar daha geniş və əsaslı şəkildə şərh
olunacaqdır.
Müəlliflər dərs vəsaitinin nəşrə hazırlanmasında
kitabın
elmi
redaktorunun‐BDU‐nun
«Hesablama
riyaziyyatı» kafedrasının dosenti İsabala Qurbanovun
əvəsiz xidmətləri olduğunu bildirməyi özlərinə borc bilirlər.
Məhz onun məsləhətləri, göstərişləri, tələbkarlığı və kitab
üzərində müəlliflərlə birgə yaradıcılıq işi sayəsində qısa bir
müddətdə bu dərs vəsaitini hazırlamaq mümkün
olmuşdur. Müəlliflər həmçinin, kitabın nəşr olunmasında
kömək
etmiş
şəxslərə:
BDU‐nun
«Kitabxanaların
kompüterləşdirilməsi» ETL‐nın işçisi Aynur Quliyevaya və
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının əməkdaşları Elçin
Məmmədova və Atiq Əliyevə öz minnətdarlıqlarını
bildirirlər.
6
1.KITABXANALARIN AVTOMATLAŞDIRILMASININ
NƏZƏRI ƏSASLARI.
1.1 Kitabxananın avtomatlaşdırılmasının məqsədi və
əhəmiyyəti.
Dünya
təcrübəsi
göstərir
ki,
kitabxanaların
avtomatlaşdırılması – yüksək ixtisaslı kitabxanaçıların,
linqivistlərin və proqramlaşdırıcıların birgə əməyini tələb
edən informasiya texnologiyası sahəsində vacib və
mürəkkəb məsələlərdən biridir. Kitabxana proseslərinin
kompleks şəkildə avtomatlaşdırılması Avtomatlaşdırılmış
Kitabxana
Informasiya
Idarəetmə
Sistemlərinin
yaradılmasını nəzərdə tutur. Avtomatlaşdırılmış Kitabxana
Informasiya Idarəetmə Sistemlərinin yaradılmasının əsas
məqsədlərindən biri informasiya selinin sürətlə artdığı və
yeniləşdiyi müasir şəraitdə, şəbəkə texnologiyası əsasında
coğrafi məsafədən asılı olmayaraq kitabxanalar arasında
informasiya mübadiləsini genişləndirmək və oxucu
sorğusunu operativ yerinə yetirməkdir. Sistemin tətbiqi
aşağıdakıları təmin edir:
1.
Ağır, yorucu və əlaqəli kitabxanaçı əməyinin
avtomatlaşdırılmasını;.
2.
Vaxta və insan ehtiyatlarına qənaəti;
3.
Müxtəlif
əlamətlərinə
görə
ədəbiyyatın
çoxaspektli axtarışını;
4.
Operativ və az xərclə ən yeni informasiya
mübadiləsini;
5.
Oxuculara yüksək elektron xidmət, oxucu
sorğusunun ON‐Line yerinə yetirilməsini;
6.
İnformasiyanın köhnəlməsi ilə əlaqədar olaraq
kitabxana fondunun operativ yeniləşməsi, oxucu
tələbatına uyğun komplektləşdirilməsini;
7
7.
Oxuculara xidmət də daxil olmaqla bütün
proseslərin statistikasını və real uçotunu;
8.
Ədəbiyyatın qaytarılma müddətinə elektron
nəzarət;
9.
Kitabxana
fondunun
elektron
formada
hazırlanması
ilə
çox
nüsxəli
kitabların
alınmasına olan ehtiyac aradan qaldırmasını,
kitabların bərpası, xidmət xərclərinin minimuma
endirilməsini, böyük kitabxana sahəsindən
imtina etməyi;
10.
Ayrı‐ayrı kitabxanalarda görülən işlərin təkrar
yerinə
yetirilməsinin
qarşısını
alacaq
və
ədəbiyyat axtarışı və sifarişinin effektivliyini
təmin edəcək korporativ kitabxana‐informasiya
şəbəkəsinin
1
yaradılmasını və s.
1.2 Kitabxananın avtomatlaşdırılmasının əsas prinsipləri.
Kitabxananın avtomatlaşdırılması cəmiyyətin dəqiq
və operativ informasiyaya böyük təlabatı olduğu müasir
dövrümüzdə vacib və çoxaspektli məsələlərdən biridir.
Avtomatlaşdırmanın uğurlu nəticələnməsi ilk növbədə,
görüləcək işlərin düzgün təşkilindən çox asılıdır. Hələ 1971‐
ci ildə kitabxana‐informasiya sahəsində dünyada aparıcı
mütəxəsislərdən hesab olunan X.X.Bernşteyn kitabxananın
avtomatlaşdırılması üçün aşağıdakı prinsipləri irəli
sürmüşdür:
1.
Kitabxananın avtomatlaşdırılmasının Texniki sənədinin
hazırlanması. Bu sənəddə kitabxana haqqında tam
1
Bax: III fəsil
8
məlumat: strukturu, idarə olunması, kadr potensialı,
fondu, oxucu kontingenti, xidmət növləri, texniki və
informasiya
təchizatı,
maliyyə
mənbələri,
kitabxanalararası və beynəlxalq kitabxana təşkilatları ilə
əlaqələri, statistik göstəriciləri, avtomatlaşdırmanın
məqsədi
və
əhəmiyyəti,
kitabxananın
texniki‐
informasiya
təlabatı
əksini
tapmalıdır.
Sənəd
hazırlanarkən, dərin analiz aparılmalı, kitabxanaların
avtomatlaşdırma təcrübəsi, kitabxana ‐ informasiya
texnologiyası sahəsində qabaqcıl nəzəri və praktiki
biliklər öyrənilməli, kitabxanın heç olmasa gələcək 10
illik inkişaf prespektivləri, və s. nəzərə alınmalıdır.
2.
Texniki
sənəd
əsasında
Kitabxananın
Avtomatlaşdırılması
Layihəsi
hazırlanmalıdır
2
.
Kitabxananın Avtomatlaşdırılması layihəsi kompüter‐
informasiya texnologiyası mütəxəsissləri tərəfindən
hazırlanır və 3 vacib bölmədən ibarət olur:
•
Texniki təminat. Bu bölmədə kitabxananın
avtomatlaşdırılması üçün zəruri olan texniki qurğular və
vasitələrə: kompüter, perferiya, şəbəkə‐kommunikasiya,
elektrik, mühafizə və s. avadanlıqlarına, rabitə xətləri və
kanallarına təlabat şərh olunmalı və əsaslandırılmalıdır. Bu
bölmədə həmçinin quraşdırılacaq avadanlıqların, rabitə
vasitələrinin texniki göstəriciləri, onları satan ən azı üç
firmanın qiymətlər siyahısı, yerləşmə və quraşdırma
sxemləri öz əksini tapmalıdır.
•
Proqram təminatı. Layihənin bu bölməsində istifadə
olunacaq proqram təminatı, onun funksiyaları şərh olunur.
Proqram təminatının seçilməsi üçün kompüter‐informasiya
texnologiyası bazarında mövcud proqram təminatı analiz
2
Layihənin rəhbəri və yerinə yetirilməsinə məsul şəxs kitabxana
direktrordur.