N. Z. Haciyeva

---

A3ƏPBAJ4AH  МИЛЛИ  ЕЛМЛЭР  АКАДЕМ Ш АСЫ  
ФОЛКЛОР  ЕЛМИ-МЭДЭНИ  МЭРКЭЗИ
B.A.SEREBRENNİKOV
N.Z.HACIYEVA
TÜRK DİLLƏRİNİN
MÜQAYİSƏLİ 
TARİXİ QRAMMATİKASI
M U
BAKI  -  2002

---

TƏRCÜMƏÇİ: 
Tofiq  HACIYEV
AMEA-nın müxbir üzvii, 
filologiya clmlori doktoru, professor
Filologiya elmləri namizodi 
Ç içək Əfəndiyeva  I 
fəslin  tərcü­
məsində  vo  örnəklərin  əsli  ilo  yoxlanmasında  mənə  kömək  et­
mişdir. Ona təşəkkürümü bildirirəm.
T ərcüm əçi.
Boris  Aleksandroviç  Screbrennikov,  Ninel  Zeynal  qızı 
Hacıyeva.  Türk  dillərinin  müqavisəli  tarixi  qrammatikası.
Bakı,  "Səda",  2002.
ISBN  -   586874-138-4
©  “ S əda“  nəşriyyatı,2002
B.İsgəndər oğlu  və N.Zeynal q ızı haqqında ik i sö z
S ö h b ət  ə lim izd ə k i  bu  kitabm   m ü əlliflərin d ən ,  vaxtilə 
Sovet İttifaqı adlanan  n əh ən g  bir d ö vlətd ə B oris A leksa n d ro viç 
Serebrennikov  və  N in e l Zeynal'ovna  H acıyeva  k im i  tanınm ış, 
çox  iste 'dadlı  və  ço x   m ə şh u r  ik i  dilçidən,  əslin d ə   b ir  b ü tö v 
ailədən gedir.  B .İsg ən d ər oğlu  h əm in   ittifaqda  və  b ü tö vlü kd ə 
X X   əsr  diinya  d ilçiliyin d ə  ən  b ö yü k  ü m u m i  d ilç ilik  
m ütəxəssislərindən  b iri idi.  O nunla b ir dövrdə yaşayan  və e y n i 
vaxtda  yazıb-yaradan  N .Z e y n a l  q ızı  da  h əm in   d ö vlətd ə  və 
bütün  dünyada  tanınan,  e  tir a f  olunan  türkoloqlardan  biri 
olmuşdur.  B u   ik i  ş ə x s i  birləşdirən  m əd ən i,  m ə  'n ə v i  c izg ilər 
çox  idi.  O nlar birinci n ö v b əd ə   cism on  b ir a iləd ə  birləşirdilər. 
B əşəriyyətin   k ə ş f   e td iy i  b irlik lər  içərisin d ə  ə n   e'tib a rlısı 
sayılan  a ilə  qurum unda  o nlar  bir-birindən  yapışm ışdılar. 
N .Z eynal  q ızı  H .İsg ən d ər  oğlunun  h ə y a t  y o ld a şı  idi.  D in 
m əslək,  əq id ə m ə n su b iy y ə ti olduğundan bu  e y n i elm i,  m əd ən i, 
əxlaqi  m ə slə k   və 
əq id ə   yo lçu la rın ın   xristia n lığ ın ı 
vo 
m üsəlm anlığını  cid d i  ayırıcı  fa k to r  saym aq  olm azdı.  Ə g ə r 
Boris  Serebrennikov  K utuzovlar,  Turgenevlər,  B a ska ko vla r 
k im i sonralar slavyanlaşm ış  tü rk n əsillərin d ən   d eyild isə,  N in e l 
xanım la  onu  ayıran  ən   c id d i  fərq   onların  e tn ik   m ə n şə lə ri 
sayılm alıdır.
Ə lb əttə,  onları  bir-birinə  yaxınlaşdıran,  b irin ci  n ö vb əd ə, 
onların ixtisasları id i- h ə r  ik is i d ilç i idi,  h ə r  ik is i d il tədqiqatçısı 
idi.  B u  p ro fessional ca zib ə onların arasında e tn ik ayrılıqla  bağlı 
fə rq i  tədricən  azaldırdı.  N .Z e y n a l  q ızı  B .İsg ə rd ər  oğlunun 
dilində  danışır  və ya zırd ı.  B .İsg ə n d ə r  oğlu  da  ö z   n ö vb əsin d ə 
xanım ı  ilə   arasındakı  e tn ik   a yrılığı  yaxınlaşdırm ağa  doğru 
addım lar  atırdı.  B ir  ü ım ım i  d ilç ilik   m ü tə x ə s sis i  k im i  bütün 
dünya  dillərinin  qanunauyğunluqlarına  b ə lə d  olm a q  n a m in ə  o, 
tə b ii ki,  türkcə ilo  d ə tanış olm alı idi.  A n ca q  a ilə   v ə z iy y ə ti onu 
m ə xrəc in ə   elə yerləşd irm işd i k i,  onun  tü rkc ə yə   m ü n a sib əti a d i 
k ə n a r 
d ilç i 
b ə lə d liy i 
dairəsindən 
çıxırdı. 
T ürkcələrin
3

---

quruluşunu,  in k iş a f  qaydalarım   iim u m i  d ilçilik  norm aları 
səv iy yə sin d ə  ço x g ö z ə l bilən B .İsg ən d ər oğlu  bunlardan  b irin i- 
tatarcanı  se v im li  xanım ının  xatirinə  ö z   ana  d ili  s ə v iy y ə s in d ə  
tə m iz  öyrənm işdi.  N iy ə   bəs  xanım ının  ana  d ili  olan  A z ə r ­
baycan  tü rkcəsin i y o x ,  m ə h z   tatarcam ?  Görünür,  B. İsg ə n d ə r  
oğlu  bunu  n ə zə rə   alm ışdı  ki,  üç y ü z  i l  R usiya  d ö v lət  taxtında 
oturm uş  tü rk  h a k im iyy ə ti  rus  tarixşünaslığm da  m ə h z   tatar 
hegem onluğu adı ilə  tanmırdı.
N . Z e y n a l q ızı  d eyərd i ki,  B . İsg ən d ər oğlu  tatar d ilin i  tatar 
k ə n d lisi  k im i  bilir.  Y ə 'n i  o,  tatarcanın  canlı  danışıq  x ü su s iy ­
y ə tlə rin ə   b ə lə d   olub  və  tatarcanın  fo lk lo r  d ilin i  də  bilirm iş. 
X a n ım   d eyird i  k i,  bir  də  eşidirdim ,  o  biri  otaqdan  s ə s  g əlir. 
A ç ıb  baxırm ış, görürm üş ki,  ucadan tatarca şe 'r oxuyur.  T e z-te z 
tatarca  b o zq ır  m elodiyası  zü m zü m ə   edəm ıiş.  D eyir,  b ir  d ə 
görürdüm  k i,  onun  iş   otağından g ü lü ş  s ə s i divarı  dəlir.  Q apını 
açıb g ö rü ım ü ş ki,  bloknotuna y a zd ığ ı  tatar lə tifə lə rin i  o xu yu b  
özündən gedir,  q əh q əh əsi p ə n c ə rə lə ri titrədir.
K itabı  oxuyanlar  g ö rəc ə klə r  ki,  m ə h z   bu  səb əb d ən   d ə  
sin ta ksis  b əh sin d ə  m isalların  tü rk  d illə ri  ü zrə  sim m etriya sı 
m ü ə y y ə n   q ə d ər  p o zu lu r:  tatarca  n ü m u n ələr  daha  çoxdur. 
Ə lbəttə,  B .İsg ə n d ə r oğlunun  elm  yo lu n a   azdan-  çoxdan  b ə lə d  
olanlara m ətbuatdan  m ə  'lum   id i k i,  o,  h ə lə  aspirant zam anı  on 
d ö rd   d il  bilirm iş.  V ə  tatar  d ili  onun  aspirantlıqdan  so n ra kı 
qazanclarındandır.  Ş ü b h ə siz ki,  bu  qazancda  N .Z ey n a l  q ızın ın  
ca zib əsi d ə ka ta liza to r iş i görm üşdür.
B .İsg ən d ər oğlu  h ə m işə   e lm i o b y e k tiv liy i  ilə   seçilirdi.  B u  
isə   onunla  n ə tic ə lə n m işd i  k i,  ço x   cavan  ik ən   S S R İ  E lm lə r 
A kadem iyasına 
m ü x b ir  ü z v   seç ilə n   o,  üç  cild lik  "Ü m um i 
d ilç ilik ”  əsərin in   əsa s  m ü ə lliflə rin d ən   b iri  və  baş  redaktoru 
olandan,  n ə   q ə d ər  c id d i  m onoqrafiyalar  im zalayandan,  dünya 
şö h rə tli alim  k im i tanınıb yaşa  dolandan sonra da (4 0  il) h ə m in  
m ü x b ir ü zv  olaraq  qaldı.  B əli,  elin d ə  o  ancaq  e lm i s ö z  deyirdi, 
ideologiyanın  qarşısında  əyilm ird i.  İ k i  m isa l  deyim .  1970-ci 
illərin   axırları  idi.  H ə y a t  y o ld a şı  N .Z eyııa l  q ızı  ilə   b izim  
universitetin  filo lo g iya   fa k ü ltə sin d ə   ç ıx ış  etdilər.  M ən  tiirk
4
ədəbi  dillərinin  tarixi  təşəkkülü  haqqında  onun  fikrini 
sonışdum.  Belə  dedi:  "Mən  bu  fikirdəyəm   ki,  türk  dillərinin 
yaranması e.ə. II  əsrdən başlayır." Y ə 'ni artıq o dövrdən 2-1,  3- 
1,  5-1  birləşən türk tayfaları bugünkü türk xalqlarını təşkil edir. 
Bu,  türk  xalq  dillərinin  yaranması  dem ək  idi.  Və  bu,  böyük 
alimin şovinist so vet dilçiliyinin  vicdanına  sö ym əsi dem ək idi. 
Heç M oskva bir yana, Bakıda  Tarix İnstitutunun direktoru İqrar 
Ə liyev  vo  onun  aııitazərbaycan,  antitürk  kom paniyası  deyirdi 
ki, Azərbaycanda türklər X -X H  əsrlərdən sonra m əskunlaşıblar 
və  burada  türkcə  X11I-XIV  əsrlərdən  sonra  hansı  "yerli 
dillərinsə"  assimlyasiyası  nəticəsində  işlən m əyə  başlayır; 
Ə.Sumbatzadə  bu  fikirdə  id i  ki,  Azərbaycan  -türk  xalq  dili 
X V III  əsrdən  M.P. Vaqiflə  meydana  gəlir.  H albuki  t X  əsrdə 
X əzər xaqanının  qızının  adı  Ç içək idi,  bəm in  çiçək sözü X I  
əsr  fars  şairində  eyn i  tə lə ffü zlə   işlənir.  İ.Ə liyevin  dediyi 
tarixdən  ik i  əsr  ə v v ə l  türkün 
kağan 
sö zü   Azərbaycan  türk­
cəsinin  tələffü zü   ilə  
xaqan 
şəklində  deyilir:  Ə fzələddin 
Xaqani. 
Qədim 
gəncək 
türk  tayfasının  adı  ilə   bağlı  olan 
Azərbaycan  toponim i  bugünkü  fonelikam ızla  var  idi:  N izam i 
Gəncə+vi. 
B u  y e rli  tə lə ffü zlə r göydən  düşmür
; 
ərazidə  çox 
uzun tarix ərzindəki deyilişlə cilalanır.  M əsələn,  bir-birinə çox 
yaxın  olan  ik i  oğuzcanııı  m orfonologiyasm a  diqqət  yetirək. 
Azərbaycan  türkcəsində 
ilan 
bu gün  sadə  isim   k im i qavranır. 
Türkiyə  türkcəsində 
ytlan 
k im i  işlənən  həm in  sö z  həm in 
türkcədə  olan 
yılm aq 
(sürünm ək)  fe'lin d o n   düzəlm iş  fe 'li 
sifətin sııbstantiv şəklidir.  Yaxud yen ə  Azərbaycan türkcəsində 
ürək 
sadə  isimdir,  halbuki  Türkiyə  türkcəsində 
yürümək 
(yerim ək,  h ərəkət  etm ək)  fe 'li  bu  gün  qaldığı  üçün  həm in 
kökdən у  
ürək 
issm i  d ü zəltm ə  fe  'li  addır.  Sözlərin  fonetikası 
göstərir  ki,  Azərbaycan  əd əb i  türkcəsi  ö z   y e rli  xalq  dilinin 
uzun  tarixi  təkam ülünün 
nəticəsidir.  B u   fa kt  B .İsgəndər 
oğlunun  dediyi  tarixi  təşəkkü lə  uyğundur:  Azərbaycan  -türk 
xalq  dilinin  başlanmasını  B .İsgəndər  oğlunun  dediyi  tarixdən
5

---