N. Z. Haciyeva

struktur üzvün- mübtəda və xəbərin və ya subyekt və obyektin 
sintezidir.
Türk dillərində  sadə  cümlənin  quruluşunun  müqayisəli- 
tarixi analizinin məqsədi nəinki onun qədim tiplərini və  onların 
türk  dil  ümumiliyinə  münasibətini  aydınlaşdırır,  eyni  zamanda 
onun  tarixi  hərəkət  meylini,  retrosrektiv  (keçmişə  doğru) 
planda  onun  inkişafını  izləyir.  Ona  görə,  təbiidir  ki, 
müqayisəli-tarixi  analizin  əsas  obyekti  sadə  cümlənin  o 
həlqələridir  ki,  onun  ikişafı  da  mə'lum  mütəhərrik!iyi  aşkar 
edir.  Sadə  cümlənin quruluş elementlərinin  analizi  baxımından 
mübtədanm ifadə üsulları  müqayisəli-tarixi  qrammatika  üçün o 
qədər  də  maraqlı  deyil.  Çünki  əslində  bunlar  təsviri  qram­
matikanı  maraqlandırmalıdır.  Mübtəda  sahəsi  tarixən  nisbi 
sabit olmuşdur.
Bütün  tarixi  dövrlərdə,  bütün  türk  dillərində  mübtəda 
təxminən 
bütün 
adlarla, 
əvəzliklərlə 
və 
həmçinin 
subetantivləşmiş başqa nitq hissələri ilə ifadə olunmuşdur.
Lakin xəbər qütbü  tamam başqa səciyyə daşıyır.  Burada 
bağlayıcı  əlaqələrin  və  fe'li  zamanların  inkişafı  ilə  əlaqədar 
çox ciddi tarixi dəyişikliklər müşahidə olunur.
Xəbərin  qrammatik  ifadəsi  cümlənin  ismi  və  ya  fe'li 
tiplərini müəyyən edir.
İsmi cümlə
İsmi  cümlə  əsas  e'tibarilə  köməkçi  fe'lin  tarixi  inkişafı 
ilə  sıx  bağlı  olduğundan  bütün  türk  dillərində  sadə  cümlənin 
tarixi  inkişafının  tədqiqi  ciddi  çətinliklərlə qarşılaşır.  Ona görə 
ki,  bu məsələ,  əvvəldə  deyildiyi  kimi,  müxtəlif türk dillərində 
çox dolaşdırılmışdır. Hind-avropa dilləri faktlarının tarixi  bütün 
aydınlığı  ilə  göstərir  ki, 
b ıtb 'o lm a q '
  köməkçi  fe'linin  indiki 
zaman 
formaları 
hətta  yeni 
formasiyalarda  da  yaxşı 
saxlanılmışdır,  müq.  h.-A. 
a * esti*   'o   v a r',
  fars, 
äst,
  alman 
ist 
və  s.  Əgər  türk  dillərində  köməkçi  fe'lin  indiki  zaman
338
sisteminə  baxsaq,  müxtəlif  formalı  bağlayıcı  vasitələrlə 
üzləşməli oluruq.
Bir  sıra  müasir  türk  dillərində  istənilən  qrammatik 
kateqoriyadan  olan  ismi  xəbər  şəxsə  görə  müəyyənləşməmiş 
ola bilər:  alt. 
M en  a lta y k iji  'M ə n  altaylıyam   '; S le r  a lta y ulus 
' S iz  a lta y U sın ız'.
Başkir dilində xəbərin  affiksi tamamilə  olmaya da bilər. 
Şəxs  və kəmiyyət şəxs əvəzliyi  ilə  ifadə  olunan subyektdə əks 
olunur, 
müq. 
M in   ya zb w sb  
'M ə n   y a z ıç ıy a m '; 
H in 
u ffb w sb '  S ə n  ö yrən cisən   '.
Bir  çox  türk  dillərində  affıkssiz  xəbər  bütün  üç  şəxsi 
əhatə edir,  müq.qar. 
M en  tü v ü l k ız   'M ə n   q ız  d e yiləm
  \   türkm. 
B u m en   ' B u  m ə n ə m  '
 və s.
Bütün  türk  dillərində  3-cü  şəxsin  təkində  istənilən 
qrammatik  kateqoriyadan  olan  xəbərdə  şəxs  şəkilçisi  iştirak 
etməyə  bilər:  qırğ. 
K enen  düyııödö j a z ' G eniş  dünyada y a y
 V 
tuv. 
A .S .P u şkin   -uluq  orus  çoğa./çı  ' A .S .P u şk in   b ö yü k  rus 
şa irid ir
', çuv. 
K ip c r 
уыъ
 
m ' K örpü u zu n d u r',
 yakut. 
K in i saxa 
’ O y a q u td u r O ğ o  k ır a ' Uşaq k iç ik d ir '.
İsmi  xəbərin  3-cü  şəxsin  təkində  şəxs  göstəricisinin 
olmaması  hal  şəkilçisinin  işlənməsi  və  ya  köməkçi  sözün 
müşayiəti  ilə  mümkündür;  tat. 
B izn in  p a lk  okopta  '  B izim  p o lk  
səngərdədir
 ’,  tuv. 
B o  nom   baş/fm ın  '  B u  kitab m ü ə llim in d ir
 \  
türkm. 
T əzə  y ıh n   bosağasm da  'Y e n i   il  ə r ə fə s id ir '.
  İsmi 
xəbərin  şəxs  şəkilçisi  ilə işlənməməsi  qədim  türk  abidələrində 
də  müşahidə  olunur:  orx-yen. 
B ən   b ilq c  T ö n y u k u k   'M ə n  
m üdrik  Tonyukukam
Lakin  bir  çox  türk  dillərində  ismi  xəbər 
1-ci 
kateqoriyanın  göstəricisi  və  ya  xəbəriik  affıksləri  ilə  işlənir. 
Xəbərlik  şəkilçisinin  "olmaq"  köməkçi  fe'linin  indiki  zaman 
formasının  rolunda  işlənməsi  bir  sıra  türk  dillərində  geniş 
yayılmış  üsullardandır:  azərb. 
S ə n   m ə n im   qardaşım san;
  qırğ.
33S

---

B iz   p io n e rb iz  'B i z   p io n e rik
 ’  tuv. 
M en   student  m e n 'M ən 
tə lə b ə y ə m   \
Bütün türk dillərinin yazılı  abidələrində  şəxs  əvəzlikləri 
xəbərlik  affiksi  kimi  qeydə  alınmışdır.  Çuvaş  dilində  xəbərlik 
və  mənsubiyyət  affiksləri  fərqləndirilmir.  Yakut  dilində  1-ci 
və 2-ci  şəxsin cəmində xəbərlik affiksi  mənsubiyyət affiksi  ilə 
üst-üstə  düşür,  yalnız  konteksdə  fərqlənir: 
B ih iq i  oğolorbut 
k e llile r  'B iz im   uşaqlar  g ə ld ilə r
'  (mənsubiyyət  affiksi)  və 
B ih iq i k m  o ğ o lo r b u t'  B iz  k iç ik  uşaqlarıq
 '  (xəbər, affiksi).
3-cü şəxsin təkinə  münasibətdə  də  xəbərlik  affiksi  kimi 
şəxs əvəzliyindən istifadə olunma meyli  var.  Bu prosesin  izləri 
ayrı-ayrı  müasir  türk  dillərində  və  həmçinin  qədim  türk  yazılı 
abidələrində  saxlanılmışdır,  məs.  başqırd  və  tatar  dillərində 
adlarda  xəbərlik  affiksinin  rolunda 
u l ' o
'  şəxs  əvəzliyi 
müşahidə  olunur,  başq. 
X e sen   y a °zb w c b   у л  
'H ə sə n  
y a z ı ç ı d ı r
tat. 
X ə sa n   y a ° z u ş   u l  'H ə s ə n   y a zıç ıd ır
\   Tuva 
dilində  də  3-cü  şəxs  təkin  əvəzliyini  xəbərlik  affiksi  kimi 
görmək  olur: 
O ! o .re n ik ç i o l' O  şa g ird d ir
'.  Adlarda 
-ппЦ-im,  - 
итЦ-йт,  -атЦ-ет
  variantları  ilə  çıxış  edən  1-ci  şəxs  təkin 
xəbərlik  affikslərinin  modelini  xüsusi  bir  qrup  kimi  ayırmaq 
lazımdır.  Bu  tip  xəbərlik  affiksi  mənsubiyyət  affiksi  ilə  üst- 
üstə düşür.
Əksər türk dillərində 3-cü şəxsin təkində istifadə  olunan 
-dır,  -dı
  ismi  xəbər  affiksi  etimoloji  olaraq 
tu r-'d u rm a q ' 
fe’lindən  əm ələ  gəlmişdir, 
-d ır
  affıksinə  erkən  türk  yazılı 
abidələrindən  ən  çox 
C odex  C um anicus-da
  rast  gəlinir.  Türk 
dillərinin  yazılı  abidələrində 
-durjj-tur
  affiksinin  daha  tam 
aorista  forması  olan 
turur
  saxlanmışdır:  qəd.-özb. 
Taşvi.ş 
b em ixa ya t d u ru r' T ə şv iş n ə h a yə tsizd ir
  Bütün başqa dillərdə  - 
d ır
  affiksinin  bağlamaya  (köməkçi  fe'lə)  çevrilməsi  meyli 
müşahidə  olunur,  yə'ni  burada  bütün  uyğunluq  analogiya  ilə 
baş  verir:  türm. 
m e n   s'tu d en td irin ,  s 'e n   s'tu d en td irs'in ,  ol 
s  'tudentdir, 
b iz   s  't u d e n t d i r i s s i z   s  'tudentdirs 'iniz, 
olar
340
s  'tudentdirlər.
  Sarı  uyğur dilində 
-tro//-dro<*turu
 fonetik 
variantları vardır.
Bağlama kimi 
-d ır
göstəricisi  nəinki  3-cü şəxsin təkində, 
həmçinin 
türk 
dillərinin  yazılı 
abidələrində 
müşahidə 
olunur:qəd.-özb. 
İtin   durman  'M ə n   sən in   i t i n ə m
XIV  əsr 
Xarəzm abidəsi: 
M en   Cabrail turur m en   'M ə n   C əbrayılam
  ’ və 
s.
Beləliklə,  həm  müasir  türk  dillərində,  həm  də 
abidələrdə  indiki  zaman  çərçivəsində  xəbərlik  kateqoriyası 
müxtəlif ifadə üsullarına malikdir.
Ulu  türk  dilində  bir  vaxtlar 
er-(ol-)
  fe'l  bağlamasının 
indiki  zamanda  tam  təsriflənmə  paradiqmi  olmuşdur.  Lakin 
daha  sonralar  o  həmin  vəzifəni  yerinə  yetirən  digər  əlaqə 
vasitələri  ilə  sıxışdırılmışdır.  Xəbər kateqoriyası keçmiş zaman 
dairəsində birşəkilliliyi ilə daha çox fərqlənir.
Bütün türk dillərində xəbərliyin keçmiş, xüsusilə mütləq 
(şühudi)  keçmiş zaman  çərçivəsində  vahid  ifadə üsulu  kimi 
er- 
(ol-)
 köməkçi  fe'li  çıxış  edir.  Yarımçıq 
e d i
  fe'linin  xəbərliyin 
şəkilçi  formasına  keçməsi  meyli  müşahidə  olunur:  qaq. 
B u  
e v d e x e p s iç ü rü k tü   'B u  evd ə bütün şe y lə rç ü rü k m ü ş
  çuv. 
K u  
sadzem   vıib n in ce im ik  nazarcı  '  B u   bağların y e rin d ə  k eçm işd ə 
bazar olub
Fe'li cümlə
Ulu  türkcənin  ümumiliyi  zamanında  ismi  cümlə  ilə 
yanaşı,  artı  fe'li  cümlə  modeli  do  mövcud  olmuşdur.  Fe'li 
cümlənin retrospektiv (keçmişə doğru) planda müqayisəli-tarixi 
analizi  müəyyənləşdirir  ki,  bütün  mümkün  tarixi  dəyişikliklər 
hər şeydən  əvvəl  onun  aparıcı  üzvü  ilə  -fe'li  xəbərlə  bağlı  ola 
bilər.  Söhbət  ondan  gedir  ki,  fe'lin  zaman  formalarının  müasir 
türk  dillərindəki 
rəngarəngliyini 
eynən  ulu 
türk 
dili 
ümumiliyinə köçürmək olmaz.
341

---