Nadir şah Əfşarın Türk Birliyi ideyası



Yüklə 280,04 Kb.
Pdf görüntüsü
tarix03.08.2018
ölçüsü280,04 Kb.
#60617




%

,

Nadir şah Əfşarın 

Türk Birliyi ideyası...



e



Dos.  Dr.  Faiq  ƏLƏKBƏROV (Qəzənfəroğlu)

AMEA Fəlsəfə və  Hüquq  İnstitutunun  aparıcı elmi işçisi

Türk  tarixinin,  о  cüm lədən  A zərbaycan 

Türk  tarixininin  ən  böyük  dövlət  və  fikir 

dühalarından  biri  N adir  şah  Ə fşardır  (1689- 

1747).  Çox  yazıqlar  olsun  ki,  İngilis,  Rus  və 

Fars  im perializm inin  son  iki  əsrdə  apardığı 

siyasət 

nəticəsində 

Türk 

tarixində 



N a­

dir  şah  Ə fşar  şəxsiyyətinə  ya  düşm ən  kimi 

baxılm ış,  ya da  düşm ənlərim izin  şüurlarım ıza 

yeritdiklərinin  sonucu  olaraq  aşağılanm ışdı. 

Çünki,  o,  b ir  Türk  idi,  A zərbaycan  türkü. 

19-cu  əsr  A zərbaycan  Türk  tarixçisi  Ab- 

basqulu  A ğa  Bakıxanov  N adir  şah  Ə fşarın 

soykötüyü  i b   bağlı  yazırdı:  “M oğol  istilası 

dövründə,  A zərbaycana  gəlm iş  olan  türkm ən 

əfşarlarından  Qırxlı  tayfası,  Şah  İsmayıl 

Səfəvinin  zühurundan  sonra,  köçüb  Ə bivərd 

m ülkündə,  G ürgan  çeşm əsi  ətrafm da  sakin 

olm uşdu.  Bu  tayfadan  İm am qulu  adlı  bir 

nəfərin  1689-cu  ildə  N adirqulu  adlı  bir  oğlu 

oldu” .

Çox  m araqlıdır ki, A zərbaycan Türk aydını 



N ərim an  N ərim anov  1898-ci  ildə  yazdığı, 

1913-cü  ildə  “düzəlişlər”  etdiyi  “N adir  şah” 

adlı  dram  əsərində  İm am qulu  xam  və  oğlu 

N adirqulu  xanı  öncə  quldur,  başkəsən,  daha 

sonra  vətən  və  m illət  uğrunda  m ü c a d ib   edən 

fədailər kimi  qələm ə vermişdir.  N ərim anovun 

da 

yazdığı 


kim i, 

Səfəvilərin 

tənəzzülü 

dövründə  m eydana  çıxan  N adirqulu  xan 

qısa  bir  m üddər  ərzində  düşm ənləri  Səfəvi 

torpaqlarm dan 

uzaqlaşdırm ağı 

bacarm ış, 

Q ızılbaş 

ordusunun 

sərdarı 

vəzifəsinə

yüksəldilm işdir.  A m m a  2-ci  Şah  Təhm asibin 

N adirqulu  xana  qarşı  olan  cəsarətsizliyi  və 

inam sızlığı,  1732-ci  ildə  birincinin  taxtdan 

salınm ası  və  faktiki  olaraq  sonuncunun  İran 

və  A zərbaycanm   birinci  şəxsi  olm asıyıla 

nəticəbnm işdir.

N adir 

şah 


d ö v b tin  

birinici 

şəxsinə 

çevrildikdən  sonra  (1732)  Osm anlı  və  Rusi- 

yaya  qarşı  apardığı  m ü h aribəbrdan  qa- 

lib  çıxm ış,  hətta  Ç ar  Rusiyasına  ultim atum  

göndərm işdi  ki,  rus  qoşunları  Xəzərsahili 

vilayətləri  ta m am ib   tərk  etsinbr.  N adir  şahın 

çar  Rusiyasm m   n ü m a y ə n d ə b riy b   1735-ci 

ilin  m artinda  Gəncə  yaxınlığında  bağladığı 

m ü q av ib y ə  əsasən  rus  qoşunları A zərbaycam 

(D ərbəndi, Salyanı, Bakını və b.) tərk etm işbr. 

Eyni  zam anda  N adir  şah  O sm anlı-Türkiyə 

qoşunlarını 

da 

A zərbaycan 



ərazisindən 

ta m a m ib   çıxartm ağa  nail  olm uşdu.  Bu  gün 

A zərbaycanın  ru s-k ö b b aşlı  tarix çib ri  Rus 

qoşunlarınm   işğalçılığını  “unudaraq”,  yalnız 

O sm anlı-Türk  qoşunlarınm   A zərbaycandan 

çıxarılm asını  b e b   qiym ətləndirirlər:  “Azər- 

baycan  ərazisi  ta m am ib   türk  əsgər-lərindən 

təm izb n d i.  Lakin  bu  heç  də  Azərbaycan 

xalqm a  azadlıq 

gətirmədi. 

Ölkədə  türk 

işğalçılarını  İran işğalçıları  əvəz e td ib r”....

A m m a  bu  ta rix ç ib r  yazm ırlar  ki,  N a­

dir 


şah 

A zərbaycam  

yalm z 

Osm anlı- 



Türkiyə  qoşunlarm dan  deyil,  eyni  zam an­

da  çar  Rusiyasınm   işğalçı  qüvvəbrindən 

də  təm izbm işd i.  Ç ar  Rusiyasım   və  Sovet

34

Qarapapaqlar



2015,  Oktyabr, №10  (98)



Tarix

R usiyasm ı  işğalçı  kimi  qələm ə  verm əkdən 

bacardıqları  qədər  yan  qaçan  A zərbaycan 

ta rix çib rin in  g ü c b ri, hələ də yalnız Türkiyəyə 

və  İrana çatır.

Eyni  zam anda,  “A zərbaycan  tarixçisi” 

adını  daşıyanların  əksəriyyəti  N adir  şahın 

A zərbaycanı  tutm asm ı,  buradan  O sm anlı  və 

çar  Rusiyasının  qoşunlarını 

çıxartm asm ı, 

bir  s ö z b   “A zərbaycanda  İran  hakim iyyətinin 

bərpası”nı  işağlçılıq  kim i  dəyərləndirirlər. 

Bizcə, N adir şahınA zərbaycanıələkeçirm əsini 

“işğalçılıq”  kimi  qələmə 

verm ək 

doğru 


deyil- 

dir.  Ə gər  m əsələni  bu 

cür  qoysaq,  о  zam an 

Şirvanı  işğal  edən  Şah 

İsmayıl  da,  Təbrizi  tu- 

tan  Q araqoyunlu  Qara 

Y usif 

də, 


Şirvanşah 

İbrahim   xan  da,  Şimali 

A zərbaycanı  rus-erm əni 

birləşm ələrindən 

xilas 

etm əyə 


gəlm iş 

N uru 


Paşa 

da, 


başqaları 

da 


işğalçıdırlar. 

Bu, 


ta m am ib  

yanlışdır.

N adir  şah  Ə fşar  üçün 

A zərbaycan və  İran eyni 

dərəcədə  doğm a  olduğu 

qədər,  о  bu  ölkələrin 

yeganə  Türk  hökm darı, 

d ö v b t başçısı  idi

M araqlıdır  ki,  S o v e tb r 

Birliyinin tarix m etodologiyasından çıxış edən 

A zərbaycan  ta rix çib rin in   əksəriyyəti  N adir 

şahın  1736-cı  ildə  M uğanda  -  A zərbaycanda 

k e ç irib n   qurultayda  şah  seçilm əsinə  də 

bacardıqları 

qədər 

qeyri-ciddilik, 



qeyri- 

legitim lik  form ası  verm ək  istəyirlər:  “N a­

dir  şahın  özünü  şah  “seçdiridiyi”  M uğan 

qurultayında...” .

H albuki, N adir şahın M uğanda Səfəvilərin- 

Q ızılbaşlıların  davam çısı  olaraq  taxtda  ötur- 

ması  qanuni  bir  şəkildə  həyata  keçirilm işdi. 

Bunu,  19-cu  əsr  Türk  (A zərbaycan)  tarixçisi 

A .A .B akıxanov  daha  obyektiv  şəkildə  ifadə 

etmişdir.  O,  yazır  ki,  qurultay  keçirilm əzdən 

öncə N adir şah Ə fşarlar ölkənin hər bir yanına

x ə b ə rb r  göndərm iş, 

bütün 

vilayətlərdən 



M uğana-A zərbaycana  100  000  min  adam 

gəlmişdi:  “ Bir  aydan  ziyadə  çəkən  müşavirə 

və danışıqlardan  sonra, N adir həzrətləri  1148- 

ci  (=1736)  ildə,  şübat  (fevral)  ayının  26-da 

İranın  səltənət taxtına oturdu” .

N adir 


şahın 

Səfəvilərin-Q ızılbaşlıların 

taxtına  qanuni  olaraq  oturm asını  yalnız 

Bakıxanov  deyil,  18-19-cu  əsrlərdə  yaşam ış 

digər  Türk 

(A zərbaycan) 

tariçx ib ri 

də 


dəfələrlə  təsdiq  etm işbr.  19-cu  əsrin  Türk 

(A zərbaycan)  tarix çib ri 

N adir  şahın  Səfəvilərin 

taxtinda  oturm asm ı  la-

şaha  verdiyi  qiymətlə, 

S o v e tb r 

Birliyi 

və 


m üstəqil 

A zərbaycan 

tarix çib rin in  

verdiyi 


qiym ət 

arasında 

xe- 

yli  fərq  vardır.  B e b  



ki, 

Bakıxanov 

“N adir 

h ə z rə tb ri”  adlandırdığı  Ə fşarlar  sülabsinin 

qurucusunu  böyük  hörm ətlə  anm ış,  onun 

süquta  uğram ış  Səfəvilərin  davam çısı  kimi 

uğurlarm ı  təqdir  etmiş,  ən  vacibi  N adir 

şahın  Türkiyə  və  İran  əhalisi  arasm da  geniş 

yayılm ış sünni və şiə m əzhəb davasının aradan 

qaldırm ası  cəhdini  m üsbət  dəyərləndirmişdir. 

Halbuki  SSRİ  və  mütəqil  A zərbaycanın 

tarix çib ri N adir şahın bu böyük addım ını dai- 

m a  görm əzdən  gəlm iş,  bir  dəfə  də  olsun  b e b  

onun bu  böyük  ideyasını  yad etm əm işbr.

D em əli,  N adir  şahın  Türk-İslam   dünyası 

üçün эп m ühüm  işb rin d ə n  birincisi, süni və şiə 

m əzhəblərini  aradan  qaldıraraq  Türk  Birliy­

inin  qurulm asına  nail  olm aq  istəməsi  idi.  Bu,

büd  və  qanunauyğun 

hal  kimi  q ə b m ə   almış- 

lar.  Artıq  İran  və  Azər- 

baycanda 

hakimiy- 

yətdə 


Ə fşarlar 

idi. 


Başqa  sö z b ,  İran  və 

A zərbaycanda  bir  Türk 

sülabsin i  digər  Türk 

sü lab si  əvəz etmişdi.

Yeri  gəlm işkən,  çar 

Rusiyasının 

dövründə 

Bakıxanovun 

N adir

Qarapapaqlar,  2015,  Oktyabr, JVslO  (98)

35



Tarix

1736-cı  ildə  keçirilən  M uğan  qurultayında 

da  öz  əksini  tapmışdır.  Bakıxanov  yazır: 

“tran  ü b m a sın ın  

ittifaqı 

ilə 


üm um xalq 

qarşısında  belə  bir  qərar  çıxarıldı:  bəzi 

m əsələləri  dəyişdirm k  və  şərəfli  (dini)  şəraiti 

sabitləşdirm əklə,  iki  m əzhəb  —  şiə  və  sünni 

məzhəbləri  arasındakı  ixtilafa  nəhayət  verilib 

İslam   əhalisi  arasındakı  ədavət  qaldırılsın. 

Lakin  bu  m ə sə b   dəfələrlə  Osm anlı  dərbarına 

təqdim   edilsə  də  qəbul  olunm adı” .  Ə slində 

bu addım   ilk növbədə, N adir şahın  iradəsinin 

nəticəsi  idi.  N adir  şah  gələcəkdə  bu  proble- 

min  Türk-İslam   dünyasm a,  özəlliklə  də  Türk 

dünyasına,  A zərbaycana  vuracaq  zərəri  görür 

və  bunu  aradan  qaldırm aq  istəyirdi.  A m m a 

yazıqlar  olsun  ki,  N adir  şahm  bu  iradəsinə 

O sm anlı  d ö v b ti  m üsbət  cavab  vermədi. 

Ü stəlik,  N adir  şah  Türk  Birliyi  ideyasının 

qurbanı  oldu.

N adir şahm  Türk  Birliyi  ideyasınm   qurbanı 

olm asm a  Ьэ1кэ,  ilk  dəfə  A .A .B akıxanov 

toxunm uşdur.  H ər  halda  Bakıxanov  yazır  ki, 

N adir  şahm  bu  ideyasından  sonra  ona  oğlu 

R zaqulu  xan  tərəfindən  sui-qəsd  təşkil  edil- 

di.  Şübhəsiz,  Rzaqulu  xan  burada  bir  qurban 

idi.  Ə slində  N adir  şah  Ə fşara  sui-qəsd  təşkil 

edənlər  fars  şiəçiləri,  fars  zərdüşti  m olla- 

lar  idibr.  O nlar  N adir  şahın  ətrafındakı  bəzi 

xanları  da  inandıra  bilm işdilər  ki,  N adir 

şahın  m əzhəb  ideyasınm   aradan  qaldırılm ası 

istəyi  zərərlidir.  Ö zəllik b ,  şiəçiliyin  aradan 

qaldırılm asım   İranın  sonu  kim i  qələm ə  verən 

Fars  şiəçiləri  əslində  ö zb rin i  düşünürdülər. 

O nlar  anlayırdılar  ki,  əgər  N adir  şahın  Türk 

birliyi  ideyası  g erçək b şsə,  yəni  şiə  və  sünni 

m əzhəbləri  aradan  qaldırılsa,  о  zam an onların 

İranda m ö v q e b ri  sıfıra düşəcəkdir.

Ona görə  də  fars  zərdüşti-şiəçi  m ollaları  və 

onların  havadarları  öncə  N adir  şahın  ətrafını, 

daha 


sonra 

özünü 


təm izləm ək 

qərarm ı 

verd ib r.  Fars  zərdüşti-şiəçi  m ollaları  N adir 

şahın yaxm  ətrafm da olan bəzi Türk xanlarını, 

ola  bilsin  Rzaqulu  xanı  da  (bu  dəqiq  dey- 

il)  inandırm ışlar  ki,  şiəçilik  aradan  qalxsa, 

yalnız  İranın  deyil,  onların  da  sonu  gələcək. 

Bu  m əqsədlə  onlar  N adir  şahda  şübhə  yarat- 

maq,  eyni  zam anda  ona  əhali  arasında  olan 

münasibəti  dəyişm ək  üçün  taxtdan  salınmış

2-ci  Şah Təlımasibi  öldürdübr.  Halbiki  N adir 

şah  istəsəydi  taxta  çıxdığı  ilk  gündə,  ya  da az 

sonra  2-ci  Şah  Təhm asibi  öldürdə  b ib rd i.  Bir 

tərəfdən  O sm anlının  məzhəb  davasını  aradan 

qaldırm aq  istəm əm əsi,  digər  tərəfdən  fars 

şiəçib rin in   əliylə  bəz  xanlar  tərəfindən  (çox 

güm an  ki,  Rzaqulu  xanı  da  bu  faciəyə  təhrik 

ed ib b r,  ya  da  iz  azdırm aq  üçün  onun  boy- 

nuna  atıblar)  sui-qəsdə  m əruz  qalması  yalnız 

N adir  şah  üçün  deyil,  Türk-İslam   dünyasınm  

birliyinə  də  çox  ağır  zərbə  oldu.  Bunu, 

B akıxanov  indiki  A zərbaycan  tarixçibrindən 

daha  real  görm üş  və  ürəkağrısı  i b   bunu  iki 

cüm ləyələ dəqiq yazm ışdır:  “N adir şah atalıq 

şəfqntini  toplayıb,  şahzadəni  kor  etdirdi  və 

özünün  d ö v b t  çırağını  söndürdü.  Bundan 

sonra,  N adir  şah  ham ıdan  bədgüm an  olub, 

m əm ləkəti  idarə  etmək  işlərində  məsləkini 

dəyişdi” .

Ə slində N adir şah  da baş verən  dəyişik-lik, 

sünni  və  şiə  m əzh əb b rin in   aradan  qaldırıl- 

m asından,  türk-m üsəlm an  d ö v b tb rin in   bir- 

lliyindən  əl  çəkm əkdən  çox  k im b r b ,  hansı 

v a s itə b r b  bu ideyanı gerçəkləşdirə bilməsiylə 

bağlı  idi.  O,  bu  yolda  oğlunun  gözünü  kor 

etdirm əklə yanaşı, ona əngəl olan fars zərdüşti 

m ollalarm a  və  onlarm   əlaltısına  ç ev rib n   bəzi 

xanlara qarşı  daha radikal  addım lar atdı.

Türk 

(A zorbaycan) 



aydm ı-şairi 

M irzə 


Ə ləkbər  Sabir  də 

1907-ci  ildə  “M olla 

N əsrəddin” ju m alın d a nəşr olunan “Fəxriyyə” 

şeirində  N adir  şahm  qətlində  sünni  və  şiə 

m əzhəblərinin  aradan  qaldırılm asının  əleyh- 

darlarım n  m ühüm   rol  oynadğını  açıq  şəkildə 

yazır:  “N adir  bu  iki  xəstəliyi  (yəni  sünni  və 

şii  m əzhəblərini)  tutdu  nəzərdə,  İstərdi  əlac 

e y b y ə   bu  qorxulu  dərdə,  Bu  m əqsəd  i b  

əzm   edərək  girdi  nəbərdə,  M əqtulən  onun 

nəşini  qoyduq quru yerdə” .  Sabirin  bu  sö zb ri 

açıq  şəkildə  ona  işarədir  ki,  N adir  şahın  öz 

qohum ları  tərəfindən  öldürülm əsi  tam am ib  

cəfbngiyyatdır. N adir şahı  qətlə yetirənlər fars 

zərdüşti  mollalar,  massonlar,  bir  sö z b   türk 

düşm ənləri  olmuşlar.

Böyük Türk aydını, A zərbaycan Cümhuriy- 

yətinin qurucusu M əhəm m əd Ə m in Rəsulzadə 

də  1919-cu  ildə  “A zərbaycan”  qəzetində  (28 

aprel  1919) nəşr olunan “A zərbaycan və  İran”



36

Qarapapaqlar,  2015,  Oktyabr, №10  (98)


I

m əqaləsində haqli  olaraq yazırdı  ki, N adir şah 

ilk öncə,  Türk  birliyi  ideyasının  qurbani  oldu. 

Rəsulzadə  yazir:  “N adir  şahın  fikir  ittihadini 

zənn  edərsəm   “N adir  şah”  əsərini  təm sil  edən 

azərbaycanlılar  yalnız  tərvic  degil,  tətbiq  də 

etmişlərdir.  Yalnız  oğlunun  gözü  m üqabilində 

çıxaracağı  batm anlarla  göz  təhdidi  ilə  degil, 

eyni  zam anda  da  m əəttəəssüb  və  dar  mol- 

lalara  qarşı  işlətdiyi  siyasətə  qurban  olan 

N adirin  fikrini  -  m əzhəb  qovğalarının  aradan 

qaldırılm asını  -  qövldən-felə  gətirənlər  уепэ 

“ətraki-m üsəlm ani-Q afqaz”dır” 

(yəni 


Qa- 

fqaz  m üsəlm an  türkləridir)” . 

G öründüyü 

kim i,  Rəsulzadə  də  hesab  edir ki, A zərbaycan 

türkü  olan  N adir  şah  fars  şiəçilərinin,  fars 

m ollalarınm  siyasətinə  qurban  getm iş,  onların 

əliylə  qətlə yetirilmişdir.

Bizcə,  N adir  şah  Ə fşarın  qətli  bir  tərəfdən 

Türk  Birliyinin  gerçəkləşm əsini  zərbə  altm da 

qoysa 


da, 

digər  tərəfdən  A zərbaycanın 

parçalanm asının  başlanğıcı  oldu.  Ə slində 

A zərbaycanın  parçalanm ası  ideyası  faktiki 

olaraq Türk Birliyi ideyasının gerçəkləşm əsini 

sual  altında qoym uş  oldu...

Bu  gün  N adir  şah  Ə fşarla,  onun  qurduğu 

Ə fşarlar d ö v b tiy b   bağlı  bilm ədiyim iz,  yaxud 

da  yanlış  öyrədilən  çox  m əsələlər  var.  O nlar 

arasında эп  önəm liləri  aşağıdakılardır:

1.  Səfəvilərin süqutu və Ə fşarlar sü labsin in  

qurulm ası;

2.  Ə fşarlar dövlətində d ö v b t dili və yazısı;

3.  Q ızılbaşlıq  ideologiyasının  tənəzzülü 

fonunda  sünni  və  şiə  m əzhəbinin  aradan 

qaldırılm ası  ideyası;

4.  N adir  şahın  A zərbaycan  vilayətini 

qurm ası,  bunun nəticələri;

5.  N adir  şahm  öldürülm əsi  və  Ə fşarların 

islahatlarının  sonrakı  aqibəti.

Şübhəsiz,  bunların  arasında  N adir  şahın 

Səfəvilərin taxtına песэ oturm ası, bunun hansı 

durum da  baş  verm əsi  çox  önəmlidir.  Ə slində 

Səfəvilərin  sonununun  gəlməsi  N adir  şahın 

ortaya  çıxm asından  öncə  başlam ışdır.  Artıq 

d ö v b tin   Q ızılbaşlıq  ideologiyası  tənəzzülə 

uğrayırdı  ki,  bunun  fonunda  hərbi  gücdən 

də  m əhrum   olan  S əfəvibrin   son  hökm darı 

2-ci  Şah  Təhm asib  faktiki  olaraq  ölkəni  idarə 

etm əkdə  çətinlik  çəkirdi.  B e b   bir  zam anda



Tar’ıx

İranda,  Xorasanda,  A zərbaycanda,  İraqda  эп 

güclü türk tayfası  olan Ə fşarlardan N adirqulu 

xan  ortaya  çıxaraq  az  bir  zam an  kəsiyində 

Səfəvilərin  bütün  torpaqlarında  hakimiyyəti 

Ь э ф а  etdi. A m m a bu artıq  Səfəvi  hökmdarı  2. 

Şah Təhm asibin  deyil,  Ə fşar N adirqulu xanın 

adıyla  bağlı  idi.  Ö zəlliklə,  1732-ci  ildə  2.  Şah 

Təhm asibin O sm anlı və çar Rusiyası üzərində 

uğursuz 


hərbi 

əm əliyatları 

Səfəvilərin 

birm ənalı  şəkildə  sonunu  gətirdi.  Əslində 

1732-ci  ildən  S əfəv ib r  taxtına  otxıran  N adir 

şah  1736-cı  ildə  M uğan  qurultayında  bunu 

rəsm ibşdirdi.

Ə fşarlar  d ö v b tin d ə  önəm li  vəzifə  tutmuş 

M irzə  M ehdi  xan  fars  dilində  N adir  şaha 

həsr  etdiyi  əsərində  yazır  ki,  onun  taxta 

çıxması  xalqın  istə y ib   baş  vermişdir.  Yəni 

N adir  şah  Səfəvilərin  taxtına  heç  də  oturm aq 

istəmirdi.  A m m a  həm in  dövrün  şəraiti,  İran 

və  A zərbaycanın  sahibsiz  qalması  onu  buna 

m əcbur  etmişdir.  M irzə  M ehdi  xan  yazır  ki, 

N adir şahın Səfəvi taxtında oturm aqdan boyun 

qaçırm ası C əfər xan, Rza xan, M əhəm m əd xan 

və  başqa  xanların  gözü  önündə  baş  vermişdi. 

Ə fşarların  tarixini  yazan  M irzə  M ehdi  xanın 

fikrincə,  N adir  şahın  səltənəti  Səfəvi  nəslinin 

əlindən  zor güc  i b   alm ası  barədə yazılanların 

heç bir əsası  yoxdur.

19-cu  əsr  tarixçisi  M irzə  A dıgözəl  bəy 

də  “Q arabağnam ə”də  yazır  ki,  N adir  şah 

1736-cı  ildə  M uğanda  k eçirib n   qurultayda 

öncə  Səfəvilərin  taxtına  oturm aqdan  imtina 

etmişdir:  “...xaraba  qalm ış  İran  m əm bkətini 

d ü şm ən b rin   təcavtizündən  xilas  etmişəm. 

Səfəvi Şah Təhm asib i b  oğlu A bbas M irzə hər 

ikisi  nəcabət  səm asının  g ü n əşb ri  və  səltənət 

fəzasının  səadət  ulduzlarıdırlar.  O nlardan  hər 

hansını  padşahlıq  və  hökm ranlıq  taxtına  lay- 

iq  bilsəniz,  mən  də  sizinlə  birlikdə  dinməz- 

söyləm əz  onun  qulluğunda  durub,  itaət 

halqasını  qulağım a  asaram ”.  Türk  tarixçisi 

M ir  M ehdi  X əzani  “K itabi-Tarixi-Q arabağ” 

da  yazır  ki,  N adir  şahın  bu  sözbrin d ən   sonra 

Q urultay  nüm ay ən dəb ri  tək  s ö z b   dedibr: 

“Çün bizim   can və m alım ızı, nam us əyalımızı 

m üxaliflər cəngində əsir və dəstgir və əhaliye- 

zülm   əlində  m üqəyyud  və  m əhbus  və  b b m r 

ikən,  siz  him ayət  və  siyanət  buyurub  xilas



Qaı apapaqlar,  2015,  Oktyabr, №10 (98)

37


edibsiniz.  G ərəkdir  ki,  bizim   sultanım ız  və 

padişahım ız  yenə  sizin  vala-cənabınız  ola  ki, 

sizin  vüzudi-m əsudinizdən  qeyri  heç  kim sə 

səltənəti-İranı  vərtəq  və  fətəqi-m üm üm m ati- 

cahani  kəm ayanbəqi  dolandırm ağa  şayəstə və 

sizavar ola bilm əz” .  D em əli, N adir şah xalqın 

istəyilə  Ə fşarlar  dövlətini  qurm ağa  qərar 

vermişdir.

Bu  gün  Ə fşarların  dövründə  dövlət  dilinin 

və yazısının farsca və ya türkcə olm asıyla bağlı

da fik irb r səslənm əkdədir.  Şübhəsiz,  Ə fşarlar 

türk  tayfasından  idilər  və  sarayda  türkcə 

danışırdılar.  Hər  halda  dövləti  idarə  edən 

xanlar  da  tam am ilə  türk  id ib r.  B e b   olduğu 

təqdirdə  d ö v b tin   rəsmi  dilinin  türkcə  olması 

mübahisəzidir.  Eyni  zam anda  N adir  şahın 

Osm anlı  sultanıyla  apardığı  yazışm alar  da 

türk dilində olm uşdu. A ncaq  d ö v b tin  adından 

yayılan  bəzi  buyruqların  Türk  d iliy b   yanaşı

Fars dilində olm ası  da təbiidir.  Çünki Ə fşarlar 

dövlətində  say  e tib a rib   Türk  millətindən 

sonra  farsdilli  tayfalar  ikinci  yerdə  idibr.  Bu 

anlam da  Ə fşarların  d ö v b t  dilinin  Türk  dili 

olm astyla yanaşı, bəzi buyruqlar, ya da əsərlər 

Fars  dilində yazılmışdır.

Bu 


gün 

m üstəqil 

A zərbaycanın 

rus- 


k ö b b aşlı  ta rix çib ri  yazırlar:  “M ənşəcə  azər- 

baycanlı  (türk  dem əyə  cəsarətləri  və  obyek- 

tiv  olm aları  çatm ır)  olan  Ə fşar  tayfasının 

nüm ayəndəsi  N adir  Qulu  xan 

İran  d ö v b tin i  təmsil  etsə  də 

rəsmi  ziyafətlərdə  A zərbaycan 

dilində  (Türk  dili  yazm ağa  yenə 

de  cəsarət  etm irb r)  dam şarm ış” . 

O nlar  da  bunu  yazarkən  18  əsr 

erməni  tarixçisi A bram  K retasiyə 

əsaslanırlar.  Kreatsi  yazır ki,  N a­

dir  şah  erm ənilərlə  Türk  dilində 

(A zərbaycantürkcəsi)danışırm ış. 

Yəni bütün bunlar ona işarədir ki, 

Ə fşarlar d ö v b tin in   əsas  dili  Türk 

dili  olmuşdur.

N adir  şahın  эп  önəmli  ad- 

dım larından 

biri 

Qızılbaşlıq 



ideologiyasının 

tənəzzülü 

fo- 

nunda  sünni  və  şiə  m əzhəbinin 



aradan  qaldırılm ası  ideyasıdır. 

Doğrudur, 

günüm üzdə 

N a­


dir  şahm  bu  addım m ı  m üxtəlif 

yöndən 


dəyərləndirənlər 

var. 


Hətta,  N adir  şahm  bu  xidmətini 

də  İranın,  buna  parelel  olaraq 

da 

farsların 



adına 

yazırlar. 

G uya, 

N adir 


şah 

məzhəb 


davasını 

aradan 


qaldırm aqla 

İranı, 


farsları 

düşünmüşdür. 

M araqlıdır  ki,  hətta  S əfəvibrin 

Q ızılbaşlıq 

ideologiyasını 

da 


İran,  Fars  ideologiyası  kimi  q ə b m ə   verirbr. 

Ə lbəttə,  “Iran”  və  “Q ızılbaşlıq”  m əsəb si 

m übahisəlidir.  Buna səbəb də hər iki anlayışın 

farslaşdırılm asıyla  bağlıdır.  Bu  anlayışların 

farslaşdırılm asında tü rk b rin  də  suçu az deyil- 

dir.


Ancaq эп sadə dildə desək, “ İran” və “Qızıl- 

başlıq”  пэ  qədər  farslara  aiddirsə,  bir о  qədər 

də tü rk b rə  xasdır.  Bir qədər də dəqiqləşdirsək

38

Qarapapaqlar,  2015,  Oktyabr, JVslO (98)



Tarix

deyə  bilərik  ki,  əgər  “ İrarf’da  ən  azı  min 

il  Türk  sülalələr  (Səlcuqlar,  E lx an ib r,  Qa- 

raqoyunlular, 

A ğqoyunlular, 

Səfəvilər, 

Ə fşarlar və  Q acarlar)  hakim   idilərsə  “İran”da 

Türk 


İran  idi.  Bu  m in  il  ərzində  əsasən, 

“ İrarTda Türkün sözü keçərli  idi. A rtıq burada 

dövlət  dili,  rəsmi  yazı  və  s.  nə  qədər  önəmli 

olursa olsun, yenə də bizlər İranda hakim  idik. 

Bir  türk  sülaləsi  zam anı  gələndə  digər  türk 

sülaləsinin  devirərək  iranda  hakim   olurdu. 

A rtıq  türk  olm ayan  digər  m illətlər,  etnoslar 

bunu  təbii  bir hal  kimi  qəbullanm ışdılar,  ta ki 

1925-ci  ilə qədər.  H ər halda on illərlə aparılan 

ideologiyanın  nəticəsi  olaraq  1925-ci  ildə 

Q acarları  devirərək  Pəhləviləri  hakim iyyətət 

gətirən  İngilis-Rus-Y əhidi üçlüyü, bununla da 

Türk  İranının  Fars  İranının  çevrilm əsi  pros- 

esini  əsasən yekunlaşdırdılar.  Beləliklə,  1925- 

ci ildən sonra tü rk b r üçün də “Türk İran” dey- 

il,  “Fars  Iran”  anlayışı  şüurlarda yer tapm ağa 

başladı.  İran  türkləri,  özəlliklə  A zərbaycan 

tü rk b ri  bundan  çıxış  yolu  kim i  “ Fars  İran”a 

qarşı,  “Türk  A zərbaycanı”  gö rdübr.  Yəni 

“Türk  İram ”  itirm əyim izin  nəticəsi  olaraq 

təskinliyim izi,  daha  sonra da xilasım ızı  “Türk 

A zərbaycan”da  aram ağa başladıq.  Çünki  türk 

ulusu  olaraq  özüm üzü  toparlayaraq  yenidən 

“Fars  İranı”  “Türk  İrana”  çevirə  biləcək 

inam ım ız xeyli  dərcədə  azalmışdır.

Bu anlam da N adir şah Ə fşara, A ğa M əhəm- 

m əd  şah  Q acara  və  onların  apardğı  islahat- 

lara  “Türk  İranı”  çərçivəsində  deyil,  “Türk 

A zərbaycanı”  yönündən  yanaşırıq.  Bu  zam an 

“Türk  A zərbaycanı”  müdafiə  etm ək  nam inə 

də “Türk  İram ”nı  asanlıqla “Fars  İranı” olaraq 

görür,  “Fars  İranı”  da  “Türk  A zərbaycanın”a 

düşm ən  kimi  qələm ə  veririk.  Halbuki  N adir 

şah  Əfşar,  A ğa  M əhəm m əd  çah  Q acar  üçün 

A zərbaycan  qədər,  bəlkə  ondan  da  çox  İran 

önəm li  və  dəyərli  idi.  Çünki  bu  iki  d ö v b t 

başçısı  “Türk  İranı”na  hökm darlıq  edir, 

türkün  varlığım   yalm z  A zərbaycanda  deyil, 

bütün  İranda  (X orasanda,  İraqda,  K ərkükdə, 

Bağdadda, 

A starabadda, 

M azandaranda, 

Q aşqayda vəs.) bərqərar edirdibr.

Bu  anlam da  N adir  şahın  m əzhəb  davasının 

aradan  qaldırılm ası  ideyası,  ilk  növbədə  iki 

Türk d ö v b tin in  -  O sm anlı və  İranın  ittifaqına

söykənirdi.  Bizcə,  bunu  N ərim an  N arim anov 

“N adir  şah”  əsərində  N adir  şahın  dövrünün 

tarixçisi  M irzə  M ehdi  xanın  dilindən  çox 

yaxşı ifadə etmişdir:  “İki məzhəbin birləşməyi 

həqiqət  gözəl,  bir  fikirdir.  Çünki  ədavət 

bilm ərrə  aradan  gö tü rü b r,  m ədəniyyət  artar, 

hər  iki  m illət  qüvvətlənər.  M ollalara  m əvacib 

kəsm k  də  m ənim   təsəvvürüm ə  görə,  yam an 

deyil.  Padşahlıqdan m əvacibləri  olsa,  bir para 

ağlagəlm əyən  şey b ri  və  və  aşkara  m ilb tin , 

vətənin  d ö v b tin   zərəri  olan  sö zb ri  xalqın 

aralarında  nəşr  etm əzbr.  О  gün  (N adir  şah) 

m ənə  deyir  ki,  Mirzə!  Sən  e b   bilm ə  ki,  mən 

ruhanilərə  düşm ənəm .  Xeyr,  dinə  rövnəq 

verən m ollalar m ənim  canımdırlar.  Dinə rəxnə 

salan  m ollalara,  həqiqət  m ən  düşmənəm... 

B unlar zahirdə  dinpərəst,  batində  dini  tar-m ar 

ed irb r.  Bəli,  fikir  etdikcə  görürsən  insafən 

ağlllı  qanunlardır,  həqiqət,  gözəl  fikirbrdir, 

am m a heyfa,  qədrini  b ib n  yoxdur” .

Deməli,  N adir  şah  iki  Türk  d ö vbtinin 

birliyi  üçün  öncə,  məzhəblərarası  savaşa  son 

verilm əsini,  eyni  zam anda  m ollaların  d ö v b t 

işinə  qarışm am asına  çox  önəm   vermişdir. 

Ə slində  N adir  şahın  Türk  birliyi  ideyasınm 

gerçəkbşm əm əsində  hər  iki  tərəfin  İngilis- 

Rus-Y əhudi  q ü v v əb ri  tərəfindın  ələ  alınmış 

din 


x ad im b ri 

m ühüm  


rol 

oynamışlar. 

Yoxsa,  burada  iddia  etm ək  ki,  N adir  şah 

qızılbaşlıq  ideologiyasını  müdafiə  etmişdir, 

ya  da  “Fars  İrana”  xidm ət  etmişdir,  bunlar 

heş  cürə  gerçəyi  əks  etdirmir.  Ö zəlliklə,  N a­

dir  şah  birm ənalı  şəkildə  öz  m ahiyyətindən 

uzaqlaşan  “qızılbaşlığı”  dəstəkləm əm iş,  bu- 

nun  nəticəsi  olaraq  da  məzhəb  davalarına  son 

verm əyə  çalışm ış,  эп  əsası  dini  d ö v b td ən  

uzaqlaşdırm ağa 

qərar 


vermişdir. 

Bunu, 


N arim anov  N adir  şahm  dilindən  b e b   yazır: 

“B əlL .h ər  bir  padşah  iki  düşm əndən  xilas 

deyil:  vətən,  m ilb t qeyrəti  çəkm əyən,  gününü 

eyş-işrətdə  keçirib  m ilb ti  daim a  zülmlərə 

düçar edən padşah əcəlini m illətdən gözbsin... 

M ilb tin   və  d ö v b tin   tərəqqisinə  çalışan,  bu 

yolda  təzə  qanunlar  qoyan,  vətənini  zülmdon 

xilas  etm ək  istəyən  padşah  əvvəlinci  g ü lb n i 



öz m üqqərib  adam larından  g ö zb sin ..” .

Qarapapaqlar,  2015,  Oktyabr, NslO  (98)

39

Yüklə 280,04 Kb.

Dostları ilə paylaş:




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə