9
ilk statistik məlumatlara qriqorianlaşmış albanlarla yanaşı artıq ermənilər də daxil
edilirdi. Rus hərbi komandanlığının 1823-cü ildə tərtib etdiyi statistik topluda bu
hal özünü ilk dəfə göstərdi. Bu sənədə görə həmin dövrdə indiki Dağlıq Qarabağ
ərazisində yaşayan 18563 ailədən yalnız 1559-u erməni və qriqorianlaşmış alban
idi. Rəqəmlər bir daha təsdiq edir ki, ermənilərin "böyük köçü" ərəfəsində bu
ərazilərdə əhalinin böyük əksəriyyətini Azərbaycan türkləri təşkil edirdi. Bu
statistik məlumatların qeydə alındığı vaxtdan az sonra Rusiya hökuməti
erməniləri Azərbaycana, o cümlədən Qarabağa kütləvi şəkildə köçürməyə başladı.
Rəsmi məlumatlara görə, 1828-1830-cu illərdə, yəni cəmi 2 il ərzində,
Azərbaycana, o cümlədən Qarabağa İrandan 40 min, Türkiyədən 84 min erməni
köçürülmüşdür. Bu, yalnız rəsmi məlumatlardır. O dövrün müxtəlif mənbələrində
ermənilərin qeyri-rəsmi qaydada, gizli şəkildə köçmələri haqda da kifayət qədər
məlumatlar vardır. Mütəxəssislərin hesablamalarına görə, həmin 2 il ərzində 200
mindən artıq erməni Azərbaycan ərazilərinə keçmişdir. Qarabağa ermənilər əsasən
İrandan köçüb gəlirdilər. Bu, sərhədin bilavasitə yaxınlığı və o qədər də ciddi
qorunmaması ilə bağlı idi. Digər tərəfdən sərhəd də olan rus hərbçiləri qeyri-
rəsmi qaydada köçüb gələn ermənilərə ciddi maneə törətmirdilər. Ermənilər çox
vaxt bütöv kəndlərlə gəlir və yeni məskunlaşdıqları yerlərə İrandakı kəndlərinin
adlarını verirdilər. Sonradan "səhv" lərini düzəltməyə çalışsalar da, yenə bir sıra
kəndlərinin adları onların İrandan köçdüklərinə şahidlik edir.
Ermənilərin Qarabağa köçürülməsi qədimdən burada yaşayan xristian
albanların erməniləşdirilməsini sürətləndirdi və dönməz prosesə çevirdi. O vaxta
qədər müstəqil fəaliyyət göstərən alban kilsəsi də 1836-cı ildə Rusiya hökumətinin
qərarı ilə erməni kilsəsinə tabe etdirildi. Rusiya bir sıra məntəqələrdə, o cümlədən
Qarabağın dağlıq hissəsində erməni-xristian mövqelərini gücləndirmək üçün bütün
XIX əsr ərzində köçürmə siyasətini davam etdirmişdir. XIX əsrin sonunda Cənubi
Qafqazda ermənilərin sayı artıq 1 milyon 300 min nəfərə çatmışdı. Rusiyanın rəsmi
mənbələrinin etiraf etdiyinə görə, onlardan 1 milyon nəfər "erməni köçü"
nəticəsində gələnlər idi. Bu cür kütləvi axına baxmayaraq, Rusiya yenə də Qarabağ
əyalətində ermənilərin çoxluğuna nail ola bilməmişdir. Ermənilər hələ də azlıqda
qalırdılar.
XIX əsrin ikinci yarısında dünyada ciddi hadisələr baş verir, dövlətlər bir-
birinə qarşı ərazi iddiaları qaldırır, dövlətlərarası ittifaqlar yaranırdı. Bu şəraitdə
dövlətlər müxtəlif məsələləri ortaya ataraq, öz məqsədləri üçün istifadə etməyə
çalışırdılar. "Erməni məsələsi" deyilən amil də ortaya bu dövrdə Rusiya və
İngiltərə tərəfindən atılmışdır. Erməni kilsəsinin təşkilatçılığı ilə müxtəlif erməni
heyətləri Avropa dövlətlərinə səfərlər edir, müxtəlif səviyyələrdə görüşlər
keçirir, Türkiyə ərazisində hər hansı statusda qurumlarının yaradılması üçün dəstək
qazanmağa çalışırdılar Maraqlısı odur ki, onlar Türkiyənin heç bir vilayətində
10
əksəriyyət təşkil etmədikləri halda belə bir istəyə düşmüşdülər. İlk olaraq Rusiya
və İngiltərə "erməni məsələsi"ndən istifadə etməyə başladılar və faktiki olaraq
"erməni məsələsi"nin müəllifləri də onlar oldular. Böyük dövlətlərin Berlin
konqresində (1878-ci il), İngiltərə və Rusiyanın təşəbbüsü ilə "erməni məsələsi"
gündəmə gətirildi və Türkiyənin üzərinə ermənilər yaşayan ərazilərdə islahatların
keçirilməsi, onların kürdlər və çərkəzlərin hücumlarından müdafiə olunması ilə
bağlı öhdəliklər qoyuldu. Ermənilərin öz məsələlərini hansı həyasızlıqla gündəmə
gətirdikləri haqda təsəvvür yaranması üçün iki epizodu diqqətə çatdırmalıyıq.
Berlin konqresinin gedişində erməni heyəti dəfələrlə ən müxtəlif, şərəfsiz
vasitələrdən istifadə etdikdən sonra konqresə sədrlik edən Almaniya kansleri Otto
Bismarkın qəbuluna düşürlər. Bismark onların təkidli cəhdlərindən yorularaq qəbul
etməyə razılıq verir. O, qəbul zamanı onların çox danışmasına imkan vermir və
sonda onların hərbi köməklə bağlı xahişlərini rədd edərək bildirir: "Pomeranlı tək
bir əsgərin sümüyünü bütün ermənilərə dəyişmərəm". İkinci epizod ermənilərin
Bismarkdan sərt cavab aldıqdan sonra Almaniya imperatoru və yaxud onun xanımı
ilə görüşmək cəhdi ilə bağlıdır. Nümayəndələrdən biri Minas Çeraz bu cəhdi belə
təsvir edir: "Olduqca ciddi təlaş içində imperatriçaya müraciət etmək istəyirdik...
Qapının ağzında bizi rəsmi geyimli yekəpər bir kişi qarşıladı. Dedik ki,
imperatriçanı görmək istəyirik. O zorba kişi bunu eşidən kimi bizi söyməyə
başladı. Yaxınlaşıb Mkrtıç Xrimyana bir şillə çəkdi... Ümüdlərimiz üzülmüş halda
qayıdıb Konstantinopola gəldik". Ermənilər bu cür həyasızlıqla istədiklərinə nail
olmağa çalışırdılar.
Berlin konqresindən sonra İngiltərə və Rusiyanın rəsmi dairələri "erməni
məsələsi"ndən geniş şəkildə yararlanmağa, Türkiyənin zəiflədilməsi üçün bir alət
kimi istifadə etməyə başladılar. Onların planlarına uyğun olaraq ermənilər
Türkiyənin içərisində təşkilatlar qurur, üsyanlar təşkil edirdilər. "Hnçak" və
"Daşnaksütyun" erməni terrorçu təşkilatlarının yaradılması və ilk qanlı olaylar
törətmələri bu dövrə təsadüf edir. Onlar İngiltərə, Rusiya hökümətləri tərəfindən
silahlandırılır və Türkiyənin müxtəlif vilayətlərində üsyanlar təşkil edir, yerli dinc
əhaliyə divan tuturdular. XIX əsrin sonlarında Fransa da erməniləri fəal müdafiə
kompaniyasına qoşuldu. Böyük dövlətlər "erməni məsələsi"ndən kifayət qədər
yararlandılar, ermənilər isə heç nəyə nail ola bilmədilər. Türkiyə hökuməti
milli maraqlarını müdafiə edərək erməni niyyətlərinin həyata keçirilməsinə imkan
vermədi, bütün üsyanlar yatırıldı, günahkarlar cəzalandırıldı. Türkiyə hökumətinin
ciddi müqaviməti ilə rastlaşan erməni kilsəsi və terrorçu təşkilatları nəzərlərini
Cənubi Qafqaza, Azərbaycana, o cümlədən Qarabağa yönəltdilər. Bir az əvvəl
buralara köçürülmüş erməni əhalisi artıq ərazi iddiaları üçün zəmin ola bilərdi. Bu
vaxta qədər yerli əhali ilə dinc şəraitdə yaşayan, "qonaq statusu"na riayət edən,