19
dəyişikliklər etməklə vilayətin ərazisini 4.400 kv.km çatdırmışlar) olmuşdur.
Vilayətə Cavanşir, Cəbrayıl, Qubadlı qəzalarının kəndləri daxil edilmişdir. İlk
dövrdə beş rayondan-Dizaq (48 kənd), Vərəndə (46 kənd), Şuşa (12 kənd), Xaçın
(53 kənd), Ceraberd (53 kənd) rayonlarından ibarət olmuşdur. 1930-cu illərdə
ermənilər rayonların adlarını dəyişdirdilər: Vərəndə Martuni, Ceraberd Mardakert,
Dizaq Hadrut adlandırılır, Xaçın rayonu ləğv edilir, onun əraziləri Stepanakert
rayonuna daxil edilir. 1963-cü ildə Şuşa rayonu ləğv edilir, onun ərazisi
Stepanakert rayonuna verilir. Lakin 2 il sonra Şuşa rayonu yenidən bərpa olunur.
1978-ci ildə Stepanakert rayonu əsasında Əsgəran rayonu yaradılır.
Qarabağın 2 hissəyə bölünməsi və onun Dağlıq hissəsinə erməni
muxtariyyətinin verilməsi Ermənistanın, erməni diasporası və terror təşkilatlarının
qəsbkarlıq və ilhaqçılıq siyasətinin tərkib hissəsi idi. Ermənilər muxtariyyət
statusunun ardınca bu ərazini tamamilə zəbt etmək planlarını gizlətmirdilər.
Məsələnin mahiyyətini bilməyən xarici ölkə tədqiqatçıları hərdən belə bir fıkir
səsləndirirlər ki, ermənilər Azərbaycanın bu və ya digər ərazisinə davamlı şəkildə
iddialarını irəli sürürlərsə, bəlkə buna onların doğrudan da haqqı var. Burada
məlum fəlsəfi həqiqətin praktikada təsdiqini tapdığını görürük: dəfələrlə və
təkidlə təkrar olunan yalan müəyyən müddətdən sonra ətrafdakılar və hətta yalanı
deyənin özü üçün həqiqət kimi görünür. Ermənilərin iddialarını tərbiyəli uşağın
əlindəki oyuncağı almaq istəyən tərbiyəsiz uşağın hərəkəti ilə də müqayisə etmək
olar; onun inadlı çığır-bağırından sonra istəyini yerinə yetirirlər ki, səsini kəssin,
insanların baş-beynini xarab etməsin. Erməni iddialarının və bu iddiaların, o o
cümlədən ərazi və qondarma "soyqırım"la bağlı iddialarının vaxtaşırı bu və ya
digər formalarda təmin edilməsinin mümkün izahlarından biri də budur.
Ermənistan Sovet imperiyası dövründə də öz niyyətlərindən gerı
çəkilmədi və Moskva rəhbərliyindəki erməni əsilli şəxslərin köməyi ilə ilhaqçı
siyasətini davam etdirdi. 1922-ci ildə Göyçə və Dilican əraziləri, 1923-cü ildə
Naxçıvanın 9 kəndi, 1929-cu ildə Mehri. 1938-ci ildə Sədərək və Kərki kəndlərinin
bir hissəsi, 1969-cu ildə Laçın rayonunun Qaragöl yaylağının, Qubadlı rayonunun
Çayzəmi ərazilərinin, Qazax rayonunun Kəmərli kənd ərazisinin, Kəlbəcər
ayonunun Zod qızıl yatağı ərazisinin bir hissəsi, 1982-ci ildə Qazax rayonunun
İncədərə yaylağı, Kəmərli, Aslanbəyli və Qayınaqlı kəndlərinin ərazilərinin
hissələri, 1986-cı ildə Qazax rayonunun 2500 hektarlıq otlaq əraziləri Ermənistan
tərəfindən müxtəlif adlar altında zəbt edilmişdir. Hər dəfə azərbaycanlıların etiraz
etmək cəhdlərinin qarşısı Moskva rəhbərliyi tərəfindən qəti şəkildə alınmışdır.
Torpaqlarını müdafiə etməyə çalışan azərbaycanlıları millətçilikdə, "proletar
beynəlmilləlçilyi"nə zidd olmaqda ittiham edir, bir dövlətin tərkibində, yeni Sovet
imperiyasının sərhədləri daxilində ərazilərin kimin nəzarətində olmasının
əhəmiyyət kəsb etmədiyini bildirirdilər. Bu, çar Rusiyasının açıq şəkildə apardığı
20
"erməniləşmə və xristianlaşma" siyasətinin "proletar beynəlmiləlçiliyi" adı altında
davam etdirilməsi idi.
1920-1930-cu illərdə ermənilər Dağlıq Qarabağda ehtiyatlı davranır,
qıcıqlandırıcı addımlar atmaqdan çəkinirdilər. Çünki "Dağlıq Qarabağın
muxtariyyəti" məsələsi hələ də cəmiyyət tərəfindən qəbul olunmur, bu qərarın
düzgülüyü hətta Azərbaycanın kommunist rəhbərliyi tərəfindən vaxtaşırı şübhə
altına alınırdı. Ona görə də ermənilər bu dövrdə baş vermiş "muxtariyyət faktı"nın,
bu əsassız qərarın ictimai rəydə möhkəmləndirilməsinə daha çox fikir verir,
həmçinin erməni əhalisinin sayının artırmağa çalışırdılar. 30-cu illərin əvvəllərində
Moskva rəhbərliyi xaricdən, birinci növbədə Yaxın Şərq və Balkanlardan
ermənilərin Cənubi Qafqaza köçüb gəlməsinə şərait yaratmışdı. Erməni diaspor
təşkilatları bu köçləri təşkil edir və ermənilərin bu ərazilərdə toplum şəklində
cəmləşmələrinə çalışırdılar. Moskva isə bu kompaniyadan təbliğat vasitəsi kimi
istifadə edirdi. Bu köç o qədər də geniş miqyas almadı və bir neçə on min nəfərlə
məhdudlaşdı. Onların bir hissəsi Azərbaycana, o cümlədən Qarabağa gələrək
məskunlaşdılar. Xaricdən gələn ermənilər Dağlıq Qarabağda separatçı meylləri
gücləndirir və geniş təşkilati işlər aparırdılar.
Dağlıq Qarabağla bağlı ermənilər İkinci dünya müharibəsindən sonra
yenidən fəallaşdılar. Uzun fasilədən sonra erməni kilsəsi təşəbbüsü ələ götürdü.
1945-ci ilin iyun ayında Eçmiədzində (qədim Azərbaycan yaşayış məntəqəsi Üç
kilsə) dünyanın bir çox ölkələrindən gəlmiş din xadimləri, iş adamları, sənətçilərin
iştirakı ilə kilsə məclisi keçirildi. Moskva erməni kilsəsindən öz məqsədləri üçün
istifadə etmək niyyətində idi. Konkret olaraq bu məclisdə Sovet Ermənistanı ilə
"Türkiyə Ermənistanı"nın birləşdirilməsi məsələsi də qoyulmuşdu. Ermənilər daha
ciddi maraqlar güdür, həmişə erməni iddialarının ideya rəhbəri və təşkilatçısı
olmuş kilsənin fəaliyyətini tam şəkildə bərpa etməyə çalışırdılar. Onlar bu
məqsədlərinə nail oldular. Həmin məclisdə bütün dünyadakı ermənilərin
fəaliyyətini əlaqələndirən mərkəz yarandı, kilsənin hesabına dərhal iri məbləğdə
pullar keçirildi və bu proses sonralar da davam etdirildi. Bu dövrdən etibarən
ermənilərin ərazi iddiaları, qondarma "soyqırım"la bağlı proseslərə Eçmiədzin
kilsəsi rəhbərlik edirdi. Erməni kilsəsinin fəaliyyətinin canlandırılmasından az
sonra Ermənistanın kommunist rəhbərliyinin Dağlıq Qarabağa ərazi iddiası ilə
çıxış etməsi təsadüfi deyildi.
Ermənistan rəhbərliyi eyni vaxtda Türkiyənin Qars və Ərdahan
vilayətlərinə, həmçinin Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ vilayətinə ərazi iddiaları
irəli sürdü. 1945-ci il noyabr ayının 28-də Ermənistanın kommunist rəhbəri
Q.Arutinov Moskva rəhbərliyin Dağlıq Qarabağın Ermənistana birləşdirilməsi
təklifi ilə müraciət göndərdi. Stalinin hakimiyyəti dövründə belə bir müraciəti
əvvəlcədən razılaşdırılmadan ortaya çıxması mümkünsüz idi. Azərbaycan