13
qurması, onun məscidini böyütməsi (104) haqqındakı xəbərinin olması və hər iki müəllifin məlumatlarının biri
digərini tamamlaması Naxçıvanın VIII əsrin birinci onilliyində yaşadığı gərgin mühitdən xəbər verir.
Dövrün
Bərdə, Beyləqan kimi böyük şəhərləri ilə yanaşı Naxçıvanın da yenidən dirçəldilməsi, sözsüz ki, mühüm ticarət
yolu üzərində yerləşən bu şəhərin ərəb işğalının ilk illərindən başlayaraq biri digərini əvəz edən ərəb-Bizans-
xəzər hücumları nəticəsində böyük zərər çəkdiyini təsdiqləməklə yanaşı onun strateji əhəmiyyətindən də xəbər
verir.
Bu dövrdə Xilafətin Cənubi Qafqazda apardığı qətiyyətli siyasəti özünün yeni böyük bəhrələrini verir.
Albaniyada Mihranilərin son nümayəndəsi I Varaz Tiridatın artıq bir neçə il davam edən nominal hakimiyyətinə
son qoyduqdan sonra ərəblər şimallı-cənublu tarixi Azərbaycan ərazisini qəti şəkildə tabe edə bilirlər. Bölgədə
xəlifə Əbdülməlik ibn Mərvanın həyata keçirdiyi yeni inzibati islahatın nəticəsi olan inzibati-bölgü sistemi
yaradılır. Sasanilər dövründə Xəzəryanı İran vilayətləri ilə birgə bütün Cənubi
[34 - 35]
Qafqaz vilayətlərini
özündə birləşdirən inzibati Azərbaycan adı Xilafətin hakimiyyəti dövründə ərəblərin yalnız Cənubi Qafqazda
(Albaniya, İberiya və Ermənistanda) işğal etdikləri yerlərə aid edilən inzibati Ərminiyə adı ilə əvəz olunur
(105).
IX əsrdə yaşamış ərəb coğrafiyaşünas-səyyahı İbn Xordadbeh Nəşavə adlandırdığı Naxçıvanı əl-
Busfurrucan, Dəbil, Sirac Tayr, Bağravənd ilə birlikdə Ərəb Ərminiyəsinin III bölgəsinə (III Ərminiyəyə) aid
edir (106). Yerli (Bərdə, Xilat, Dəbil və s.) əhalinin məlumatına isnad edən əl-Bəlazuri isə Nəşavəni əl-
Busfurrucan vilayətinin əsas şəhəri (mədinə) adlandırsa da İbn Xordadbehdən (eləcə də İbn əl-Fəqih və
Yaqutdan) fərqli olaraq Ərəb Ərminiyəsinin heç bir inzibati bölgəsində onun adını çəkmir (107). Əl-Bəlazuri
isnad etdiyi yerli müxbirlərə əsaslanaraq, hətta iki variantlı rəvayətlə çıxış edir. Birinci rəvayətə görə, əl-
Busfurrucan Dəbil, Sirac Tayr və Bağravənd ilə birlikdə III Ərminiyəyə, ikinci rəvayətə görə, isə II Ərminiyəyə
aid edilir (108). Müəllifin Nəşavə-Naxçıvan şəhərini bu bölgələrin heç birinin tərkibinə daxil etməməsi, güman
ki, həmin şəhəri bölgənin vilayətlərindən biri adlandırdığı əl-Busfurrucana aid hesab etməsindən də irəli gələ
bilərdi.
İşğal edilən ərazilərin idarəsini təşkil etmək məqsədilə köhnə inzibati-idarə sistemində yalnız işğal
prosesindən irəli gələn cüzi dəyişikliklər etmiş Xilafət üsul-idarəsinin yaratdığı süni inzibati bölgülərdən biri
olan və əsas inzibati şəhəri Nəşavə-Naxçıvan sayılan Ərəb əl-Busfurrucanı vilayətindən fərqli olaraq tarixi
Vaspurakan vilayəti ərazisi əslində Van gölündən cənub-şərqdə yerləşirdi, əsas inzibati mərkəzi də Van şəhəri
idi (109). Hələ VI əsrin ortalarında yaranmış Bizans Ermənistanı inzibati adı ilə bağlı olan
[35 - 36]
və о
dövrdən miras qalan "Ərəb Ərminiyəsi" anlayışı da (I-IV Ərminiyə) ərəblərin Cənubi
Qafqazda işğal etdikləri
bütün yerləri, о cümlədən, ermənilərə aid olmayan Azərbaycan, Gürcüstan və b. qonşu torpaqları da özündə
birləşdirirdi. Qeyd edilməlidir ki, sinxron erməni mənbələri (Sebeos, Gevond və b.) bu qondarma bölgülər
haqqında bixəbərlik nümayiş etdirirlər (110). Dövrün tarixi coğrafıyasının real vəziyyətini, yəqin ki, daha yaxşı
bilən bu müəlliflər öz əsərlərində nə ərəb Ərminiyəsi, nə də ki, ərəb müəlliflərinin onun tərkibi haqqında
verdikləri məlumatı təsdiq edir, daha doğrusu, bu məsələyə qətiyyən toxunmurdular. Maraqlıdır ki, erməni
müəlliflərindən fərqli olaraq, ərəb mənbələrində təqdim edilən "Ərminiyə" inzibati qurumu haqqında məlumatı
olan yerli ərəbdilli anonim Dərbənd mənbəyi (XI əsr) ərəblərin Cənubi Qafqazda yaratdıqları Ərminiyə inzibati
dairəsinin əhatə etdiyi yerlər sırasında başqa Qafqaz ölkələri ilə yanaşı "ermənilərin ölkəsi"nin ("biləd əl-
Ərmən") də adını çəkir. Onu da deməliyik ki, bu inzibati bölgü haqqında məlumat verən ərəb mü-əllifləri (İbn
Xordadbeh, əl-Yəqubi, İbn əl-Fəqih və b.) Ərminiyənin tərkibində Arranın, Curzanın və onların şəhərlərinin,
eləcə də erməni şəhərlərinin siyahısını versələr də "əl-Ərmən ölkəsi"ni yada salmırlar. Ona görə də, yerli
müsəlman müəllifinin dövrün real tarixi coğrafiyasını əks etdirən bu məlumatı olduqca əhəmiyyətlidir
("Ərminiyənin hüdudları: qərbdən əl-Ərmən ölkəsi, şərqdən və cənubdan Arran və Azərbaycan hüdudları və əl-
Cəzirənin bir hissəsi, şimaldan Arran ölkəsinin bir hissəsi...") (111).
Mənbələrdəki məlumatın müqayisəli öyrənilməsi istər Ərəb əl-Busfurrucanının, istərsə də Ərəb
Ərminiyəsinin işğalın gedişi prosesində süni şəkildə yarandığnı, bu adda
[36 - 37]
olan ərəblərəqədərki inzibati
ərazilərin - Ərminiyə və Vas-urakanın, ərəb dövrü Ərminiyə və əl-Busfurrucanı ilə üst-üstə düşmədiklərini,
Naxçıvanın adı çəkilən sonuncu vilayətin tərkibinə yalnız işğalın gedişi prosesində qatıldığını, müasir erməni
müəlliflərinin iddiasına rəğmən bu şəhərin erməni vilayəti Vaspurakanla heç bir əlaqəsi olmadığını (bax:
yuxarıda, s. 8-10), onun IX əsr ərəb müəllifləri tərəfindən aid edildiyi Ərəb əl-Busfurrucanı vilayətinin Van
gölünün cənub-şərq sahillərini əhatə edən erməni Vaspurakan vilayəti hüdudlarından xeyli uzaqda yerləşdiyini
təsdiq edir.
Naxçıvan Abbasilər sülaləsinin hakimiyyəti dövründə. Mövcud hərbi siyasi durumla əlaqədar
Qafqazdakı mövqelərini demək olar əldən vermis bizanslılara qarşı Kiçik Asiya ərazisində qızğın döyüşlərin
hələ də davam etdiyi bu dövrdə Xilafət özünün ikinci böyük rəqibi-xəzərlərə qarşı cihad elan edir. VIII əsrin
axırınadək uzun bir dövrü əhatə edən, gah bu, gah da digər tərəfın uğuru ilə nəticələnən, qanlı döyüşlərlə