Наиля сямядова
Yüklə 4,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
rur. Ona gör ə də bəzən xatirə müəlliflərini subyektivlikdə gü- nahlan dırmaq memuar janrı qanunlarını pozmaqdan başqa bir şey deyildir. Bu, ona süni surətdə qalibgəlmə təşəbbüsünə bə- rab ərdir. Deməli, memuarlarda müəllif tərəfindən keçmişin t əsvir dərəcəsi onun şəxsi görüşü ilə müəyyənləşdirilir. Müəl- lif varlığın özünün görüş dairəsində olan hissəsini əks etdirir. Lakin memuar mü əllifinin gördüklərinin və eşitdiklərinin d ərkedilmə dəyəri nə qədər böyük olsa da, memuar hekayələri t əkcə bununla tamamlanmır. Yalnız müəllifin hadisələr haq- qında şəxsi təəssüratını çatdıran xatirələr bir o qədər çox de- yildir v ə bunlar əsas etibarilə memuaristikanın sadə formasına xasdır. Bununla belə, ədəbiyyatda belə bir nöqteyi-nəzər yayıl- mışdır ki, memuar dairəsi yalnız hadisələrin bilavasitə iştirak- çısının və ya şahidinin hekayələri təmsil olunmuş əsərlərdə m əhdudlaşır. Memuar janrının bu subyektiv və özünəməxsus düşüncə anlayışı tarixi cəhətdən yaranan memuar abidələri ilə uzlaşmır. Memuar ədəbiyyatının klassik nümunələri kimi qə- bul edil ən, real məzmunu bilavasitə müəllif tərəfindən qəbul edil miş çərçivəyə heç də sığmayan küllü miqdarda xatirələr mövcuddur. Keçmişi təsvir etmə xatirələrin başqa bir şəklinin əlamə- tidir. Onların yaranması dövründə müəllif xatirələr obyekti kimi zahir olunan olaylar dair əsindən və əlaqələr sistemindən k ənarda olur: ya ona görə ki, o hadisələr artıq baş vermiş və bütünlükl ə keçmişə aid olur, ya da müəllifin hadisələrdə işti- rakı bu və ya başqa səbəblərə görə mümkün olmur. Hadisənin baş verməsi ilə memuarın yaranması arasında məsafə bir neçə h əftədən bütöv onilliklərə qədər ola bilər. Belə bir məsafə kə- siyi çox vaxt keçmişin əks olunmasına kəskin şəkildə təsir edir. Əgər memuar müəllifinin yaddaşına vaxtın təsirini kənara qoysaq, o zaman bu əlaqədə bunları qeyd etmək lazım gəlir. Önc ə, memuarist hadisənin özünün baş verdiyi dövrdə və ya bir q ədər ondan sonra ilk təəssüratı tez qələmə almadıqda on- lar nadir halda şəxsin özünə aid ola bilir. Memuarist digər şa- 5 hidl ərlə təmasda olaraq şifahi, səmərəli məlumat prosesinə da- xil olur, öz müşahidəsini bölüşdürür, onların hekayələrinə qu- laq asır, onu daha çox narahat edən məqamları müzakirə edir. Bununla da qeyri-iradi olaraq «ba şqasının məlumatını» təcrü- b ədən keçirir. İkincisi, memuar tərtibinə qədər bütün qalan dövr müddə- tind ə ictimai fikrin təsiri. Bu və ya başqa hadisə keçmişə gedir, tarixçi aliml ərin ardıcıl olaraq ona həsr edilmiş təcrübi mate- rialları, olaylar haqqındakı fikirləri ilə zəngin xüsusi işləri və yeni konsepsiyalarla birg ə tarixi ənənə meydana gəlir. Keçmiş haqqında xatirələr kütləvi düşüncələrdə, ictimai təfəkkürdə ya- şayır və incəsənətdə də təmsil olunur. Sonrakı tarixi inkişafda çağdaş dövr üçün aktual olan keçmişin nöqteyi-nəzərləri biri dig ərinin ardınca ön plana çəkilir. Onların izahları xüsusi siya- si qurum dair əsinə düşərək ayrı-ayrı dönəmlərdə gərgin xarak- ter alır və nə qədər ki, hadisənin baş verdiyi vaxtdan onun me- muarda əks olunmasına qədər çox vaxt keçərsə, memuaristin müxt əlif amillərə yəqinliyini əks təsiri bir o qədər çox olur. Bu müv əqqəti pozulma həm də xatirə müəllifinin şəxsi fikrinin k ənarlaşmasının nəticəsidir. Onun həm hadisə baş verdiyi dövrd ə və həm də memuarın yaranması zamanı hadisələrə mü- nasib əti həmişə uyğun gəlmir. Əgər olaylar arasındakı fasilə ill ərlə, onillərlə hesablanarsa, bu özünü daha aydın göstərər. H əyati təcrübə əldə etməsi, eləcə də cəmiyyətdə yaranan yeni v əziyyət xatirə müəllifini bu hadisələrə əvvəlkinə nisbətən ayrı üslubda yanaşmağa vadar edir. Xatirələrin əhəmiyyəti onların subyektiv qiym ətləndirilməsi ilə deyil, təsvir edilən hadisələrin t əcrübi tərəfinin şərhi ilə nəticələnir. Bu baxımdan xatirələrin subyektivliyi – onlar ın öz təbiətlərinə xas xüsusiyyətləri – ümumiyy ətlə hər hansı bir qiymətdən məhrumdur. Bundan əlavə, bəzən bu, məlum çatmamazlıq kimi qiymətləndirilir ki, bunları da hökmən aradan qaldırmaq lazımdır. Bu əsasda xati- r ələr əlavə mənbələr səviyyəsinə enir və nəticədə zəngin infor- masiya imkanları nəzərə alınmır. Bununla belə, göstərildiyi 6 kimi mühitin yaranma sistemind ə subyektivlik müəllif mövqe- yind ən ayrılmazdır. Bu planda təsvir edilən hadisəyə subyektiv münasib ət xatirələrin yaranmasındakı ictimai-psixoloji mühiti d ərk etmək üçün birinci dərəcəli əhəmiyyət kəsb edir. Memuarların əsas şəkli nişanəsi yaddaşdır. Bir termin kimi «memuarlar» h əmin mənbələrin kateqoriyasını tam bərabər şə- kild ə əks etdirən və tərcüməsi «yaddaş» olan fransız sözü «memoire»dir ki, bu da s özün rusca transkripsiyasından iba- r ətdir. Lakin məsələ yalnız etimoloji qaydanın nəzərə alınma- sında deyil. Səciyyə etibarilə memuarların bir qaynaq kimi keç mişə aid xüsusiyyəti və şəxsi yaranması özünə məxsus ilk m ənbə kimi süzülür. Hələ Aristotel yaddaş və xatirə haqqında fikir yürüd ərək belə hesab edirdi ki, yaddaş keçmiş təəssürat- ların dərk edilməsidir. Xatirə isə öz növbəsində düşüncədir, bi- zim n ə isə hiss etməyimizin, qavramağımızın və ya öyrənmə- yimizin düşüncəsidir, yəni açıq-aydın axtarış və bununla əla- q ədar idrak aktının şərtləşdirilmiş qərarı. Yaddaş abstrakt tə- f əkkürlə yalnız qismən şəkil vasitəsilə bağlıdır. Xatirə isə şək- lin mühit ə müəyyən dərəcədə aid edilməsinin dərk olunmasıdır [288, s.55 ]. Yadda ş ünsürü bu və ya başqa dərəcədə insan şüurunun bü tün aktlarında iştirak edir. Yaddaşsız mədəniyyət yoxdur. F əlsəfi-psixoloji baxımdan insan gözü önündə baş verən çağ- daş olayları bilavasitə özünün təəssüratında hasil edir. Yaddaş t əəssüratda artıq olmuşların, qəbul edilmiş məlumatların, yəni keç mişin anlayışının və keçmişi toplayıb saxlanması, möh- k əmlənməsi haqqında xüsusi bacarığıdır. Keçmişə çevrilmiş v ə predmeti gerçəklik olan memuarlarda heç bir başqa xüsu- siyy ətlər hasil edilə bilməz. Olayların baş verməsi ilə memuar- ların yaranması arasındakı müddət nə qədər çox olarsa, yad- daşın əhəmiyyəti bir o qədər artar. Hadisələrin mənbələri onla- rın müasirləri üçün üstünlük təşkil edən əksetmə forması heç d ə yaddaş deyil, psixologiyada qəbul olunan ad kimi, yaddaş – bilavasit ə təəssüratın hasil edilməsi kimi adlandırılır. Öz təbiə- 7 Yüklə 4,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|