Наиля сямядова

 
ti il
ə yaddaş seçiləndir və zaman keçdikcə əsasən zəifləyir. İlk 
t
əəssüratlar daha sonrakılar tərəfindən sıxışdırılaraq aradan gö-
türülür, tamamil
ə  yaddan  çıxarılır,  meydana  çıxan  boşluqlar 
is
ə qeyri-iradi olaraq xəyali epizodlar və təfsilatlarla dolduru-
lur. Yaddaş düşünmədən və şüurlu surətdə seçimi başa çatdı-
rır, keçmişi dağıdaraq eyni zamanda onu canlandırır. Ona görə 
d
ə  keçmişi  düşüncədə  canlandırmaq  məqsədilə  təsvir edilmiş 
dövrü t
əmsil edən xatirələrdə memuaristin mətni təshih etmək, 
xüsus
ən  orada  şəxsi  iştiraki  tamamilə  təbiidir.  Əgər bu qay-
naq
ların xeyli miqdarı müəllif yaddaşı prizmasından keçmişsə, 
nec
ə  olursa-olsun,  keçmişi  yaratmaqda  yardımçı  rol  oynayır. 
Ya
ddaş insanın daxili subyektiv aləminin idarə etməsinin va-
sit
əsidir. Məhz bu faktor bizi əhatə  edən mühitin bütünlüklə 
qav
ranılmasını  müəyyən  edir.  Yaddaş  olmuşları,  olanları  və 
ola
caqları obyektivcəsinə mühakimə etməyə imkan yaradır. 
Bel
əliklə, memuarlar digər yazılı mənbələrdən keçmiş illə-
rin yaddaşda əksolunma üsulu ilə fərqlənir. Məhz yaddaşın kö-
m
əyi ilə  memuaristin gündəlik fəaliyyətinin incəliklərinin və 
onu 
əhatə edən insanların təsviri vasitəsilə önəmli tarixi faktlar 
əks olunur. Yaddaş insanın xarici aləmlə mürəkkəb əlaqəsinin 
n
əticələrindən biridir. Lakin bu, olayların passiv inikası deyil-
dir, 
əksinə, o, insanın təcrübi fəaliyyəti ilə əlaqədardır. Memu-
ar
ların  əsasını  hadisələrin  yaddaş  vasitəsilə  əks olunmasının 
f
əal xüsusiyyəti təşkil edir. Lakin bu əksolunma keçmişin ta-
mamil
ə  eyni  olan  reproduksiyası  deyil, memuaristin təcrübi 
f
əaliyyətinə  yönəldilmiş  məqsədidir.  Keçmiş  hadisələrin  əksi 
şüurlu olaraq nəzərdə tutulmuş məramın nəticəsində meydana 
ç
ıxır və o, insan təfəkkürü ilə sıx bağlı bir prosesdir.  
 
 
 
 
 
 
 
8 

---

 
XATİRƏ ƏDƏBİYYATININ İLKİN 
QAYNAQLARI 
 
Az
ərbaycan  ədəbiyyatı  tarixində  xatirələr  uzun  inkişaf 
m
ərhələləri keçmişdir. Orta əsr müəllifləri ayrıca xatirələr və 
t
ərcümeyi-hallar yazmasalar  da,  əsərlərində  özlərinin və  ya 
başqalarının, xüsusən də müasirlərinin həyat və fəaliyyətlərin-
d
ən bəhs etmişlər. Xatirə ədəbiyyatının ilkin qaynaqlarına Nə-
sir
əddin Tusi, Əbül Əla Gəncəvi, Xaqani Şirvani, Nizami Gən-
c
əvi və digər klassiklərin əsərlərində təsadüf edilir. Qaynaqlar-
da Əbül Əla Gəncəvinin Xaqani Şirvaniyə yazdığı bir şeirində 
Xa
qani  haqqında,  onun  təxəllüsü,  şeir  aləminə  gəlməsi, ona 
münasib
əti haqqında məlumat verilir. 
Gözümüz
ə işıq, həm oğlumuzsan, 
M
ən isə ustadın, həm də qaynatan. 
Şagirdim olmağa göstərdin rəğbət 
S
ənə qızım verdim, eylədim hörmət. 
S
ənin hünərinə bel bağlamışdım, 
S
ənin şairlikdə dilini açdım. 
S
əni xaqana mən özüm göstərdim, 
Xaqani adını sənə mən verdim. 
Qeyd etm
ək  lazımdır  ki,  ədəbiyyatşünas  Qafar  Kəndli 
Əbül Əlanın Xaqaninin qaynatası olması fikrini elmi əsası ol-
mayan  bir  qurama  adlandırır  və  buna  ən  yaxşı,  tutarlı  dəlil 
kimi Xaqaninin öz kür
əkəni  Şəhabəddinə  yazdığı  məktubu 
göst
ərir. «Bu məktubda Xaqani bir kəndli qızını sevdiyindən, 
bu sevgi il
ə bağlı olaraq başının çox ağrıdığından danışır. Vur-
ğunu olduğu bu kəndli qızı ilə 25 il xoşbəxt  yaşadığından,  o 
diriyk
ən başqası ilə evlənmədiyindən söz açır» [31, c.2, s.357]. 
Görün
düyü  kimi,  şeirdəki fikirlərlə  alimin gəldiyi nəticələr 
tam f
ərqlidir. Hər halda Ə.Gəncəvi şeirində öz qızını Xaqaniyə 
verm
əsini açıq-aydın yazmışdır. 
Xatir
ə örnəkləri təzkirələrdə daha çoxdur. Burada müəllif-
l
ər haqqında məlumatlar faktik məlumatlar əsasında yazılıb bi-
 
9 

---

 
oqrafik xarakter
ə malikdir. Təzkirələr bio-biblioqrafik qaynaq 
hesab edilir v
ə təzkirəçilərin bu əsərlərdə bəzi müəlliflər haq-
qında, xüsusən öz çağdaşları haqqında nisbətən geniş məlumat 
verm
ələri  çox  maraqlıdır.  «Təzkirə» sözünün özü də  ərəbcə 
xa
tırlatmaq, xatirat, tərcümeyi-hal deməkdir. Təzkirələrdə gör-
k
əmli şair və yazıçıların həyat və yaradıcılığı haqqında məlu-
mat, 
əsərlərindən nümunələr verilir. Sam Mirzə, Əhdi Bağda-
di, Əlişir Nəvai, Mir Möhsün Nəvvab və başqalarının təzkirə-
l
əri  olmuşdur.  Bəzi təzkirə  müəllifləri öz müasirlərindən da-
nışdıqda «bu həqir» deyə özünün həmin şəxslərin bir çoxu ilə 
görüşdüyünü qeyd edirlər. Təzkirələrdə orta əsr müəlliflərinin 
h
əyatı  və  yaradıcılığı  haqqında  məlumatlar daha önəmlidir. 
Az
ərbaycanlı  təzkirəçilərdən zəmanəmizə  yaxın  bir  dönəmdə 
yaşamış,  böyük  alim  və  ədib Mirzə  Məhəmmədəli Tərbiyət 
T
əbrizini (1875-1940) xüsusilə qeyd etmək olar. Onu da nəzə-
r
ə  çatdırmaq  lazımdır  ki,  M.Tərbiyət müəllimlik də  etmişdir. 
Az
ərbaycanın  görkəmli dövlət xadimlərindən olan Zeynalab-
din Qiyami «Xatirat»
ında  Mirzə  Məhəmmədəli Tərbiyətin 
1898-1903-cü ill
ərdə göstərdiyi müəllimlik fəaliyyətindən ge-
niş  danışmışdır.  Xatirələrdən məlum olur ki, Tərbiyətin bir 
alim kimi yetişməsində Mirzə Abdulla adlı alimin zəhməti çox 
ol
muşdur. Onun köməyi və göstərişi ilə Tərbiyət Təbrizdə yer-
l
əşən  bir  sıra  kitabxanalara  yol  tapa  bilmişdir.  Mirzə  Abdul-
lanın vəfatından sonra isə onun kitabxanası M.Tərbiyətin ixti-
yarına verilmişdir [243, s.4]. Çox güman ki, bütün bunlar «Da-
ni
şməndani-Azərbaycan» təzkirəsinin  yaranması  üçün  bir  zə-
min olmuşdur. Müəllif təzkirədə Azərbaycanın görkəmli şəx-
siyy
ətlərinin tərcümeyi-hal və  yaradıcılığı  haqqında  dəyərli 
m
əlumatları  nəzərə  çatdırmışdır.  O,  Xətib Təbrizinin (1030-
1109) 
əsərlərinin birində ana dilinin Azərbaycan dili olduğunu 
qeyd etdiyini göst
ərir. M.Tərbiyət Xətib Təbrizinin həyatı haq-
qında maraqlı bir hadisəni Yaqut Həməvinin  «Məcməül-üdə-
ba» («
Ədiblər məcmuəsi»)  əsərinə  əsasən  vermişdir.  Malik 
Mahmudov X
ətib Təbrizinin həyat və  yaradıcılığından  bəhs 
 
10 

---