Наиля сямядова

 
 Öm
ər ibn Osman sayəsində mən 
 
Yetimlik divinin qaçdım əlindən. 
 Odur, bil, böyüyüm, yol göst
ərənim, 
 T
ərbiyə verənim   
əmimdir mənim [32, s.167]. 
Əmisini mənəvi atası hesab edən Xaqani Ömər ibn Osma-
nın qayğı və məhəbbətini ona həsr etdiyi xüsusi bölmədə dö-
n
ə-dönə qeyd edir, əmisinin bu dünyanı tərk etməsini ürəkağrı-
sı ilə qələmə alır. 
Xatir
ələr çox hallarda özlərində faktiki və psixoloji başlan-
ğıcın uyğunluğunu əks etdirir. Şəxsiyyət və onun mənəvi dün-
yası tarixi şəraitdə, zamanın və mühitin fonunda təsvir edilir. 
Bu xüsusiyy
ətlər «Töhfətül-İraqeyn»də açıq-aydın görünmək-
d
ədir. Xüsusilə səfər xatiratında bunlar özünün bariz ifadəsini 
tap
mışdır. Xatirə örnəklərini özündə əks etdirən beytlərə əsər-
d
ə  bol-bol rast gəlmək olur. Qeyd edildiyi kimi, «Töhfətül-
İraqeyn» bir poema, səyahətnamə kimi tədqiq edilmişdir. La-
kin 
əsərdə avtobioqrafik məlumatların genişliyi, xatirə örnək-
l
ərinin bolluğu onu memuar ədəbiyyatına yaxınlaşdırır. Diqqə-
t
əlayiq  haldır ki, poemada memuar janrına xas  olan xüsusiy-
y
ətlərdən ikisi: həm tərcümeyi-hal xarakteri, həm də səfər xati-
r
ələri vardır. «Töhfətül-İraqeyn» əsərinin «əsas qəhrəmanı şai-
rin özüdür. Əsərdə danışan, düşünən, sevinən, fəxr edən, kə-
d
ərlənən, qəzəb alovları püskürən də odur. Poema bütünlükdə 
Şərq  poeziyasında  oxşarı  olmayan  bir  əsərdir.  Şair  poemada 
özü v
ə  əsəri  haqqında  sərbəst  söz  açır.  İftixarla  özünü  sənət 
al
əminin günəşi sayan şairi hər şeydən çox siyasi, ədəbi düş-
m
ənləri  ağrıdır,  qəzəbləndirir»  [234,  s.12]. Müəllif «mən»i, 
zaman, hadis
ələr zənciri  memuar  janrının  strukturunu  təşkil 
edir. Bütün bunlar Xaqani 
Şirvaninin «Töhfətül-İraqeyn» əsə-
rind
ə görünməkdədir və bu, bir daha söyləməyə əsas verir ki, 
«Töhf
ətül-İraqeyn» Azərbaycan xatirə ədəbiyyatının ilk nümu-
n
əsi hesab edilə bilər. 
Xaqani 
Şirvaninin məktubları isə XII əsr Azərbaycan bədii 
n
əsrinin dəyərli nümunələri olmaqla bərabər, əvəzsiz tarixi sə-
 
24 

---

 
n
ədlərdir. 60 məktubdan ibarət olan bu sənədlərdə  Xaqanin 
t
ərcümeyi-halı,  qohumları,  dostluq  əlaqələri,  yaşadığı  mühit 
haq
qında  məlumatlar  verilmişdir.  Əlaəddin Məhəmməd Mər-
v
əziyə, Şəmsəddin Beyləqaniyə, İbrahim Bakuviyə, Eynəddin 
Z
əncaniyə, Şihabəddin Şirvaniyə, Qızıl Arslana və başqalarına 
yazılmış  məktublar Xaqani Şirvaninin  özü,  dövrü  və  müasir-
l
əri haqqında zəngin bilgilər əldə etməyə imkan verir. Q.Kənd-
li  Xaqaninin  yaradıcılıq  fəaliyyətini  şəxsi həyatı  ilə  sıx  bağlı 
olduğunun bildirərək yazır ki, «o, özünün evlilik həyatını ge-
nişliyi ilə  yazıya  almışdır.  Bu  baxımdan  Yaxın  Şərq və  Orta 
Asiyada ona oxsar ikinci bir şair yoxdur. Şairin yaradıcılığını 
mük
əmməl öyrənmək üçün onun ailə həyatı və ailəsi ilə bağlı 
olan yazılar dərindən öyrənilməlidir» [31, c.II, s.418]. Araşdı-
rıcı özü də Xaqaninin ömür yolunu əsərlərinə istinadən hərtə-
r
əfli tədqiq etmişdir. 
Xatir
ə  örnəkləri Azərbaycan  ədəbiyyatının  görkəmli söz 
usta
dı  Nizami  Gəncəvi (1141-1209)  poemalarının  əksəriyyə-
tind
ə  mövcuddur. Qeyd edilməlidir  ki,  memuarlar  tarixi  şəx-
siyy
ətin mənəvi keyfiyyətlərinin açılması üçün həqiqətən qiy-
m
ətli mənbələrdir. Bu cəhətdən Nizami poemaları qəhrəman-
la
rının bir çoxu tarixi həqiqətə daha  yaxındır.  «Sirlər xəzinə-
si»nd
ə Bəhram şah, «Xosrov və Şirin»də Toğrul Arslan, Ata-
b
əy  Əbu Cəfər Məhəmməd Eldəgiz,  «İskəndərnamə»də Nüs-
r
ətəddin Əbubəkr padşah ağıllı, mərhəmətli, vüqarlı, səxavətli, 
adil insan kimi s
əciyyənləndirilir. Böyük Nizami «Sirlər xəzi-
n
əsi» poemasında Bəhram şahın şəninə aşağıdakı misraları qə-
l
əmə alır: 
 
Yetkin ağlı, kamalı tanıtdırıb dünyada, 
 
Şahların sərvəridir, əsla basılmaz yada. 
 
Verib dünya mülkünü öz xalqının əlinə, 
 H
əm Ərmənə hakimdir, həm də ki, Rum elinə. 
 Xilaf
ət taxtı kimi şahlıq taxtı ucaldı, 
 Abxazda, Rum elind
ə şanlı qələbə çaldı. 
 
Ondadır comərdliyi, səxavəti ərlərin 
 
25 

---

 
 
Ondadır düşüncəsi, ədaləti ərlərin [95, s.41]. 
«Xosrov v
ə Şirin» poemasında isə Toğrul Arslan haqqında 
yazır: 
 
Dünya padişahı bəxtiyar xaqan 
 
Barınsın dünyada təxtü tacından. 
 M
əna aləmində təxti bəzədən, 
 Bu h
əyat mülkünü bütün fəth edən, 
 Dövl
ət səmasıdır, səxa dənizi, 
 H
ər bir sözündə var mərhəmət izi. 
 
Şahların şahıdır, vüqarlı, adil, 
 
Adı Toğrul şahdır, özü rəhmdil. 
 T
əxtü taca çatdı, səltənət qurdu, 
 
Arslan şah yerində təxtə oturdu [92, s.33]. 
Dahi Nizami dem
ək olar ki, bütün poemalarında əsərin ya-
ranma tarixini, 
əsəri yazmağa onu nə vadar etdiyini açıqlayır. 
«Yeddi göz
əl»də  şair  bildirir  ki,  Süleyman  şah  onun  yanına 
qasid gönd
ərmiş və sifarişini ona yetirmişdir. Şah xahiş edir-
miş ki, istədiyi mövzuda bir əsər yazsın. Elə bir əsər ki, bütün 
dünyaya s
əs salsın. Nizami Gəncəvi yazır: 
 Dedim ki, bir 
əsər yaradım gərək, 
 
İncə naxışlara kəsilsin bəzək. 
 Dünyada n
ə qədər kitab var belə, 
 
Çalışıb, əlləşib gətirdim ələ. 
 
Ərəbcə, dəricə, yeri düşərkən, 
 Buxari, T
əbəri əsərlərindən 
 
Oxudum, oxudum, sonra da vardım. 
 H
ər gizli xəznədən bir dürr çıxardım [96, s.80]. 
«Xosrov v
ə Şirin»in yaranma tarixi bir qədər başqadır. Bu 
dastan haqqında yazılı mənbələr olsa da nəzmə çəkilməmişdir. 
Buna gör
ə də Nizami bu əsərin yazılmasını öz öhdəsinə götü-
rür. 
 M
əlum hekayədir «Xosrov və Şirin» 
 Dastan yoxdur 
əsla bu qədər şirin. 
 
Ruhu oxşasa da bu gözəl dastan, 
 
26 

---