6
bölünmüĢ rəbia və mudar, cənub ərəbləri isə himyər və qəhlan qollarına
parçalanırdılar.
Hər iki etnik qrup sami-hami dilləri ailəsinə daxil olan eyni köklü dillərdə
danıĢsalar da, bir-birlərini çətinliklə baĢa düĢür, buna görə də özlərini müxtəlif xalq
sayırdılar.. Həyat tərzlərindəki fərq isə cənub və Ģimal ərəbləri arsındakı təzadı
daha da dərinləĢdirirdi. Onu da qeyd etməliyik ki, cahiliyyə, yəni nadanlıq dövrü
adlandırılan islamaqədərki dövr ərəblərinin həyat və məiĢəti haqqında əsas mənbə
kimi qiymətləndirilən qədim ərəb poeziyası nümunələrində də Ərəbistan
sakinlərinin özlərini ərəb adlandırması barədə heç bir məlumat yoxdur. Alimlərin
fikrincə müxtəlif tayfa və qəbilələrə mənsub bu eynidilli, oxĢay həyat tərzli
adamlara ərəb demək mümkün olsa da “söhbətin vahid xalqdan deyil, ümumi tarixi
tale ilə bağlı qohum qəbilələr qrupundan getdiyini” unutmamalıyıq. Ümumi rəyə
görə, qonĢuların çoxdan bəri “ərəb” adlandırdıqları Ərəbistan sakinləri bir xalq
kimi yalnız VII əsrin birinci yarısında islam bayrağı altında birləĢə bildilər.
Mütəxəssislər onu da qeyd edirlər ki, “ərəb” sözü əvvəllər heç də etnik
mənsubiyyəti bildirmir, sadəcə olaraq “quraqlıq, xam torpağı” və onun sakinlərini
nəzərdə tuturdu, sonralar bu sözün məna dairəsi geniĢlənmiĢ, “ərəb”, “Ərəbistan”,
“ərəb dili” terminləri yaranmıĢ və nəhayət “ərəb” məfhumu böyük bir xalqın adını
ifadə etmiĢdir. Əlbəttə, dilimizin, dinimizin, mədəniyyətimizin bugünkü Ģəkildə
formalaĢmasına səbəb olmuĢ ərəblərin həyat tərzi də alimlərimizi az
araqlandırmır.
Deməliyik ki, Ərəbistanın geniĢ ərazisinə səpələnmiĢ ərəb qəbilələri əsasən
maldarlıq və vadi əkinçiliyi ilə məĢğul olur, arada ovçuluq da edirdilər.
Yarımadanın sahil bölgələrində məskən salmıĢ qəbilə sakinləri balıq tutur, mirvari
ovuna çıxırdılar. Təbii Ģəraitin kasıb olduğu bu yerlərdə yaĢamaq uğrunda ara
verməyən mübarizəni davam etdirməyə məcbur olan həmin qəbilələr biri digəri ilə
kəskin rəqabət edir, tez-tez ayrı-ayrı otlaqlardan, vadilərdən, su mənbələrindən
istifadə üstündə savaĢa çıxırdılar. Bu kiçik savaĢlar, mübahisələr çox vaxt ağır
nəticəli böyük döyüĢlərə çevrilirdi; lakin həyat istəyi biri-birilərinin axırına çıxmaq
təhlükəsinə üst gəlir, onlar barıĢıq yolları arayır və nəhayət barıĢırdılar.
Ġslamaqədərki bədəvi ərəb tayfaları ibtidai icma quruluĢu Ģəraitində yaĢayır,
öz baĢçıları olan Ģeyx və ağsaqqallar Ģurası tərəfindən idarə olunurdular. Qan
qohumluğu ilə bağlı olan adamları özündə birləĢdirən bu ayrı-ayrı tayfa və
qəbilələr arasındakı münasibətlər ortadakı ziddiyyət və hərc-mərcliyə baxmayaraq,
xeyirxahlıq, insanpərvərlik, namus, qeyrət, qəbilə ənənələrinə sədaqət prinsiplərini
qoruyan və nəsildən-nəslə ötürən yazılmamıĢ qayda-qanunlarla tənzim edilirdi.
Ərəblərin ləyaqət və məziyyətləri bircə kəlmə muruvva – “mürüvvət” sözü ilə
ifadə olunurdu; əsl bədəvi öz ailəsinə və qəbiləsinə sadiq qalmalı, qan intiqamını
yerdə qoymamalı, qonaqpərvərlik qaydalarını unutmamalı, basılmıĢ düĢmənə qarĢı
alicənab olmalı idi.
7
Bəs vahid ilahi qüvvəyə - allaha olan inamları yaranadək ərəblər nəyə
etiqad edirdilər? Tədqiqatçıların fikrincə, qədim ərəblərin əksəriyyəti bütpərəst idi.
Onların dini təsəvvürünə görə hər bir tayfa öz allahına – himayədarına inanırdı.
Ayrı-ayrı qəbilələr ilahi qüvvəni təcəssüm etdirən maddi əĢyalara – bütlərə
(müqəddəs daĢlara, təsvirlərə, göy cisimlərinə, ağaclara, heyvanlara və hətta ölmüĢ
əcdadlarına) sitayiĢ edirdilər. Bəzi bütlər bütün Ərəbistan qəbilələri üçün ümumi
idi, bəzilərinə isə yalnız ayrı-ayrı tayfa və qəbilələr sitayiĢ edirdilər.
Bütpərəst ərəblər hələ islamaqədərki dövrdə sonralar müsəlmanların
inandığı ilahi qüvvə - Allah haqqında dumanlı təsəvvürə malik idilər. Onların
etiqadına görə, El (Ġl, əl-Ġlah, əl Lah – Allah) ərəb qureyĢ qəbiləsinin məbədi olan
Kəbənin hakimi, bütün bütlərin baĢı idi; yerdə qalan qəbilə bütləri (əl-Lat, əl-Uzza,
Manat və b.) də Məkkənin əsas ilahi qüvvəsinin rəmzi hesab edilən “Qara daĢın”
yanına yığılırdı. Mənbələrin məlumatına görə, burada ayrı-ayrı qəbilələrin 360-dək
bütü saxlanırdı. Buna görə də bütpərəstlər Məkkə Ģəhərindəki Kəbə məbədini
ziyarət etməyi vacib bilirdilər. Bütlərə sitayiĢ və ziyarət zamanı ənənəvi ayin və
mərasimlər icra edilir, qurbanlar kəsilirdi.
Bəs necə olub ki, ərəblər bütlərə sitayiĢ ediblər? Bu sual təkcə
müasirlərimizi deyil, bütlərə pərəstiĢin nədən baĢlandığını müəyyənləĢdirməyə
çalıĢan erkən orta əsr alimlərini də düĢündürüb. Onlardan “Kitab əl-əsnam”
(“Bütlər haqqında kitab”) əsərinin müəllifi Ġbn əl-HiĢam özündən yaĢlıların, o
cümlədən atasının bu barədə dediklərinə istinad edərək yazırdı: “... Ġbrahimin oğlu
Ġsmayıldan... törənmiĢ nəsil Məkkədə məskən saldıqdan bir müddət sonra o qədər
artır ki, onların keçmiĢ sakinləri əmalikləri qovmalı olurlar. Lakin getdikcə Məkkə
onlara da darısqallıq edir, aralarında münaqiĢə və ədavət baĢlayır. Nəticədə Ġsmayıl
nəslindən olanların da bir hissəsi Məkkədən qovulur. QovulmuĢlar ruzu axtara-
axtara ölkəyə yayılırlar.
Bütlərə və daĢlara ona görə sitayiĢ edirdilər ki, həmin adamlar Məkkəni tərk
edərkən müqəddəs ocağa (yəni Kəbəyə) və Məkkəyə bağlı olduqlarından hərəsi nir
daĢ götürmüĢdü; harada məskən salırdılarsa, daĢı qoyub Kəbədəki kimi baĢına
dolanırdılar. Bununla ondan mərhəmət gözləyir, müqədəs ocağa sədaqət və
məhəbbətlərini göstərirdilər...
BaĢqa rəvayətə görə, bütlərə sitayiĢ belə baĢlayıb: Adəm öləndə oğlu ġisin
övladları onu Hinddəki bir dağın mağarasında dəfn edirlər. Dağın adı Nauzdur.
Bura yer üzündə ən bərəkətli torpağı olan yerdir... ġisin övladları Adəmin
mağaradakı qəbrinin yanına gəlib ona səcdə edər, mərhəmət diləyərdilər. [Bir
qədər sonra] Adəmin oğlu Qabilin (Kain) nəslindən olan biri deyir: “Ey Qabilin
övladları! ġisin övladlarının elə bir Ģeyi var ki, onlar onun baĢına dolanır, ona
səcdə edirlər, sizin isə bir elə Ģeyiniz yoxdur”. [Bundan sonra] o, Qabilin övladları
üçün büt düzəldir; [beləliklə] ilk bütü düzəldən də o olur.
Əmaliklər – Hicazda məskən salmıĢ ilk ərəbdilli qəbilələrdən biri.
Dostları ilə paylaş: |