Namangan davlat universiteti
Y evrop ad a yaratilgan tarixiy kartalarda O'r ta Osiyo toponimlari. XIV
Yüklə 3,25 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Y evrop ad a yaratilgan tarixiy kartalarda O'r ta Osiyo toponimlari. XIV
- X V asrlarg a kelib Y ev ro p ad a sa v d o g arlar va tad b irk o rlar tabaqasi ehtiyojlarini q o ndirish m aq sad id a savdo yoMlari haqidagi m a'lu m o tla m i o 'z id a aks ettirgan haritalar yaratilgan. X ususan, Sharq m am lakatlari, ju m lad an . O 'rta O siyo h ududlarini o ‘zida aks ettirgan K atalon (1375) va Fra M auro (1459) haritalari y uzaga kelgan. Bu haritalar yaratilish id a b ev o sita R ossiya va Sharq m am lak atlarid a boMgan sayyoh v a elch ila r m a'lu m o tla ri. shuningdek, rus h aritalari m uhim o ’rin tutgan. B iroq. rus h aritashunoslari R ossiyaning hududiy jo y la sh u v id a n kelib chiqqan holda k o 'p ro q shim oliy oMkalarini aks ettirgan h aritalar chizishgan. U lard a jan u b iy oM kalarning yaxshi tasv ir etilm aganligi o ‘sha d av rd a bu h ududlarni o ‘rg an ilm ag an lig id an d alo lat beradi. Y evropada y aratilgan shu d av rg a oid h aritalard a esa q it'a n i S harq bilan b o g ’lovchi tranzit savdo yoMi o 'tg a n R o ssiyaning ja n u b iy oMkalari y axshi aks ettirilgan. Y evropada 0 ‘rta O siy o n in g aniq tasviri aks etg an tarixiy haritalar X V I asr s o ‘nggi choragiga m an su b b o 'lib . u lar flam and kartografi A vraam O rteliy (15 2 7 - 1598) tom onidan A n tv erp en d a 1579-yili yaratilg an . A n tv erp en yirik ilm -m a'rifat m arkazi boM masa-da. savdo v a sayohatlarni am alg a oshirish talabi aso sid a bu y erd a kartografiya p aydo boMgan va sh a h ar y irik h aritash u n o slik m ark azig a aylangan. X IV asrdan boshlab. y ev ro p alik lar Y ev ro p a v a O siyoni bir-biridan ajratib turuvchi Ural togMdan sh arq d a jo y la sh g a n T in ch o k ean ig ach a boMgan h ududlarni "T atariya*” (T artariy e) o i k a s i deb atay b o sh lag an lar. U shbu h u d u d d a yashovchi aholi esa a lo h id a ajratilg an h olda, “ T atariy a n o ‘g ‘o y la ri” . “ T a ta riy a m o ‘g ‘ullari” . “ T a tariy a o 'z b e k la ri" (T artars U sb ek s) kabi n o m la r bilan atalgan. K itob b o sish n in g ix tiro q ilin ish i bilan R us v a G ‘a rb iy Y e v ro p a a d ab iy o tla rid a kelib chiq ish i ta ta r-m o ’g 'u l k o 'c h m a n c h ila rig a b orib taq a lu v ch i D o n dary o sid an sh a rq d a y ash o v ch i x a lq la m i um u m iy n o m bilan “ tata rla r" deb qayd etilgan. IJlarn in g tark ib ig a n o ‘g ‘aylar, o ‘zb ek larn in g a v lo d la ri kiritilg an . K ey in ch alik 0 ‘rta O siy o haqidagi m a 'lu m o tla r keng ay ish i v a u larg a a n iq lik kiritilish i tufayli Y e v ro p ad a 0 ‘rta O siy o ah o lisi h a q id a “ C h ig ‘ato y ta ta rla ri” v a “ T artarie In d e p en d e n ce " (M u staq il tata rlar) atam alari ken g q o ‘lla n ila boshlangan. С h ig 'a to y tata rla ri” nom i y e v ro p a lik la m in g 0 ‘rta O siy o h aqidagi ilk m a 'lu m o tla r va y o zm a m atn lar bilan h u d u d n in g C h ig ‘a to y ulu si tark ib id a b o ‘lgan d a v rid a lan ish g an lig id an g u v o h lik beradi. Y e v ro p alik la r n a zd id a m o ‘g ‘ullar huk m ro n lig i M o v aro u n n ah rd a X V I asrg a q a d ar d av o m etgan. C h u n k i, u lar a m ald a m uslaqil b o 'lg a n tem u riy lar d avlatini ham m o "g ‘u lla r d a v la tin in g m ero s x o 'ri va ird o slii sifatid a b a h o la r edilar. Shu sab ab d an X V I asrd an boshlab M o v aro u n n ah rd a m ustaqil d av latlar - B u x o ro v a X iv a x o n lik la rin in g v u judga kelishi bilan a d ab iy o tlard a “ m u staqil tata rla r” iborasi p ay d o b o ‘lgan. 1664 - 1665-yillarda R o ssiy ag a tijo ra t ishlari b ilan kelg an golland sav d o g ari N . K. V itsen 0 ‘rta O siyo hududi h a q id a qim m atli m a 'lu m o tla r y ig ‘ishga muvafTaq boMgan. U “ T atariy a” h u d u d ig a K am a, V o lg a d aryolari va K asp iy d en g izi q irg ‘o q larid an T in ch okeani so h illa rig a c h a q a d ar ju d a k atta h u d u d n i k iritgan. N . K. V itsen A m sterdam b u rg o m istri lav o z im id a (16 9 2 - 1714) fao liy at y u ritg a n d a v rd a 0 ‘rta O siyo tarix i, iq tiso d iy im k o n iy a tla ri u stid a jid d iy izlan ish lar o lib bo rg an . N a tija d a u n ing “ S h im o liy v a S h a rq iy T artariy a ” asari va u n g a ilo v a sifa tid a 0 ‘rta O siy o haritasi v u ju d g a k elg an . A s ard a “ 0 ‘zb ek iy a” deb n o m la n g a n k a tta bob m av ju d , u n d a O 'r ta O s iy o n in g g e o g rafik jo y la sh u v i, tarixiy y o d g o rlik lari h a q id a ken g m a 'lu m o tla r berilgan. M u a llifn in g 0 ‘rta O siy o g a b a g ‘ish lan g an h a ritasid a e sa K aspiy d e n g iz in in g sh a rq iy q irg ‘o qlari v a X iv a x o n lig i tasv irlan g an . X V II a sr b o sh larid a R o ssiy ad a birinchi b o r y irik h a rita la r to ‘plam i “ К н и га Б о л ь ш о го ч е р т еж а ” (K a tta ch iz m alar k itobi. 1627-yil) tuzildi. U n d a nafaqat M o sk v a d av lati tark ib ig a kiruvchi h u d u d la rg in a em as, b o sh q a q o ‘shni m a m lak a tla r h am o ‘z aksini to p g an edi. T o ‘p lam g a F o rs la r m am lak ati, Q ora d en g iz n in g T u rk iy a g a q arash li q irg ‘oqlari, Q ozoq D ashti, U rg a n ch p odsholigi (X iv a), B u x o ro v a b o sh q a lar h a q id a qim m atli m a 'lu m o tla r v a h a rita la r kiritilgan. P o rtu g a lla r H in d isto n n i k a s h f etib (1498). u n d a m u sta h k a m o 'm a s h ib ol- g a n la rid a n s o ‘ng, m am lak at sh im o lid a jo y la sh g a n h u d u d lar v a u la r orqali X itoyga b o rish y o ‘llarini izlay b o sh la g an . H in d isto n bilan 0 ‘rta O siy o d a v latla rin in g q ad im d an riv o jlan ib k elg an o ‘zaro sav d o -iq tiso d iy a lo q a la riun a tijasid a bu ikki * T artar — tatar etno n im in in g etim ologik m a'n o la rid a n b in D astlab M Parijsk iy (1 2 0 0 - 1259) b u nom kelib ch iq ish in i S h arq d ag i afson av iy T a r (yoki T artar) daryosi nom i bilan b o g ’lagan. K ey inchalik bu etnonim Frantsiya qiroli L yudovik IX (1 2 2 6 — 1270) nin g “T artar (d o 'z a x )d a n c h iq q an lar” shaklidagi kesatiqli so ’z i aso sid a keng tarqalgan. A m m o, aslida b u atam a X ito y shim olida yashovchi x a lq la m in g X ito y m an b alarid a “ta-ta” deb nom lan ish id an kelib ch iqqan U larga nisbatan m o g 'u l atam asi ilk b o r P lano K arpini a sarlarid a tilg a o h n a d i Shu d a v T d a n b o sh lab o 'rta a s r lotin ad abiyotida m o 'g ’ul va tartar etno n im larid an b ir-birini to 'ld iru v c h i s o 'z sifatida foydalanilgan. hududni bir-biri bilan b o g ‘lab turgan savdo y o 'lla ri m ahalliy aholiga m a lum edi. H indistonlik sa v d o g arlam in g X itoy v a O 'r ta O siyoga sav d o m aqsadida uyushtirgan say y o h atlarid a qatnashgan y e v ro p alik lar tom onidan savdo y o 'llari. h ududning tabiiy, g eo g rafik v a iqtisodiy im koniyatlari haq id a m a'lu m o tlar to ‘plangan. N atijad a H indistondan O 'r ta O siy o va X itoyga o lib boradigan y o 'lla m in g ja n u b iy tarm o g ‘idan X V I a srd a portugallar, keyingi asrlarda inglizlar unum li tarzd a foydalangan. Portugal iyezuiti B enedikt G oes bu y o 'ld a n birinchi b o 'lib fo y dalangan ilk y evropalik hisoblanadi. U ning X ito y g a safari savdo karvoni bilan L ahordan boshlanib, K obul, B adaxshon, Q ash q ar shaharlari orqali o 'tg an . S afar d av o m id a u S am arqand. B uxoro, Jalolobod, O lm aliq (Alm alek)" shaharlari h aq id a m a 'lu m o t to 'p la b , y o 'l ku n d alig ig a qayd etib borgan. O 'r ta O siyo hududlarini o 'rg a n is h aso sid a m a 'lu m o tla r to 'p la n ish id a nem is tadqiqotchilari ham faol ishtirok etgan. U lar bu hudud bilan X V asrd a bavariyalik lo g an n Shil tb erg er m a'lu m o tla ri aso sid a ilk bora tanishgan edilar. Buyuk g eografik k ashfiyotlardan s o 'n g nem is k artografl G erard M erk ato m in g (1512 1595) 1595-yilda yaratgan k arto g rafik to 'p la m i - “ A tlas” u larn in g O 'rta O siyo haqidagi tasav v u rlarin i y an ad a boyitgan. “ A tlas” g a q o 'sh im c h a ravishda unda aks ettirilg an m am lakatlarni tasvirlovchi m atnlar ham m avjud b o 'lg a n . 1637-yilda rus tilm ochlari B ogdan L ikov va Ivan D orn m atnlardagi eski m a'lu m o tla r o 'm ig a O siyo h aqidagi yangi ru s m a'lu m o tla rid a n foydalanib, uni q ay ta ishlaganlar. XVII asr bosh ig a m ansub O siy o g a oid rus chizm alarid an m axfiy ravishda nusxa k o 'c h irilib , Y ev ro p ag a o lib ketilgan. U lardan biri 1692-yilda G. Shleyssing to m o n id an G erm an iy ad a nash r etilgan. X V III asr oxiri - X IX asrdagi nem is sayyohlari v a olim lari boshqa Y evropa m am lak atlari tadqiqotchilaridan farqli rav ish d a o 'z e'tib o rlarin i F a rg 'o n a v o d iy sig a qaratganlar. B u bilan ular O 'r ta O siy o d a m uhim o ‘rin tutgan bu hudud orqali b o sh q a q o 'sh n i dav latla rg a b o rishda foy d alan ish n i k o 'z d a tutgan b o 'lish lari eh tim oldan holi em as. D unyo o k ean larid a ja h o n savdosi riv o jlan ish i bilan O siyo q it'a sid a katolik cherkovi jo su sla rin in g m issionerlik fao liy atlari ham k u chayib borgan. X itoyda fao liy at o lib borgan k atolik iyezuitlari d ’A roxoy, E sp in ’e v a G allershteyn Sin (1 6 4 4 -1 9 1 1 ) im peratori S z y a n ’-L u y an n in g (1 7 3 6 -1 7 9 6 ) to p sh irig 'ig a k o 'ra , impe- riy a h aritasini tuzish uchun m am lakat h u d u d id a izlan ish la r olib borganlar. T adqi- q o tlar X V III asrd a X ito y tom onidan bosib o lin ig an J u n g 'o r x onligi va sharqiy F a rg 'o n a h u dudlarida olib borilib. x ito y lik y er tu zuvchilari yord am id a am alga oshirilgan. F a rg 'o n a vodiysi v a Iss iq k o 'l a tro flarid a to 'p la n g a n m a 'lu m o tla r 1776- y ild a P arijd a “P ek in m issio n erlarin in g X itoy tarix i, fani va sa n 'a ti haq id a asarlari m ajm u asi” nom i bilan nash r etilgan. U sh b u asardagi m a 'lu m o tla r aso sid a 1837- y ild a fran su z k artografl d ’A nvil O 'rta O siyo haritasin i yaratgan. X IX asr ikkinchi y arm id a p olyak sharq sh u n o si I. L elev el B eruniy jad v ali aso sid a O 'r ta O siyoning kartasining tu zish g a m u v affaq b o 'ld i. U o 'z k artasid a 40 ta sh a h a r va dary o n in g ham da 8 ta v ilo y atn in g n om ini yo zib qo;dirgan. B iroq * O lm aliq - Sharqiy Y ettisuvda jo ylashgan qadim iy shahar. H ozirgi G 'u lja shahrinm g sh im oliy-g’arbida, Oltin O 'rd a va M ovarounnahrdan X itoyga o lib borib b oruvchi k arv o n savdo y o 'li ustida jo ylash gan C h ig ’atoy xo n larm in g qarorgohi hisoblanib, Urganchdan 85 kunlik, Pekindan 70 kunlik m asofada joylashgan. Ilk m arotaba 1375-yilda K atalon xaritasida tasvirlangan. k a rlad a ham k a m c h ilik lar b o 'lib . u n d a O 'r ta O siy o g a tegishli no m lam in g yarm i k e ltirilg an . B undan tashqari, jad v a ld a n o to 'g 'r i y o zilgan raqam lar tu zatilm asd an k o 'c h irilg a n . N a tija d a L elev el kartasi B eru n iy k artasiga, O 'r ta O siyoning asl q iy o fas ig a ham to 'g 'r i k elm ag an . M asalan, jad v a ld a g i B onqishloq (M a n q ish lo q ) va B olxon nom lari k artag a lu shirilm agan. T a y a n c h i b o r a l a r . M uqaddasiy. Istahriy, Ibn H avqal, Ibn R usta, Ibn X urdodbeh, ‘'K ito b ul- m aso lik v a-l-m am o lik ” . X o tu n k at. Jin an jk at, "D ev o n i lu g ‘otit turk”, A. G erm an, “ Y aboqu su v i” , “ T ark e n t” , A v raam O rteliy , “ T atariy a". " O 'z b e k iy a ”. B en ed ik t ( iocs. N a z o r a t s a v o lla r i. 1. A rab g eo g rall va sayyohi A l-M u q a d d asiy n in g qaysi a sarid a O 'rta O siy o lo p o n im lari haqida m a ’lu m o tlar m avjud? 2. A l-M u q ad d asiy o ‘z asa rla rid a C h a g ‘on iy o n d a jo y la sh g a n nechta qish lo q no m larin i keltirib o 'tg a n ? 3. M ahm ud Q o s h g 'a riy n in g "D ev o n i lu g ‘otit tu rk " asarini o ‘rgangan v a u aso sid a a sa rla r y o zg an olim larn i ayting? 4. O 'r ta asrlard a qaysi y e v ro p alik o lim larn in g a sarlarida 0 ‘rta O siyo v a u n in g g e o g rafik h u d u d lari tasv irlan g an ? T A R I X I Y T O P O N I M I Y A N I О R G A N I S I I N I N G N A Z A R I Y , I L M I Y V A U S L U B I Y A S O S L A R I : H U D U D I Y L I K , T A R I X I Y L I K V A T I L J I H A T D A N M A N S U B L I L I K R e ja : 1. T a r i x i y t o p o n i m i y a n i o ‘r g a n i s h d a h u d u d i y li k , t a r ix iy lik va til j i h a t d a n m a n s u b li l ik . 2. M u s t a q i l l i k y i ll a r id a O ' z b e k i s t o n t o p o n i m i y a s i d a g i o 'z g a r i s h l a r . T a r i x i y t o p o n i m i y a n i o ' r g a n i s h d a h u d u d i y l i k , t a r i x i y li k va til j i h a t d a n m a n s u b l i l i k . G eo g rafik n o m la r m uayyan h u d u d d a ajralg an h olda em as. balki o 's h a h u dud bilan, u y erd ag i tab iiy -ta rix iy ha m d a ijtim o iy -iq tiso d iy sh aro itlar bilan b o g 'liq h o ld a o 'rg a n ila d i. A y n i v aq td a tev arak -atro fd ag i hudud, o 'lk a la rn in g tab iati, tarixi h am d a to p o n im iy asi ham h iso b g a o linishi kerak. C hunki, g eo g rafik n o m la r uzoq d a v rla r m ah su li b o 'lg a n i bois v aq t o 'tig n i bilan o z m i-k o 'p m i sh ak lan v a m az m u n an o 'z g a ris h i, x a lq la m in g k o 'c h ib y u rish i n atijasid a e sa bir jo y d a n ikk in ch i bir jo y g a o 'tib q o lish i m um kin. T o p o n im lar til-lu g 'a t fo n d in in g bir qism i, biroq u lar lu g ‘at tarkibidagi b o sh q a s o ‘zlardan uzoq v aq tg a ch a o 'z g a rm a s d a n turishi bilan farq qiladi. Iste 'm o ld a n b u tu n lay ch iq ib ketgan yoki k ich ik bir h u d u d d a uchraydigan s o ‘z!ar k o ‘p in c h a g eo g rafik n o m la r sh a k lid a sa q lan ib q o lg an b o 'la d h B ir vaqtlar keng iste'm o ld a b o 'lg a n bulan (los), d o 'lta (sirtlon), bu q alam u n (ham eleon), kish (so b o l) kabi hay v o n n o m lari, b a raz (to g ' tep asid ag i k ich ik ro q tekis m aydoncha), b o 'k ta r (to g ' etagi), q o 'l (soy), q asab a (sh ah arch a), q o ra suv (buloq suvi), c h o rd ara (q o ro v u l b u d k a si), h iso r (q o 'r g 'o n ) , to 'r tk o 'l (a y n an -c h o rd ev o r) “ sh ah ar v a y ro n asi” kabi g e o g rafik a ta m a lar hozirgi d av rd a O 'z b e k is to n d a butunlay ishlatilm aydi yoki kichik -k ich ik h u d udlardagina saqlanib qolgan Biroq. bu so 'z lard a n tuzilg an topo n im lam i to p sa b o 'lad i. A na shuning uchun ham joy nom lari tiln in g turli tarixiy dav rlard ag i lu g ‘at tarkibini o 'rg a n ish d a qim m atli m an b a hisoblanadi. 0 ‘zb ek isto n n in g geografik nom lari. ya'ni toponim iyasi 0 ‘rta O siyo to p o n im iy asin in g bir qism i sanaladi. O 'rta O siyodagi geografik no m lam in g asosiy q ism ini hozirgi o ‘zbek, turkm an, q irg ‘iz, qoraqalpoq, qozoq ham da tojiк tillari y o rd am id a o songina tush u n ish m um kin. M ash h u r top o n im ist olim E. M. M urzayev qayd qilganidek, toponim lar hozirgi m in taq av iy yoki etn o g rafik ch eg aralam i tan olm aydi. B uning m a'nosi shuki. to jik ch a to p o n im lar 0 ‘zbekiston. T urkm aniston va Q irg ‘iziston hududlarida. o ‘zbekcha va q irg 'iz c h a nom lar esa T ojikiston h aritasida ham m a'lum m iq d o rd a m avjud. 0 ‘rta O siv o g a turkiy x alq lar kelm asdan oldin, hozirgi 0 ‘zbekiston hududidagi v o h alard a y ashagan m ahalliy xalq lar va q abilalar - xorazm iylar. s u g 'd iy la r C hoch (T o sh k en t) atroflari ham da F a rg 'o n a vodiysi (qadim gi Parkan) aholisi saklar (sh ak lar) o 'z b e k la rn in g eng qad im iv ota-bobolari hisoblangan va sharqiy E ro n tillarid a so 'z lash g a n la r. Shunday qilib. 0 ‘zbekiston hududida ero n ch a n o m lar substrat toponim lar, ya'ni o 'z b e k la r tom onidan assim ilyatsiya qilingan tub n o m lar h isoblanadi. S am arqand. X orazm , Jizzax, Q o 'q o n kabi k o 'p sonli qad im iy n o m lar ana shu n d ay su b strat toponim lardir. Y u n o n larn in g O 'r ta O siy o g a kirib kelishi top o n im iy ad a biron bir sezilarli iz qodirm agan. T ojik isto n d ag i ls k a n d ark o ‘l nom in in g Iskandar Z ulqarnayn ism iga hech aloqasi y o 'q . C h u nonchi, B obur bu k o ‘lni tilg a olganda uning biron-bir nom ini k eltirm aydi. B undan tashqari, Iskandar, Iskandardaryo, Iskandarquduq kabi to p o n im lar a n ch ag in a uchraydi. T arixchi A. M uham m adjonovning ta ’kidlashicha, O 'z b e k is to n d a Isk an d ar nom li q u d u q lar anchagina. X alq bu q u d u q lam i m ak ed o n iy alik Isk an d ar nom i bilan b o g 'lay d i. A slid a bu n o m lam in g k o 'p lari keyjngi pa y tlard a paydo b o ‘lgan M asalan, T o shkent yaqinidagi Isk an d arariq xalq orasida lsk a n d arto ‘ra laqabi bilan m ashhur b o 'lg a n R ossiya im peratori N ik o lay N ik o lay ev ich nom i bilan m a'lum . T u rk isto n d a a rab lam in g uzoq d av r d av o m id a hukm ronlik qilishi joy no m larid a o ‘z aksini topgan. B unda arab tilin in g adabiy til b o ‘lib x izm at qilishi katta rol o ‘ynagan. A rab lar bilan bogMiq nom lar o rasid a avliyolar, p a y g ‘am b arlar va h ar xil diniy e 'tiq o d lar bilan bogMiq b o 'lg a n n o m lar alo h id a o 'rin tutadi. A rablar davridan q olgan to p o n im larn in g eng k o 'p sonlisi rabotlardir. A rab lar o ‘zlari bosib olgan jo y la rd a harbiy p u n k tlar - k o ‘pd a n -k o ‘p rab o tlar (rib o tla r) qurgan. C hunonchi, B uxoro biqinidagi B oykand (P aykand) yaq in id a 1000 dan ortiq rabot b o 'lg an . Bu rab o tlard a turkiy x alq lam in g h u ju m larig a qarsh ilik k o 'rsa tad ig an q o 's h in la r turgan. R abot nom li to p o n im lar 0 ‘z b ekiston hu d u d id a h o zir ham kam em as. M asalan, R o ssiy a im p eriyasining harb iy olim i N. F. S itny ak o v sk iy n in g 1899-yildagi “ R o ‘y x a t” ida Z arafsh o n v o d iy sin in g faqat B uxoro qism id a B alandrabot. B eshrabot. Y ettirabot. D eganrabot. K altarabot. K attarabot. O ltirabot. O qrabot, foshrabot. C h u q u rrab o t. Q o 'sh rab o t, R abot. R ab o tio 'zb ek . R abotim ulla. R aboti Y usuf, N av rab o t, Y angirabot kabi 160 dan o rtiq qishloq. bundan tashqari. sh u q ish lo q la r nom i bilan atalg an bir n e c h a o 'n ariq qayd qilingan. S h u n in g d e k . bob (bobil). nahr. tal (tepa), m asjid (m ac h it), m ad rasa kabi arab atam alari g e o g rafik n o m la r tark ib id a k o 'p uchraydi. Q ash q ad ary o v ilo y atid a M a y m an a k d egan qish lo q bor. M ay m an a k a ra b c h a s o ‘z b o 'lib , “ o 'n g ” to m o n . ‘"o‘ng q o ‘l” d e g an m a'n o n i bildiradi. S huni ay tish kerakki, a slid a a rab c h a b o 'ls a ham tu rk iy x a lq la r tillarin in g lu g ‘at tark ib id an o ‘rin olg an bu kabi s o ‘zlardan tark ib topgan to p o n im larn i tu rk iy n o m la r d ey ish to ‘g 'r i b o ‘ladi. T u rk iy g e o g rafik n o m la r 0 ‘zb ek isto n d ag i to p o n im lam in g aso siy q ism in i tashkil etadi. L ekin, o ‘zb ek c h a g e o g rafik n o m larn in g k o 'p c h ilig i key in g i a srla rd a v u ju d g a kelgan. Shu bilan b irg a O 'r ta O siyoda, ju m la d an . O 'z b e k is to n d a arab lard an old in p ay d o b o 'lg a n n o m lar ham bor. M asalan, N a rsh a x iy n in g “ B u x o ro tarixi"’ k ito b id a tilg a olin g an bir q an ch a n o m la r B u x o ro a tro flarid a hozirgi k u n lard a ham u ch ray d i. S h o p u rk o n , K arm an a, G 'ijd u v o n , Ishtixon kabi q ad im iy ariq h a m d a q ish lo q la r an a sh u lar ju m la sid a n . O. D. C h ex o v ich X IV asrdagi B u x o ro shavxi S ay fid d in B o h a rziy x o tira sig a b a g 'is h la n g a n v a q f h u jjatlarin i o 'rg a n ib . B uxoro atrofidagi k o 'p g in a g e o g rafik n o m la r h o z ir ham m av ju d ekan lig in i aniqladi. M o ‘g ‘u Ilarning kirib kelishi O 'r ta O siyo to p o n im iy asin i y an ad a m u rak k a b la sh tirib y u bordi. B u lu n g 'u r, D arxon. N o rin , N o rin k o 'l, N o rin k a p a k a b ila r m o 'g 'u lc h a no m lard ir. Shunisi qiziqki. N o rin k o 'l d eg an ariq N . F. S itn y ak o v sk iy n in g " R o ‘y x a ti" d a ham uchraydi. D ovon, k o 'ta l. to 'q a y , sh ib er. q a p c h ig 'a y kabi m o 'g 'u lc h a a ta m alar O 'r ta O siy o tu rk iy xalq lari tillari lek sik asid an va to p o n im iy asid a n m u stah k am o 'rin olgan. R e sp u b lik a m iz d a m o 'g 'u lc h a n o m lar ham k o 'p uchraydi. F a rg 'o n a v o d iy sid ag i P o c h c h ao ta soy id an chiq arilg an bir ariq B aran g ar d ey ilad i. bu nom e sa m o 'g 'u l tilid a (b aran g d o r) " o 'n g q o 'l. o 'n g to m o n " d egan m a 'n o n i bild ira d i. S a m arq an d v ilo y atid ag i B u lu n g 'u r tum ani v a k a n alin in g nom i m o 'g 'u lc h a " lo y q a su v " d eg an m a 'n o n i anglatadi. O 'r ta O siyo, ju m la d an , 0 ‘zb ek isto n d ag i ru sch a n o m lar turli y o 'lla r bilan p ay d o bo ig an . V an n o v sk iy , V lad ik in o , V revskaya. O b ru ch ev o , U rsatev sk ay a kabi te m ir y o 'l stan tsiy alari R o ssiy a im periyasi h ukum ati h o k im larin in g q aro rla ri bilan q o 'y ilg a n rasm iy n o m la r edi. R us d eh q o n lari k o 'c h irib keltirilg an jo y la rd a a n ch a g in a ru sch a n o m la r p a y d o b o 'lg a n . M irz a c h o 'lg a ru s dehqonlari d astlab 1886-yilda k o 'c h irib k eltirilg an . O 's h a y ili bu y e rd a to 'r tta p o sy o lk a v u ju d g a kelgan. B u lar Z ap o ro jsk iy , N ad ejd in sk iy . R o m an o v sk iy v a S reten sk iy p o sy o lk a lari edi. 1898- y ilg a k e lg a n d a S ird a ry o n in g h a r ikkala so h ilid a 9 ta ru s posy o lk asi b u n y o d etildi. B u n d an k ey in p a y d o b o 'lg a n ru sch a g eo g rafik n o m lar ham R o ssiy a d ag i n o m la rd an farq qilm as edi, b o sh q ac h a aytganda. ru slar o 'z la rj y a sh a b kelg an yoki o 'z la r ig a tan ish b o 'lg a n jo y no m larin i q o 'v g a n edilar. S h o 'ro la r d a v rid a p ay d o b o 'lg a n g eo g rafik n o m lar aksari sobiq p ro le taria t d o h iy lari, s h o 'ro d av lati v a k o m m u n istik p artiy an in g rahbarlari v a p a rtiy a h am d a d a v la t y u g u rd a k la rin in g n o m larid an iborat m afk u rav iy n o m la r edi. X ususan. T o sh k en t k o 'c h a la rin in g soni va nom lari har doim o 'z g arib turgan. P oytaxt k o 'c h alari nom i v a sonini T oshkent shahar O bodonlashtirish Bosh b oshqarm asi tom onidan 1978-yilda nashr etilgan m a'lum otnom a bilan oradan chorak asr o 'tg an d a n keyingi ro 'y x a t m ateriallarini solishtirsak. katta tafovutni k o ’rish m um kin. 1978-yilgi n o m lam in g k o ’pchiligi kom m unistik m afkura. ruslashtirish siyosati ruhi bilan su g ‘orilgan edi. M a'lum otnom ada jam i b o ‘lib 3253 k o 'c h a soni keltirilgan. L ekin m ustaqil n o m lar soni 1500 dan oshm aydi. B uning sababi shundaki, k atta k o 'c h a ham, to r k o ‘cha ham , berk k o 'c h a ham bir nom bilan atalgan; m asalan. bitta k o ‘cha, 2 ta tor k o 'c h a. 2 ta berk k o 'c h a A shrafiy nom i bilan atalgan. G uliston nom i k o 'c h a la r b o ‘yich a eng k o ’p takrorlangan. Bosh G uliston k o 'c h a s in in g yo n id a l-G u listo n . 2-G uliston. 3-G uliston., 10-Guliston k o 'ch alari, shuningdek, 4 ta G uliston tor k o 'c h a la ri va bitta G uliston berk k o 'c h asi m avjud boMgan. 1500 nom ning uchdan bir qism i an tropotoponim lar - kishilarning ism- fam iliyalari. laqablari. taxalluslari bilan atalgan toponim lar edi. Shu 500 nom dan aksari qism i - 280 g a yaqini rus fam iliyalari edi, ular orasida partiya va davlat arboblari, fan va m adaniyat arboblari, qahram onlar, R ossiya im periyasi generallari asosiy o ‘rin tutar edi. Jum ladan, A leksandrov, B abushkin, Blyuxer, B udvonniy, V ereshchagin, V revskiy, V ishinskiy, general Petrov, G rishin, D obrolyubov. Jdanov. Jukovskiy. Ilich, K adishev, Kalinin. K irov, K otovskiy, K uropatkin. K renkel, K rupskaya. K uybishev, K utuzov, Lazo. Lenin. M alinovskiy, Shum ilov va hokazo. T o sh k en td a kishi nom lari bilan atalgan 500 k o 'c h a d a o 'z b ek c h a an tro p o n im lar soni 130 dan oshm agan. 0 ‘zbekiston tarixi, m adaniyati va ad ab iy o tid a ulkan rol o ‘ynagan sh axslardan anchagina qism ining nom lari poytaxt k o ‘chalarida o 'z aksini topgan. L ekin o ‘sha vaqtdagi hukm ron m afkura va siyosat nuqtayi nazaridan o ‘nlab b u yuk na m o y a n d alarn in g nom lari T oshkent k o ‘ch alarid an o ‘rin olm agan. O 'z b e k is to n poytaxti k o 'c h alarid a n 250 tasi ru sc h a s o 'z la r bilan atalgan edi: A brikosoviy, A g roshkola, B ogarnaya, V ishnevaya, V ostochnaya, G olubaya. G ornaya. G roznaya. D alnaya, D uboviy, Jarkiy, Z apadnaya, Z im nyaya. Industrialnaya, K alinovoy, K ish ech n iy kabi. Bu kabi toponim ik n o m uvofiqlikka m ustaq illik y illarid a ch ek q o 'y ild i. M u s ta q i l l i k y i ll a r id a 0 ‘z b e k i s t o n t o p o n im i y a s id a g i o 'z g a r i s l i la r . S ovet davlati parch alan ib k etgandan keyin jo y nom lari m illiy qad riy at qatlam laridan biri sifatid a qaralib, m ustaqil to p o n im ik siy o sat y u rg izila boshlandi, xalq, tarixi, m adaniyati. tilig a alo q ad o r b o 'lm a g a n sh ah ar va qishloqlar, k o 'c h a la r va boshqa g eografik o b ’yek tlar nom lari o 'z g a rtirila boshlandi, tarixiy n o m lar tiklandi, qayta nom landi. 1989-yilda o 'z b e k tilig a d av lat tili m aqom i berilishi geografik o b ’yektlarni nom lash v a q ay ta nom lash siy o satid a ham burilish n uqtasi boldi, toponim larni m illiylashtirish harakati boshlandi. 1990-yilda “ M oskva” m eh m o n x o n asin in g shu jo y n in g tarixiy nom i bilan “ C h o rsu ” , K alinin deb atalib kelingan k o 'c h a n in g azaliy no m i E ski J o 'v a d eb n o m la n ish bu b o ra d a q o 'y ilg a n d astlabki qadam b o 'ld i. M u sta q illlik y illa rid a " q iz il” to p o n im la r b e k o r qilinib, jo y la m in g tarix iy nom lari tik lan d i v a s o f x a lq o n a to p o n im lar p aydo b o 'ld i. T o sh k e n t sh a h ar hok im lig i q o sh id a T o p o n im iy a k o m issiy asin in g tuzilish i, u n g a tan iq li o lim lar - to p o n im sh u n o sla r, tarix ch ilar, tilshunoslar, shu n in g d ek , y o z u v c h i-sh o irla r v a b o sh q a jo n k u y a r m u tax a ssisla rn in g jalb qilin ish i (1992) k o m issiy a ish in in g jo n la n ish ig a im kon berdi. 1 9 8 9-yildan 2 003-yil o k tab r o y ig ac h a T o sh k en td a g i m ustaqil n o m larg a eg a b o ‘lgan k o ‘c h alard a n 1000 g a y aq in k o ‘cha q ay ta n om landi. N o m i o 'z g a rtirilg a n k o 'c h a la rn m g q ariy b uchdan bir q ism ig a A hm ad Y assaviy, B ah o u d d in N a q sh b a n d , Im om at-T erm iziy , M ahm ud T oro b iy , Ja lo lid d in M an g u b erd i. A m ir T em u r. B obur. H usayn B oyqaro. T eim u r M alik kabi b u y u k sh a x sla rn in g n o m lari b erilib p o v ta x t to p o n im iy asid a ab ad iv lash tirild i. Shu bilan b irg a M u x to r A v ezo v . B etxoven. M ah atm a G andi. N eru, L ev T olstoy, C hex o v , S h o ta R u stav eli kabi k lassik la rin in g nom lari T o sh k en t k o ‘chalarini bezab turibdi. O 'z b e k is to n m u staq illik k a erish g an id an s o ‘ng to p o n im ik a fani y an ad a riv o jla n a b o shladi. S h u n in g d ek , y u rtim iz to p o n im larin in g n o m lan ish ig a ham jid d iy e ’tib o r b e rila bosh lan d i. X ususan. V a zirlar M a h k am asin in g “ 0 ‘zb ekiston R e sp u b lik a sid a g i m a 'm u riy -h u d u d iy birlik lar, aholi p unktlari, tas h k ilo tla r va b o sh q a to p o n im ik o b 'y e k tla rn in g n om larini tartib g a solish to ’g ‘risid a” 1996-yil 31 -m ay d ag i 2 0 3 -so n Q aro ri, V a zirlar M ah k am asin in g “ O 'z b e k is to n R e sp u b lik a sid a g i m a 'm u riy -h u d u d iy b irliklar, aholi pu n k tlari, tash k ilo tla rg a va b o sh q a to p o n im ik o b 'y e k tla rg a n o m b erish ishlarini tartib g a solish to ’g ‘risid a” 2 0 0 4 -y il 11-a v g u std ag i 3 8 3 -so n qarori, V azirlar M ah k am asin in g 2 012-yil 16- o k tv ab rd ag i 2 9 5 -so n q a ro rig a aso san “ G eo g rafik o b 'y e k tla rn in g nom lari t o 'g ‘risid a” gi O 'z b e k is to n R esp u b lik a si Q onuni (O 'z b e k is to n R esp u b lik asi qonun hu jjatlari to ‘plam i, 2 0 1 2 -y ., 4 1 -4 2 -so n . 4 8 3 -m o d d a) fik rim izn in g isbotidir. L 'tib o rlis i. V a z irla r M a h k a m a sin in g 2012-yil 16 -o k ty ab rd ag i 295 -so n Q aro rig a a so san , “ G e o g rafik o b 'y e k tla rn in g nom lari to ‘g ‘risid a” gi O 'z b e k is to n R e sp u b lik asi Q o n u n id a 0 ‘z b ek isto n R espublikasi Iq tiso d iy o t v azirlig i, O liy va o 'r t a m ax su s ta 'lim vazirlig i b e lg ilan g an tartib d a V azirlar M ah k am asig a 20 1 4 - 2 0 1 5 -o ‘quv y ilid an b o sh lab 5 4 4 0 5 0 0 - “ G eo g rafiy a” ta 'lim y o ‘nalish lari aso sid a " T o p o n im ik a ” m u tax assislig i b o ‘y ic h a m ag istra tu ra d a k ad rlar tay b rlash n i b o sh lash to ‘g 'r is id a ta k lifla r k iritish h a q id a k o 'rs a tib q o ‘yilgan. 0 ‘z n av b atid a, m u staq illik y illa rid a 0 ‘zb ek isto n to p o n im ik asid a jid d iy o ‘z g arish lar y u z berdi. S obiq ittifoq d av rid a y u rtim izd ag i qishloq, shaharcha. k o 'c h a v a b o sh q a jo y n o m lari L enin, M arks, E n g e l’s, L u n ach arsk iy , K irov, V o ro sh ilo v , L o patin, F ru n ze, Q izil m aydon va b o sh q a n o m lar bilan atalib k e lin g an . S h u n isi ajab lan arlik i. bu sh a x sla rn in g b a zilari u m rid a bir m arta ham y u rtim izg a q ad am q o ‘ym ag an . b izn in g tarix im iz v a q a d riy a tla rim izg a m utlaqo alo q asi b o ‘lm ag an k im s ala r edi. Y o k i shah arlard ag i a k sariy at tu rar j o y m avzelari “ S - l ” , “ S -2 ”, “ T-3 d eg an , o d a m d a hech q an d ay h is-tu y g ‘u, x o tira u y g ‘o tm a y d ig an m av h u m n o m la r bilan atab kelingan. H ozirda bu n d ay n o m lar o ‘rnini tarix im iz bilan b o g 'liq . chuqur m a noli n o m lar egalladi. M asalan. T oshkentning o ‘zida shah am in g qadim gi 12 darvozasi nom i bilan k o ’cha. m ah allalar paydo b o 'ld i: S am arqand. B eshyog’och. K o ’kcha, C h ig 'ato y , S a g ’bon. L abzak. T axtapul, Q o rasaro y . K am olon, Q o ‘ym as. Q o 'q o n Q ashqar. S hu n in g d ek , aholining yash ash sharoiti va m ash g 'u lo tlarid an kelib chiqqan n o m lar y an a q ay ta tiklandi. M asalan. T o sh k en tn in g eski sh ah ar qism idagi P ichoqchilik. C h arx ch ilik , K o ‘nchilik, D egrezlik. Taqachi. E garchi, 0 ‘qchi. Z argarlik, P a rc h a b o f v a hokazo. S huningdek, keyingi y illarda p o y tax tim izd a m il- liy tarix im izg a b e g o n a b o 'lg an , y u q o rid a zikr etilgan yasam a, siyosiy nom lar o 'm ig a M irobod. R akat. M in g o 'rik . D arxonariq. Shayxontoxur, Y akkasaroy, Zar- qaynar. U ch tep a kabi asl no m lam in g tik lan g an in i, eng m uhim i, bunday ishlar m am lak atim izn in g b arch a m intaqa v a hududlari m iqiyosida am alga oshirilayot- g anini ta 'k id la s h joiz. H ozirda bunday to p o n im ik o 'z g arish lam i yurtim izn in g b ar ch a v ilo y atlarid a k o ‘rish m um kin. H ozirgi k unda Q o ra q alp o g 'isto n R espublikasi, viloyatlar. tu m a n lar va shaharlarda geografik o b 'y e k tla m i nom lash va qayta n om lash m asalalarini k o ‘rib chiquvchi, shuningdek, “ G eografik o b 'y e k tla m in g nom lari t o 'g ‘risid a” gi O 'z b e k isto n R espublikasi Q onuni talablarining bajarilishini nazorat qiluvchi k o m issiy alar - m axsus org a n lar tashkil etildi. T a y a n c h i b o r a l a r : Isk an d ar Z u lq am ay n , N. F. S itnyakovskiy. M aym anak, O. D. C hexovich. B u lu n g 'u r, Z apo ro jsk iy , N adejdinskiy, G uliston, m ustaqillik yillarid a jo y nom laridagi o ‘zg arish lar, “ M oskva" m ehm onxonasi, C horsu, q aror va qonunlar. S am arqand, B e sh y o g ‘och. K o ’kcha. N a z o r a t s a volla ri: 1. Y u n o n lam in g 0 ‘rta O siyoga kirib kelishi y u rtim iz to p onim iyasida qanday iz qodirgan? 2. A rab lar bilan b o g ‘liq jo y nom lari orasida qanday n o m lar nisbatan k o 'p ro q uchraydi? 3. M ustaq illik y illarid a 0 ‘zbekiston to p o n im iy asid a qanday o 'z g a rish la r yuz berdi? 4. M u staq illik y illarid a 0 ‘zbekiston jo y nom lari to 'g 'r is id a qanday q aro r va q o n u n lar e 'lo n qilindi? T A R I X I Y T O P O N I M I Y A N I N G S U B S T R A T I - О Z A G I H A M D A N O M Y A S O V C H I L E K S E M A - K O M P O N E N T L A R 1 R e ja : 1. T o p o n i m l a m i n g ta r i x i y imlosi. 2. G e o g r a f i k n o m l a m i n g yozilishi. T o p o n i m l a m i n g t a r i x i y imlosi. T o p o n im lar sh u n d ay s o ‘zlarki, u lar uzoq d av r d av o m id a iste'm o ld a b o ‘lganidan g ram m atik va fonetik jih a td an o ‘zg arish larg a u eh rag an . A n a shu o ‘zgarish lam in g harakteri h aq id a tasav v u r hosil qilish to p o n im lam in g , aytaylik, bundan bir n ech a asr oldin qanday talaffu z q ilin g a n in i a n iq la sh d a ju d a q o 'l keladi. C hunki, to p o n im larn in g koM nu y o d g o rlik la rd ag i shakli u larn in g d astlab k i h olatini aniqlash u ch u n q o ‘shim cha m aterial b o 'lib x izm at qiladi. M asa lan . 0 ‘zb e k isto n d a V ohim . V ahim , U vaqim k abi to p o n im la r bir n e ch a m arta tak ro rlan ad i. F to v u s h in in g turkiy fflla rd a h arakterli em aslig in i h iso b g a olsak. V to v u sh in in g s o ‘z b o sh id a kelm aslig in i, shu n in g d ek , f to v u sh in in g p tovushiga, s o ‘n g ra b to v u sh ig a, hatto m to v u sh ig a ay lan ish i m un ik in ek an lig in i tasav v u r q ilsak, y u q o rid a g i to p o n im larn in g a rab c h a v a q f (“ din iy m u assasa ixtiyoriga o ‘tk azilg an m u lk yoki d a ro m a d ” ) atam asi ek an lig i ay o n b o ‘ladi. Y oki N am angan v ilo y atid ag i P o p shahri arab g eo g raflari asa rlarid a (X I - XII asrlarda) B ob (a ra b c h a " d a rv o z a " ) sh ak lid a q ay d q ilingan. “ B o b u rn o m a” dan bosh lab e sa P op shaklini o lg an v a tran sfo rm a tsiy a g a uchragan. A ndijo n shahri e sa arab geograflari a sa rla rid a v a b o sh q a k o ‘h n a tarix iy m a n b alard a A ndiyon, A n d ik o n . A ndigon sh a k lla rid a tilg a olin g an . B o b u r z am o n id a A n d ijo n deb “tu rk iy ” shakl olgan. S a m arq a n d shahri y aq in id a S am arq an d hokim i G u rak n in g ukasi O faran to m o n id an b u n y o d etilg an (V II asr) O fa rin k a t shah rin in g nom i fonetik o ‘zg arish g a u c h rag a n v a d astla b F arankat, F rinkent, s o ‘ngra P rinkent. nihoyat P rim k en t s h a k lid a tala ffu z q ilin ad ig an boMgan (O q d ary o tu m a n id ag i hozirgi P rim k en t q is h lo g ‘i). B u n d a kat u n su rin in g keyingi a srlard a tu rk iy la sh ib “ k e n tla h ish ” ja ra y o n i y aq q o l k o ‘rinadi. Q a sh q a d ary o v ilo y atid a g i S h ah risa b z tarixi m an b alard a K esh sh ak lid a b erilgan. U ni K esh deb o ‘qish ad i. T o ‘g ‘risi K ash b o 'ls a kerak. ch u n k i shah arn in g epiteti “ K ash i - d ilk a sh ” boMgan. Y an a b ir m isol. S am arq an d bilan X o ‘ja n d shaharlari o ra lig 'id a g i tarix iy oMka a rab in av is v a fo rsn av is m an b alard a Istaravshan, O srushona. 0 ‘srushona. Sutru sh n a, U sru sh n a. U starav sh o n , U stru sh o n a, S u tru sh a n a kabi sh ak llard a qayil q ilingan. E ro n sh u n o s V . A. L iv sh its M u g ‘ tep alig id an (T o jik isto n ) topilgan s u g 'd hujjatlari (V III a sm in g birin ch i ch o rag i) a so sid a oM kaning asl nom i S trushna ek an lig in i an iq lad i. A rab g eo g raflari Istaxriy. Ibn H avqal a sarlarid a S am arqand v ilo y a tin in g 12 ta ru sto q larid an (d a h alarid a n ) biri San jarfag n deb atalgan. A k ad em ik V. V. B a rto l'd v a tarix ch i V. L. V y atk in o ‘sha S an jarv ag n to ponim i Y angiariq k an a lin in g o ‘n g to m o n id ag i Z a n jirb o g ' q ish lo g ‘i n o m id a saq lan ib qolgan. degan edi. V a q f h u jja tla rid a ham “ S an jarv ag n degan jo y Z a n jirb o g ‘ nom i bilan m ash h u rd ir” d ey ilad i. Bu fik m i tarix ch i О. I. Sm irnov ham tasdiqlaydi . T ild ag i h a r q an d ay to v u sh o ‘zg arish lari faq at fonetik tad rijiy lik oqibati em as. T il ta rix ig a o id h ar q an d ay a sa rlard an fo n etik q o n u n iy atlarn in g buzilishiga, butu n b ir b o ‘g 'in la r. hatto ta rk ib iy q ism la r (u n su r)larn in g tu sh ib qolishiga. u rg ‘u lar o 'm in in g a lm a sh ish ig a o id k o 'p la b m iso lla r to p ish m um kin. N u tq d a liso n iy v o sitala m i tejash qonun iy ati to p o n im iy a so h a sid a ayniqs.i y a q q o l sezilad i. X I-X II a srla rd a B u x o ro d a biron k ish ig a qarash li y er asbob d eyilgan (bu a rab c h a s o ‘z n in g b irlig i - sabab). X V I-X V II a srlard a y erd an tash q ari m ulk asb o b d e b a ta la b o sh lag an . B u s o ‘zn in g hozirgi m a'nosi (q u ro l-y a ro g ‘ yoki buyum ) keyingi a srla rd a p a y d o boMgan v a m azk u r atam a tarix iy n o m lar tark ib id a k o 'p u chraydi. C h u n o n c h i. J o ‘y b o r sh ayxlari (B u x o ro ) a rx iv larid a A sb o b i A li Y om clii. A sbobi B o g 'ik alo n , A sbobi Ibrohim . A sbobi K ofiron, Asbobi Sho 'rcha kabi bir qancha jo y nom lari tilg a olinadi. K o 'rin ad ik i. asbob so 'z id an keyin bu yer k im n in g yoki qanday jo y ekanligini bildiradigan aniqlovchi b o 'lg an . M asalan. A sbobi K ofiron. y a’ni ‘‘K o firlar yeri" kabi. K eyingi asrlarda aniqlovchi so ‘zi tu- shib q olib, asbob atam asi toponim ga aylangan. Shunday qilib, bunday toponim lar 6 - 7 asr old in paydo b o 'lg an . K o ‘rinadiki, bu o ‘rin d a fonetikaning roli yo‘q. C h o ' Ida g ala-g ala b o 'lib , uchib yuradigan qorabovur degan qush bor (b a g ‘ri, ya'ni k o 'k ra g i q o ra b o ‘lgani uchun shunday deb ataladi; qorabayir zotli ot nom i ham shu so 'z d a n kelib chiqqan). Q orabovur yoki qorabayir degan urug‘ ham b o ‘lgan. Q o rab ay ir nom li qish lo q lar shu u ru g ' nom i bilan atalgan. Q orabovur qushi ilgarilari b a g ‘ri qaro ham (m asalan, ‘'B o b u m o m a ” da) deb atalgan. H ar ikkala tarkibiy qism i o 'z b ek c h a, faqat o 'rin alm ashgan, b a g ‘ri qaro shakli esa to jik tili g ram atik asig a xos. Buxoro v iloyatida B ag 'riq aro degan jo \ ham bor. S o ‘zlarn in g tojik tilig a x os o ‘rin alm ashuvi toponim ikada uchraydi M asalan, X o razm n in g qadim iy poytaxti K ot shahri y aq in id a A m udaryodan chiqarilgan k atta bir ariq Q orasu v deb atalgan. Shu kanal X III asr m uallifi Ibn al-A sm ing arab tilida v o zilgan bir asarid a S uvqora deb atalgan va kanalning nom i “q o ra suv" degan s o ‘z deb izohlab ham q o 'y ilg a n . K o m p o n en tlarn in g alm ashib turishiga toponim iyadan em as. antroponi- m iyada ham k o 'p la b m iso llar keltirish m um kin: Q o ‘rg 'o n te p a - Tepaqo‘rg ‘on. S ar(i)b o zo r - B ozorboshi, S ariq o ‘rg 'o n - Q o ‘rg ‘ontagi, A lisher - Sherali, A libek - B egali, B oy sari - S ariboy v a h.k. Y u q o rid a qayd q ilinganidek, bundan bir necha asr oldin bitilgan y o d n o m alard a qayd qilin g an top o n im lar jo y n o m larining qadim iy shakllarini bilib o lish g a yordam beradi. B iroq 0 ‘rta O siyo, ju m la d an . O 'zb ek isto n sh aro itid a qad im iy q ay d lar d oim ham to p o n im lam in g dastlabki shaklini aniqlash uchun ishonchli m an b a b o ia v e rm a y d i. C hunki, M ovarounnahrni arablar bosib olgandan s o ‘ng barcha y o zm a y o d g o rlik lar arab yo zu v id a yozilgan edi (yunon, su g ‘d, q adim gi turk va b o sh q a yo zu v lard a ayrim g eografik nom largina qayd etilgan). X itoy m an b alarid a m u alliflar O 'rta O siyo jo y nom larini o ‘z tiliga m oslab. b u tunlay buzib yozishgan. M asalan, xito y ch ad a Sam arqand Si, Toshkent Shi, Q an g u y davlati Y uni sh ak llarid a qayd etilgan. S am arqand shahri y u non tarixchilari a sarlarida M arakanda k o ‘rin ish id a y ozilgan. B iroq u ndan keyingi barcha m an b alard a bu shahar nom i S harfi bilan boshlangan. C hunonchi. s u g ‘d hu jjatlarid a bu tarixiy shahar nom i Sm arakans deb bitilgan. T ilni tu sh u n m ay d ig an kishi so 'z n i n o to 'g ‘ri eshitadi degan fikr bor. B izning fikrim izcha. y u n o n lar ham m ahalliy s o ‘zlam i, ju m lad an , nom lam i g 'a la ti eshitishgan va sh a h a r n om ini q u loqlariga c halinganday, S harfisiz yozishgan. M a'lum ki, 0 ‘rta O siy o d a m ing y ild an ortiq d av r d avom ida barcha yo zm a y o d g o rlik la r arab yo zu v id a, k o 'p hollarda arab tilid a yozilgan. Arab yozuvi tu rk iy tillarning im losi e h tiy o jla rig a to 'la ja v o b berm a s edi. A na shu n in g u ch u n ham arab m ualliflari, shahar-qishloqlar, d ary o lar va b o sh q a g eo g rafik o b 'y e k tla rn i y o zishda jid d iy xato lik larg a y o ‘l q o ‘yganlar. M asalan. “ A rab g e o g raflari k u tubxonasi” se riy asig a oid (IX - XI asrlar) m ashhur tarix iy g eo g rafik asa rla rd a M ovaraunnahr. ju m la d an . 0 ‘zbekistondagi bir nech a yu z g e o g ra fik nom tilga o lin g an . B o sh q a m an b alard an farqli o 'la ro q . bu seriy ad ag i “ K itob ul-m asolik v a u l-m a m o lik ” ( Y o 'lla r v a m am lak atlar haq id a kito b ) n o m li a sarlar to 'p la m id a (m u allifla r Ibn X u rd o d b eh . Ibn H avqal, Istahriy, M u q a d d a siy asarlari) sh ah ar-q ish lo q lar. d ary o v a to g 'la r, sh a h ar d arv o zalari, b ozorlar, tarix iy -m e'm o riy va b o sh q a y o d g o rlik la m in g n o m la rid a unli to v u sh lam i b crish d a z eru zabardan ham fo y d alan ilg an v a m ahalliy talaffu zn i to 'g 'r ir o q ifo d a la s h g a h arak at qilingan. S h u n g a q a ram asd an . jo y n o m larin in g y ozilishi m illiy tala ffu z n i to ‘la aks e ttira olg an em as. N o m lam in g haq iq iy talaffuzini an iq lash sh u n in g uchun ham q iy in k i. arab m u alliflari bu nom larni a rab c h a talaffu z q o n u n la rig a b o 'y su n d irish g a h arak at q ilg an lar, holbuki arab ch a talaffu zd a c h o ‘zin c h o q unlidan so 'n g ikki u n d o sh n in g v a q isq a unlidan keyin ham u ch ta u n d o sh n in g kelishi m um kin em as. S h u n in g u c h u n ham S am 'o n iy S angbad o ‘m ig a S an g ab ad , S u rx k at o 'rn ig a S u rx ak at, S u tx o n o 'm ig a S utaxon deb yo zish g an . K o 'p g in a n o m la r tarkibida ta k ro r-ta k ro r u ch ray d ig an o xirgi q o 's h im ch a larn in g talaffu zin i a n iq lash ayniqsa m u h im . C h u n k i b u lar tu rd o sh otlar. S u g ‘d ch a jo y nom lari ta rk ib id a keladigan varq (to ‘g ‘on) s o ‘zi a rab geo g raflari asa rla rid a varaq d eb. fa g ‘n “ ib o d atx o n a’’ so ‘zi e sa fa g ‘an sh a k lid a yozilgan. S h u n d a n k o 'rin ad ik i. arab m u alliflari. hatto arab yo zu v id a y o zg an m ah alliy m u alliflar h am geografik n om larni y o z is h d a m ah alliy sh aroitni, m illiy talaffuzni y e ta rlic h a in o b atg a olishm agan. B u n d a tu rk iy tilla r uchun x os b o 'lm a g a n to v u sh larn i ifodalaydigan h a rfla rn in g ish latishi ham rol o 'y n a g a n . A rab y o zu v in in g katta k a m c h ilik larid an biri shu ediki, s o ‘zlarni, ju m la d an , a toqli o tla rn i y o zish d a bir q an ch a h o llard a unli to v u sh lar o ‘z aksini to p m as edi. M asalan, S a m arq a n d h a rfm a -h a rf o 'q ig a n d a , S m rqnd, B u x o ro - B xoro, F a rg 'o n a - F rg 'o n a sh a k lla rid a yozgan. Jo y n o m larin i y o zish d a, ayniqsa, u q a d ar m ash h u r b o ‘lm agan g e o g rafik nom larni x a tg a tu sh u rish d a m uayyan q o n u n -q o id alarg a amal q ilin m as. k o ‘p g in a hollarda har bir x atto t o ‘z b ilg a n ic h a y o z ar edi. B uning u stiga to p o m m la rn in g m ahalliy talaffu z sh akli in o b atg a olin m as edi: Q o 'q o n - X o ‘qand. X u v ak n d . J iz z a x - D zak. Z arafsh o n - Z rfsh o n , T o sh k e n t - T o sh k n d . N ay m an - N y m an . Q u v a - Q ubo. T uyam o y in - T v a buyni yoki fuyam uin h o lid a y o z ila r edi. “ A ra b yozuvi tufayli, - d eg an edi a k ad e m ik V .V .B arto ld sh a h a rla m in g va b o sh q a o b ’y e k tla rn in g nom lari tan ib b o ‘lm ay d ig an d a rajad a o ‘zg arib k etad i” . G ap sh u n d ak i, sh o 'ro la r d a v rid a (1 9 2 3 -y ild a ) isloh q ilin m asd an oldin bu y o z u v d a ch bilan i, к bilan g, o ‘ bilan u v a v, y e bilan e va hatto i tovushlari bir xil h a rflar b ila n ifo d a e tilar edi. S hu n d ay qilib . g e o g rafik n o m la m in g y o zm a sh a k llari u la m in g ta la ffu z o 'zg ach alik la rin i to ia aks ettira o lm as edi. A rab y o z u v ig a ko ‘proq to ‘xtalish im iz n in g sababi shundaki, tarixiy to p o n im la rn in g k o 'p ch ilig i, arab g ra fik a sid a y o zilg an edi. L o tin g ra fik a sig a, keyinroq e sa ru s alifb o sig a o 'tilish i bilan ahvol o ‘zgardi: y e r-su v n o m la rin in g yozm a shakli u lam in g tala ffu z ig a y a q inlashdi. S h u n g a qaram asdan. g e o g rafik , n o m la m in g , xusu san , y irik o b ’y e k tla r n o m larin in g y o z m a shakli k o 'p ro q tarix iy an 'an a m ah su li b o 'lib . m ah alliy talaffu zd an h am o n y iro q d ir. M asalan, an d ijo n lik la r o 'z sh a h rin i A njan, n a m a n g an lik la r N o- m o n g o n , f a r g ‘o n alik lar - P a rg 'o n a , to s h k e n tlik la r - T osh k an d . n u k u s lik la r - N o ‘- kis, te rm iz lik la r - T irm iz, h a zo ra sp lik la r — H a za ra s d e yishadi va hokazo. Bu bejiz em as, a lb a tta . M ah alliy talaffuz z am irid a q an d a y d ir tarix iy haqiqat. qo n u n iy at yotadi. Y an a shuni ham eslatib o 'tis h kerakki. an 'an a shaklini olm agan kichik o b ’yek tlar nom larining m ahalliy talaffuz shakli ulam ing im losi uchun asos h iso b lan ish i kerak. K o 'p g in a g eografik no m lam in g o 'z b e k tilid a hozirgi yozilishi tarixiy shak ld an farq qiladi. M asalan, Jizzax shahri arab yozuvi bekor qilin g u n g a qadar D izak deb ( to 'g 'ris i ham D izak " q o 'rg 'o n c h a ” , "q asrch a ” , “ qal'ach a” ), X orazm esa X u v arazm deb, Q o 'q o n y u qorida aytilgandek. H uqand, H uvaqand shaklida. S h o 'rc h i. e sa S h o 'rja, G 'u z o r shahri nom i H uzor, C hotqol to g 'la ri nom i Jid g 'o l, S o ‘qoq q is h lo g 'i va tog*i So 'xox sh ak lid a yozib kelingan va hokazo. B ekobod shahri q adim da B egovot deb y o zilar edi. B egovot nom li q ishloqlar 0 ‘zb ek isto n d a bir nechta b o 'lg an . H ozirgi o ‘zbek adabiy tilida bek sh ak lid a talaf fuz q ilin ad ig an so 'z n in g to ‘g ‘risida asli beg boMgan. M ahm ud Q o sh g 'ariy n in g “ D evonu lu g ‘otit tu rk ” asarida, Y u s u f X os H o jibning “ Q u ta d g 'u bilig" asarid a bu s o ‘z beg sh ak lid a yozilgan. A kadem ik V. V. B a rto l'd ham bu s o ‘zni beg shaklida y o zish va talaffu z qilish t o 'g ‘riroq deb yozadi. Bu kabi m isollar toponim larning hozirgi o ‘zb ek ch a yozilishi m ukam m al em asligini k o 'rsa tad i. D em ak. toponim larning turli davrlardagi o 'z b e k c h a y o zm a shakllari bir- biridan o z m i-k o ‘pmi farq qiladi. M asalan, arab y o zuvidagi m anbalarda, ju m lad an , X u d oyorxon arxivida h ozirgi B u v a y d a q ish lo g 'i - Bibi U bayda (h ijjalab o 'q ilg a n d a Bibi A bida). M a rg 'ilo n shahri - M a rg ’inon (h a rfm a -h arf o 'q ilg a n d a M a rg 'n o n ), Y ozyovon - Y oziyobon. L a y la k x o n a - L aklakxona, Y aypan - lyfon, Q aqir - Q qir, B aliqchi - B liqchi, N ay m an - N iym an-N m in yozilgan. R esp u b lik am izd ag i jo y n o m larining hozirgi im losi u larn in g an'anaviy sh akliga. ba'zan aslivatiga, m ahalliy talaffu zig a yaqin boMsa ham , ham on ultirning im losi uzil-k esil tartibga solingan deb b o 'lm a y d i. B ir q a n ch a hududlarda esa jo y n om laridan m a'no qidirib, y o zish g a intilish h ollari uchraydi. M asalan, turklashgan m o 'g 'u l qabilasi nom i bilan alaladigan Sulduz q ish lo g 'in i Suvyulduz, K am pirak devorini K andipirak, B e sh o g 'o ch n i - B e sh y o g 'o c h , B egovatni B ekobod, M olguzar to g 'in i M orguzar (yonidagi lion o 'tti d arasig a m a'nodosh deb hisoblab), Y alam a (Jalam a) q ish lo g 'in i ashula n o m ig a o 'x s h a tib Y allam a tarzida yozigh hollari uchraydi. Shahar, q ishloq nom lari, um um an g eo g rafik no m lain in g o 'z b e k c h a im losi o 's h a d av rd a hech kim ni qiziqtirm agan. G eografik n o m lam in g ru sch a yozuvi haq id a g ap irm asa ham b o 'lad i. S h unday qilib, g eo g rafik no m la m in g ru sch a yozilish shakli u y o q d a tursin, m illiy, o 'z b e k c h a yozilishi ham talaffuzidan jid d iy farq qilardi. B uning asosiy sab ab larid an b in shundaki, topografik haritalar, g eo g rafik h a ritala r ham , ulardagi b o sh q a y o z u v la r bilan bir qatorda geografik n o m lar ham, aholi punktlari ro 'y x ati kabi m aiu m o tlar o datda k o 'p in c h a o 'z b ek tilini yaxshi b ilm aydigan kishilar to m o n id an ru s tilid a to 'ld irila r edi. K eyinchalik zaru riy at tu g 'ilg a n pay td a ro 'y x a t o 'z b e k c h a g a ‘‘tarjim a” q ilin ar edi. O q ibatda m ahalliy sharoit h iso b g a o linm asdan k o 'p la b x a to la rg a y o ‘l q o ‘yilgan. T urkiy tillar, ju m lad an , o ‘zbek till tarix iy fo n e tik asin in g m uhim m uam m o- laridan biri shu tillar uchun harakterli b o 'lm a g a n to v u sh lar (fo n em alar)n in g o 'z a ro m unosabatidir. Bu o 'rin d a birinchi g ald a s u g 'd c h a to p o n im lar tark ib id a tez-tez u ch ray d ig an to v u sh lar - tis h la r o ra sid an s irg 'a lib chiq ad ig an s tovushi bilan bogiiq. H ozirgi v a q td a kat, kent (k an d ) sh ak lid a u ch ray d ig an fo rm an t s u g 'd tilid a kens (k an s) tarz id a ta la ffu z q ilingan v a “ uy” , “ q ish lo q ” m a'nolarini anglatgan. A k sari shahar. q ish lo q nom lari tark ib id a k elad ig an bu q o ‘shim cha a rab c h a-fo rsc h a m an b alard a a ra b g ra fik a sid a kand deb y ozilgan. A rab ch a se to v u sh i su g ‘d tilidagi 5 to v u sh ig a aynan to ‘g ‘ri keladi (s o ‘z o x iridagi h a r f se). Y u q o rid a a y tilg an id ek , ana sh u n d ay su g 'd c h a to p o n im lar tu rk iy x alq lar y ash ay d i- gan o ik a la r d a kat (ket), k en t (k an t. k and) sh a k lla rid a o 'z la sh g a n . B iroq bu lekse- m a oxiridagi to v u sh tu rd o sh o tla r taik ib id ag i d yoki y. shu n in g d ek . t yoki s to v u sh ig a avlangan. M asalan . “ o ila b o s h lig 'i” . “ q ish lo q o q so q o li” , “ q ab ila b o s h lig 'i''. "d a v la t b o s h lig 'i” m a'n o larid ag i to jik e h a -o ‘z b e k c h a leksem a katxudo (s u g ‘dchasi kasxudo, “ u y n in g x o ‘ja v in i” ) y o k i “ uy b e k asi” m a'n o sid ag i k aybonu. kayvoni (s u g 'd c h a shakli k asb o n u ) s o ‘zlarini eslang. O 'z b e k tilid a kasana. k asan ach ilik ("u y d a ishlab b erish ” ) d eg an s o ‘z la r bor. B u s o 'z la r ham su g 'd c h a k as-k at un- su rin in g o 'z g a rg a n sh ak lid ir. Q iy o slan g : lotinchadan kas “ k ulba” . “ qishloq uyi” . “ x u to r" fran su zc h a kasa - “ k u lb a ” . italy an ch a k asa - "u y ” , “ bin o ” , “ o ila” , “ ro ‘z- g 'o r ” , d astlab “ uy” , “ o ila” , “ q a b ila ” k e yinchalik. “ q a P a ” , “ q ish lo q ” m a'n o larin i bildirgan. qad im iy e ro n c h a (p a rfv a n c h a ) m isan (b u n d a s tovushi tish la r o rasid a sirg 'a lib ch iq ad i) s o 'z i ham x u d d i sh u n d ay fo n etik o 'z g a rish jitrg a uchragan. E n d ilik d a bu atam a m itan, m eto n kabi k o 'p g in a to p o n im lar tark ib id a uchfaydi. Z, d, j, t, у to v u sh larin in g o 'z a ro alm ash ish i va m unosabati ham to p o n im d a k atta ah am iy atg a ega. M asalan , O zo q - odoq - etak - oyoq. Y oki afso n av iy p a v g 'a m b a r nom i H izr, b ir q a n c h a sh ev a la rd a X id ir sh ak lid a talaffu z etiladi. X idirota. X idireli, X id irsh o no m li q ish lo q la rn in g nom lari ham shu s o 'z d a n olingan. D izak n o m in in g Jizzax sh ak lin i olishi ham an a shu q o n u n iy at m ahsulidir. Shuni a y tish kerak k i. jo y la rg a nom q o 'y is h d a x alq ijodi v a jo n li til k a tta rol o 'y n a y d i. Shu nuqtayi n aza rd an q arag an d a. g e o g rafik n o rn lard a sh ev an in g izlari sezilarli d a rajad a saq lan ib qo lg an . T o jik c h a “ yangi ariq " m a'n o sid ag i Jui nav toponim i bir jo y d a Jey n av y o k i Je n o v sh ak lla rid a u chraydi. Y oki ikki suv q o 's h ilg a n jo y i to jik c h as ig a D u o b d eyiladi. B u to p o n im b ir jo y d a D uob, b o sh q a jo y d a D uoba. u chinchi b ir xil y e rd a D u g 'o b a yoki D u v o v a tarz id a talaffu z qilin ad i. Bu kabi x ilm a -x illik la m i b a rta ra f qilish o so n em as. K ito b iy tild a sh alo la deb y o sa lad ig a n g eo g rafik atam a resp u b lik an in g turli jo y la rid a sharilloq, sh arild o q sh arillo v u q , sh arlo v u q kabi sh ak llard a talaffu z qilin ad i v a shu kabi to p o n im la r hosil qilgan. R esp u b lik ad a Jarboshi. Y orboshi. Y ortepa, Jartepa. O qjar, O q y o r d eg an q ish lo q la r bor. B unday n o m lar tark ib id ag i y o r k o m ponenti j a r so 'z in in g shevadagi shakli. X u d d i shu n in g d ek , B onli - Jilo n li, Ilo n ta m g 'ali - Jilon ta m g 'a li, Y o y itm a - Jay ilm a degan q ish lo q la r bor. U m um an o lganda. a to q li o tlar, ju m la d a n a n tro p o n im lar. xususan. to p o n im lam in g yo zilish i va talaffu zid ag i x ilm a -x illik la r faq at sh e v alar o q ib atig in a em as. balki turli tillarg a oid lek sik b irlik la m in g b o sh q a lisoniy sh aro itlard a q o 'lla n ish i. ishlatilish i n atijasid a fo n e tik v a b o sh q a g ram m atik jih a td a n o 'z g a rish i sam arasi ham dir. B unday farq lan ish n i b ir n e ch a tu rg a b o lish m um kin. M asalan, arab ch a g e o g rafik , ijtim oiy a ta m alar O 'z b e k is to n sh aro itid a tran sfo rm atsiy ag a uchragan. N a m an g a n viloyatidagi P o p shahri bundan m ing yilcha oldin bitilgan y o d g o rlik la rd a B ob shaklida bitilgan, “ B oburnom a” da Pop (q o ‘rg 'o n ) shaklida tilg a olingan. A rab ch a bob - “ d arv o za” degan so ‘z (k o ‘chm a m a'noda islom dinini tas h v iq -ta rg ‘ib q ilg an m ashhur u lam o lar ham bob deyilgan). Bob b o ra-b o ra Pop shaklini olgan. A ra b ch a shayx so ‘zi (aynan “ keksa” , “oqsoqol” ) islom m am lakatlarida ulam olar. ruh o n iv larn i bildirgan. 0 ‘rta O siyoda shayx deganda k o ’proq m uqaddas m o zo rlard a v a q ab risto alard a sad a q a va nazr-niyoz h isobiga kun k o 'rad ig an ru h o n ly lar n azard a tutilgan. 0 ‘zb ek isto n hududida bu s o 'z shayx, shix, shex, sheyx shakllarida to p o n im lar hosil qilgan. S hu bilan birga o ‘zbeklar. turkm anlar tarkibida shix (shex. shayx) nom li qavm ham b o 'lg an . Bu qavm vakillari o 'z la rin i ulam o shayxlar. x o jalar, sayy id larn in g avlodlari deb bilishgan. A rab ch a am ir so 'z i (‘M ashkarboshi” , “am ru farm on b eru v ch i'’) O 'rta O siy o d a m ir shaklini olgan. Bu o ’z m a'nosidan tashqari 0 ‘zb ek isto n d a ijtim oiy guruhni. T u rk m an isto n d a k ichik bir guruhni bildirgan va bev o sita yoki kishi ism lari orqali am ir va m ir sh ak lla rid a bir qancha to poniitttaftla uchraydi. Tall atam asi arab tilida "te p a lik ” degan s o ‘z. 0 ‘rta O siyoda, ju m lad an . 0 ‘zb ek isto n d a. xususan, Z arafshon vodiysida tal, tol shakllarida k o ‘plab to p o n im lar hosil qilgan (T olim arjon, T ollim oron, T o lliq o ‘rg ‘on, T olim arjon. T alaktepa, T olib o rzu , T allak, T o llig ‘ulon va hokazo). Tal yoki tol deganda tepalik, q o 'rg 'o n te p a . m o z o rq o 'rg ‘on tushuniladi. A rab ch a ro b o t (ash ribot) deg an d a dastlab harbiy istehkom lar tushunilgan. O 'r ta O siy o d a ikki shahar tashqarisidagi shahar rabod deyilgan (A slid a raboz - zot harfi bilan yozilgan. K eyinchalik bu ikki s o ‘z birlashib k o 'p ro q k a rvonsaroylarni bildirgan. R obot, R abotak, R a h o tix o 'ja, R abotcha, R avot. R avotobod. R av o tch a kabi to p o n im lar R obot, Robod, R avot shakllarida uchraydi. T u rb at (arab ch a - “ q ab r” ) top o n im in in g turv at shakli ham uchraydi. Bu m iso llar an a shu arab ch a atam a bilan va tol daraxti nom i bilan atalgan tarix iy top o n im larn i farqlash oson em asligini k o ‘rsatadi. G e o g r a f i k n o m l a m i n g yozilishi. T oponim lar g eografik haritalar va p la n lam in g ajralm as tark ib iy qism i hisoblanadi. Shu bilan b irg alik d a talay to p o n im lar q o nuniy hujjatlarda. hukum at qarorlarida, m a'm uriy b o sh q aru v o rganlari faoliyatida. transport, aloqa ishlarida, xilm a-xil m a'lu m o tn o m alard a, ilm iy, ta'lim , a x b o ro tg a oid va boshqa n ash rlard a k o ‘plab u ch rab turadi. G eo g rafik nom larni n u q so n siz to ‘g ‘ri yozish um um iy im loviy sa v o d x o n lik n in g uzviy b ir qism idir. G eografik nom - toponim ham s o ‘z. lekin biron o b ’yektni ifodalaydigan a toqli ot. O 'z b e k is to n h ududidagi barcha g eo g rafik n o m lar o 'z b e k tili im lo sin in g a m aldagi q oidalari aso sid a yoziladi. O 'z b e k tilid a ikki va undan ortiq s o ‘zlardan (tu rd o sh o tlard an ) iborat (m u rak k ab ) g eo g rafik n o m lar q o ‘shib y oziladi. B unga m iso llar keltiram iz. O t+ ot. A bdiq ish lo q , Q orovulbozor, Q u m g o ‘r g ‘on. Sifat+ot. Y om onjar, M am aqishloq, Q iziljar, Q o ra to g ', U zunsoy, S ovu q b u lo q ch i, T orariq . E g rik o ‘l. Son+ot: B e sh b u lo q , Q o 's h ra b o t. Y o lg ‘izto l, M in g ch u q u r, Q o 's h k o 'p rik , T o 'q so n k a m a r, О 'ttizadir. O t+ fe'l; S o y k eld i, Q o 'y q irilg a n , T an g ato p d i, Q o z o n k etg an . B irinchi tark ib iy qism i sifatdan, ikkinchi tark ib iy qism i g eo g rafik atam adan iborat b o ig a n d a : B alan d m ach it. B alandravot, O y o q ish lo q , O q q o 'rg 'o n . O qtepa, K o ‘kbuloq. K o 'k g u m b a z , Sarisuv, S ariqtepa, Q iz ilsu v , Q izilsoy. Q izilqum , Y uqoriovul. E tak o v u l, Q u y im ah alla, 0 ‘rtach ek , 0 ‘rtasaro y kabi yo zilad i. B irinchi tark ib iy qism i son d an , ikkinchi tark ib iy q ism i g e o g rafik atam adan iborat b o ‘lganda B esh ariq , B esh ay v o n , Y o lg ‘iz b o g ‘, Y o lg ‘izqum , Y akkasaroy, Y akkatol sh ak lid a y o zilad i. B irinchi tark ib iy qism i tartib sondan, ik k in ch i qism i g e o g rafik atam adan iborat b o 'lg a n h o lla rd a Ikkinchisolm a, Y e ttin c h iq o 'tir sh a k lid a y ozish m aq sad g a m uvofiqdir. G eo g rafik n o m la r quyid ag i h o llard a q o ‘sh ib y o zilad i: O 'z b e k tilid a ikki v a u ndan ortiq s o 'z la rd a n ib o rat q o 's h m a (m u rak k ab ) geografik n o m lar q o 's h ib y oziladi. O t+ ot: birin ch i tark ib iy qism i kishj ism i (fam iliy a si)d an , ikkinchi tark ib iy qism i g eo g rafik ata m ad a n ibo rat b o 'lg a n d a : A b d iq ish lo q . S h ofayziquloq. R ahim obod, Ism oiltepa. O t+ ot: birinchi tark ib iy q ism i e tn o n im d an , ikkinchi tark ib iy qism i esa g eo g rafik atam ad an ib o rat b o 'lg a n d a : N ay m an q ish lo q . D o 'rm o n a riq . Q ozoqovul. Y o b u q o 'rg 'o n , A rab b an d , K a'rp am ah alla. O t+ ot: h ar ik k ala tark ib iy qism ham a ta m alard a n - g e o g rafik v a jjtim o iy - iqtisodiy a tam alard an ib o rat b o 'lg a n d a : Q u m q o 'r g 'o n , B o zo rjo y , Q o rovulbozor. T oslibuloq. Q u m q u d u q . S h arlo q so y (sharloq. sh a rillo q -sh a rsh a ra): Sifat+ ot: birin ch i tark ib iy qism i sifatdan, ik k in ch i qism i g e o g rafik atam adan iborat b o 'lg a n d a : B alan d m ac h it, B alan d rav o t, B o 'la k s u v , K attabuloq. K ic h ikqishloq. Y an g ib o zo r. O y o q b o g '. O q q o 'r g 'o n , K o 'k b u lo q , Sarisuv. E skiquduq, T ozayop, Q iziljar, Q o ra to g ', U zunsoy, S o v u q b u lo q , T o rariq , E g r ik o i. S h o 'rq u d u q , Y u q o rio v u l, E tak m ah a lla, P astqishloq. Son+ ot: birinchi tark ib iy qism i sondan, ik k in ch i ta rk ib iy q ism i geografik atam adan ibo rat b o 'lg a n d a : B esh b u lo q , Y o lg 'iz q u m , Y ak k asaro y , Q o 'sh rab o t, Q o 's h k o 'p rik , M in g ch u q u r, T o 'q so n k a m a r, O 'ttiz a d ir kabi. Ikkinchi tark ib iy q ism i o 's im lik yoki h ay v o n n o m id an ibo rat b o 'lg an d a : Q o 's h to l, B e sh q a y ra g 'o c h , O 'n a rc h a , B esh e ch k i, Y o lg 'iz to l. Q uyidagi h o lla rd a ajratlb y oziladi: G eo g rafik nom o ld id a q an d ay d ir sifat k elg an d a: a) K a tta O qtepa, K a tta B esh k ap a, K atta Q o ra b o g ', K a tta N ay m an ch a; b) K ic h ik A rav o n , K ich ik Q o 'rg 'o n c h a , K ich ik A m iro b o d , K ic h ik T oshloq, P ast O la q a rg 'a . P ast O q q o 'rg o n , P ast B urqut, P a st S h o 'ro b o d ; d) P astki O y o q ch i, P astki Q o raq iy a, P astki S ariq am ish . P astki U yshun; e) Q uyi Jan afar, Q uyi B esh rav o t. Q uyi S h o 'ro b o t, Q u y i N av m etan ; f) E ski H ayto b o d , E ski E lb a y o n , E ski X o 'ja o b o d , E ski H a q q u lo b o d ;; g) E ta k B o y b o 'ta , E ta k S aroy, E tak O q q o 'r g 'o n , E ta k Q o ra m o zo r. h) O 'r ta Q o ra b o g ', O 'r ta R a h im o b o d . O 'r ta S h o 'rc h i. O 'r ta S aydov; i) Y u q o ri A rab x o n a, Y uqori O lot, Y uqori Q o ra q iy a, Y u q o ri Jirm iz; j ) Y angi N aynova. Y angi B aliqchi. Yangi G u lb o g ', Y angi M irishkor. K ish ilam in g ism -fam iliyalaridan, tax allu slarid an iborat g eografik nom lar alo h id a (ayrim holda) yoziladi: K im yoxon X o iayeva, P arda T ursun, U sm on Y u su p o v , H am za H akim zoda, A lish er N avoiy ко 'chasi H abib A bdullayev k o 'c h a s i kabi. G en eral U zoqov ко 'chasi, B uyuk Ipak yo 'li bekati, O 'z b e k is to n n in g besh y illig i, Istiq lo ln in g o 'n yilligi shirkat x o 'ja lik la ri kabi k o 'p so ‘zii nom lar ayrim - ay rim y oziladi. Q u yidagi h ollarda q o ‘shtirnoq ichiga olinadi: Z av o d -fab rik alar, shirkat x o 'jalik la rin in g firm alarm n g nom lari q o ‘sh tim o q b ilan yoziladi: “ T oshkent” shirkat x o 'ja lig i, “Z o m in ” ja m o a x o 'ja lig i, “M alik a” fabrikasi. G eo g rafik o b ’y ektlam ing. m atb u o t org an larin in g nom lari bilan atalgan to p o n im lar h aritalard a q o 'sh tim o q s iz yoziladi: O 'z b e k isto n ovozi gazetasi, ко 'chasi. M o v aro u n n ah r ко 'chasi. S o n lar bilan yozilish tartibi: G eo g rafik nom lar tark ib ig a k irg an tartib sonlar n om ining o ld id a birinchi o 'm id a so ‘z bilan yoziladi: Y ettinchi q o ‘tir (ruscha xutor so ‘zidan). B eshinchi b rig ad a kabi. G eo g rafik atam alar. G eografik o b ’yektning turini b ildiradigan s o ‘zlar g eografik atam alar h isoblanadi. M asalan, kol, c h o ‘l, to g ‘, adir, ariq, oral, quduq. m uztik, botqoqlik, q irg ‘oq, sharshara, qir. botiq, vodiy, soy, kanal, tek islik v a b. G eo g rafik atam alar turdosh o tlar b o 'lg a n id a gegrafik n om dan keyin kichik h arflar bilan alo h id a yoziladi. G eografik atam alar toponim lar tark ib ig a k irg an d a q o 's h ib y oziladi va shu g e o g rafik nom lardan keyin y an a takrorlanishi m um kin: Q o ra -to g ' to g ‘i, O q tep a tepaligi, Sirdaryo daryosi, K attaqishloq q ish lo g 'i, O qkon koli, T andirqum qum ligi kabi. H aritalarg a aholi p u nktlarining nom lari y o n id a ularning turlarini bidiradigan s o 'z la r (shahar, qishloq, ovul, shaharcha v a b o sh q a ) yozilm aydi. D avlat h o kim iyat o rganlari va o 'z - o ‘zini bosh q arish organlarida, aloqa, tran sp o rt, stattetik a m uassasalari, o m m aviy a x b o ro t v ositalarida, g eografik h a ritalar v a atlaslard a ham da b o sh q a n ashrlarda, shuningdek, iqtisodiyot, fan, m adaniyat. ja m o a t b irlashm alari xodim lari. yu rid ik sh a x slar va fuqarolar tom o n id an har q an d ay g eografik nom - to p o n im n in g q at’iyan b ir shaklda, stand artlash tirilg an h olda y o zilish ig a erishish d av latn in g suverenligini k o 'rsa tu v ch i dalillard an biridir. B o sh q ach a qilib aytganda, h a r bir g eo g rafik o b ’y ek t no m in in g rasm iy v a um u m iste'm o ld a bir xild a yozilish in i qat'iylashtirish, q o n u n lash tirish g eo g rafik hom larni stan d artlash tirish deyiladi. A g ar bu n d ay vazifa b irg in a d av latn in g m an faatin i k o 'z la b bir til (k o 'p m illatli d av latd a bir n e ch a til) v o sitasid a am alg a o sh irilad ig an b o 'ls a , bu g eo g rafik n o m la m in g m illiy stan d artlash tirilish i deb yuritiladi. B ordi-yu bu ish x alq aro alo q alar to b o ra avj o layotgan h o zirg i d av rd a ayni v aq td a b ir necha d av latn in g m u sh tarak m anfaatlarini k o 'z la b am alg a o shirilsa, o ‘z -o ‘zidan g e o g rafik n o m la m in g x alq aro sta n d artlash tirilish i v u ju d g a keladi. B unda ham x a lq a ro stan d artlash tirish m illiy sta n d artlash tirish g a aso slan ad i. H ozirg i v aq td a g e o g rafik n o m la m i m illiy sta n d artlash tirish riv o jla n g an va riv o jla n ay o tg an m am lak atlarn in g k o 'p c h ilig id a am alg a osh irilm o q d a. K o 'p g in a m am lafa tla rd a d avlat k arto g ra fiy a x iz m a tla ri (ch u n o n ch i, m ah k am alararo g e o g rafik n o m lar k o m issiy asi) ishlab turibdi. G eo g rafik nom larni sta n d artlash tirish m u am m o lari m illiy ta s h k ilo tla rn in g g in a em as, balki x alq aro ilm iy v a h u k u m atlararo tash k ilo tla rn in g ham d iq q at-e ’tiborini to b o ra k o 'p ro q o 'z ig a ja lb q ilm oqda. X alq aro o n o m astik a fanlari k o m iteti (IG O S ). X alq aro fo n etik a asso tsiy atsiy asi (IP A ), A n tark tik an i o 'rg a n is h Ilm iy kom iteti (S O A R ). X a lq aro g id ro g rafiy a tash k ilo ti ( I I 10), X a lq aro fu q a ro la r aviatsiy asi tashkiloti (IG A O ), Jah o n p o ch ta uyu sh m asi ( U P I). X a lq aro alo q a u y u sh m a si (IT V ), X alq aro stan d artlash tirish tashkiloti (IS O ) ana sh u la r ju m a la s id a n d ir. K eyingi y illard a g e o g rafik n om larni stan d artlash tirish m u am m o larig a B irlash g an M illatlar T ash k ilo ti (B M T ) k atta ah am iy at berm oqda. B M T to m o n id a n chaq irilg an v a g eo g rafik n om larni sta n d artlash tirish g a b a g 'is h la n g an b ir n e ch a ko n feren siy a, B M T n in g g e o g rafik n o m lar b o 'y ic h a E k sp ertlar guruhlari fao liv ati sh u n in g dalilidir. M a’lum ki, uzoq v aq tlar m u stam lak a b o 'lib k elgan v a m ustaqil taraq q iy o t y o 'lig a k irg an bir q an ch a m am lak a tlard a g e o g rafik o b ’y e k tla m in g nom lari to p o g rafik k a rtalard a m etro p o liy a la rd an kelg an m u ta x a ssisla r v a to p o g raflar to m o n id a n an iq lan g an sh a k lla rd a m u h rla n ib q o lg an edi. M u stam lak a q aram lig id an ozod b o 'lg a n m am lak a t x a lq la rin in g m illiy ongi, m ad an iy atin in g o 's is h i o q ib atid a g eo g rafik n o m la m in g m illiy ta la ffu z v a y o z ilish shakllarini tiklash ja ra y o n l bosh lan d i. C h u n k i to p o n im lam m g m illiy d o irad a tan olingan sh akllari x alq aro iste'm ol u chun ta v siy a etiladi. R e sp u b lik a m iz d a ham bu ishga q o ‘l urildi. M a m la k atim iz d a birinchi o 'la ro q O 'z b e k is to n R espublikasi V azirlar M ahkam asi hu zu rid ag i G eodeziya. k arto g ra fiy a v a dav lat k ad astri B osh b o sh q arm asi (O 'z g eo d e z k ad a str)n in g G e o in fo rm a tik a va k a d astr m illiy m arkazi T o p o n im ik a laboratoriyasi R e sp u b lik a m iz g eo g rafik o b 'y e k tla rin in g sta n d artlash tirilg an , qat'iy lash tirilg an n o m la r lu g 'a tin i yaratish u stid a ishlam oqda. C h u n k i 0 ‘zb ek isto n n in g g eo g rafik n o m lari ilm iy m an b a lard a ham . rasm iv h u jja tla rd a ham . b iron m arta ham m illiy sh ak llard a to 'la ro q raq am lan g a n em as. T o 'g 'r i, g eo g fafik n o m lar b o ra sid a bir q a n c h a tarixiy, lisoniy, rasm iy m an b alar m a'lu m . C h u n o n ch i, T u rk isto n . ju m la d an . hozirgi O 'z b e k is to n hududi jo y nom lari k o 'h n a y o d n o m ala rd a ham qayd q ilingan. M asalan . IX - X a srlard a y ash ab ijod etgan. shu d iy o rd a ham b o 'lib o 'lk a n in g b ir q an ch a g e o g rafik n o m lari haq id a m a lu m o tla r bergan, arab g eo g raflari Ibn X u rd o d b eh (8 2 0 -9 1 3 ), Ibn H avqal (tu g 'ilg a n y ili n o m a’lum - 9 7 6 -y ild a vafot etgan), Istah riy (8 5 0 -9 3 4 -y illar), M u q a d d a siy (9 4 6 -1 0 0 0 ) v a b o sh q alarn in g 8 jild li “ A rab g eo g ra flari k u tu b x o n asi" n o m i b ilan m ash fru r asarlari, eronlik olim R ashid ad -d in n in g (1 2 4 7 -1 3 1 8 ) “ S o ln o m ala r m ajm u i” , n o m a'lu m m u allifn in g “ H udud u l-o la m ” (9 8 2 - 9 8 3 -y illard a b itilg an ), N arsh ax iy n in g “ B u x o ro tarix i” v a bir q an ch a tarix iy a sarlar shular ju m la sid an . X IX asr o x irid a arab alifbosida bitilgan va talay geografik nom larni o ‘z ichiga Z arafsh o n vodiysi shahar v a qishloqlari r o ‘yxati alohida aiq q atg a sazovor. B iroq arab im losida raqam langan yo zm a y odgorliklam i fonetik jih atd an ishonchli m anba deyish qiyin. C hunki eski arab y o zuvida ba'zi bir q isqa unli to vushlar va o 'z b e k tili uchun h arakterli b o ‘lgan ayrim und o sh lar (m asalan ch. p tovushlari) o ‘z aksini topm agan. L otin alifb o sin in g qabul qilinishi (1929-1930). key in ro q (1940) rus y o zu v ig a o 'tilis h i bilan ahvol butunlay o 'z g ard i, jo y n o m larining yozuv shakllari ularn in g taiaffu zig a ancha m os kela boshladi B arch a turdagi geografik nom lar rus tilidagi topografik haritalard a deyarli to ’liq o 'z aksini topgan edi Biroq rus topograflari o 'z b e k tilini bilm aganlaridan nom larni k o ’pincha o ‘z tili qoid alarig a m oslash tirish g a harakat qilganlar. O qibat- d a talay g eografik n o m lar g eografik haritalard a buzib qayd qilingan. M asalan. K irakash ru sch a K arakash deb yozilgan, bu o ’zb ek ch ag a q ay ta Q o raqosh shaklida "tarjim a ” qilingan. Y oki olaylik. Q orasuv nom li soylar. ariqlar, buloqlar O 'z b e k is to n d a ju d a k o ‘p, G 'o ra su v bir o 'rin d a ru sch ad a K arasu o 'm ig a K arasi b o 'lib ketgan, natijad a buni baliq nom idan olingan b o 'ls a kerak deg an taxm inda K aras q ilib o 'z g artirish g a n . Ba'zan jo y nom larini m illiylashtirish o 'm ig a buzish hollari ham uchraydi. F a rg 'o n a shahri yaqinidagi bir qishloq nom i Q o 'q o n xonligi arx iv larid a arab y o zu v id a K irgili. K irgil sh ak lid a qayd qilingan. K eyinchalik shu qishloq o 'm id a paydo b o 'lg a n shaharcha Q irguli deb vozilad ig an b o 'ld i. R esp u b lik am izd a q abila nom i bilan atalgan Sirgali, S irgeli degan qishloq. ovul, m ah allalar uchraydi. T oshkent shahridagi Sergeli m ahallasining S irg 'a li deb atalishi n o o 'rin . Bu m iso llar shuni k o 'rsatad ik i. R espublikam iz hudud id ag i m inglab g eo g rafik o b ’y e k tlam in g nom larini standartlashtirish oson ish em as. B uning u chun m am lak atim iz hududidagi jam ik i g eografik nom larni to 'p la b m uavyan til q o n u n -q o id alari aso sid a q a t'iylashtirish kerak b o 'lad i. T o p o n im ik a laboratoriyasida keyingi y illard a 1:1000000, 1:500000 va 1:200000 m asshtablardagi topografik h aritala rd a u chraydigan b arch a geografik n o m lar q o g 'o z k arto ch k alard a va k o m p y u ter x o tira sid a h iso b g a olindi A na shu ax b o ro tlard a g eo g rafik o b 'y e k tn in g o ‘m i, turi. no m in in g d avlat tilida kirill va lotin yo zu v larid ag i shakllari aniqlandi. Bu esa R esp u b lik am izd ag i yirik o b ’yektlar n o m larin in g q at'iylashtirilgan shakllari y u z asid an d avlat hokim iyati o rganlari va k arto g rafik k o rx o n ala m in g ehtiyojlarini q o n d irish g a im kon beradi. Y aqin y illa rd a 1:100000 m asshtabdagi top o g rafik h arita varaq alarin in g g eo g rafik o b ’yekt nom lari, s o 'n g 1:50000. m asshtabdagi top o g rafik k artalarining g e o g rafik nom lari b o rasid a m a'lum otlar jam lan a d i. S h unday qilib, G eografik no m lam in g av to m atlash tirilg an d a v lat katalogi v u ju d g a keladi. B unday katalogni yaratish ja ia y o n id a uning a x b o ro t, dastu riy va tex n ik av iy ta'm in o tlarin i ishlab chiqish talab etiladi. A x b o ro t ta'm in o ti d eg an d a hujjatlam in g k o 'rsa tk ic h lari. a x b o ro t k odlari va g e o g rafik n o m la m in g m ajm uyi, shuningdek. u lam i uyushtirish, saqlash v a nazorat qilish usullari tushuniladi. D asturiy ta’m in o t k atalogning b e k am ik o 'st ishlab tu rish ig a im kon beradigan d a stu riy vositalarni o 'z ichiga oladi. T ex n ik av iy ta'm in o t a x b o ro tlam i kiritish . saq lash v a q ay ta ish lash g a m o 'lja lla n g a n va b ir-b irig a ulangan tex n ik a v iy vositalar? ju m la d an , en g yangi k o m p y u te rlar y ig ‘indisi n azard a tutiladi. G eo g rafik n o m la m in g yozilish sh a k llarin i stan d artlash tirish . ya'ni harita. a tlas, rasm iy h u jjatlar, ilm iy asarlar, d a rslik la r, m atb u o t o rg a n la rid a b ir xilda y o z ilish in i ta'm in lash m am lakatim iz tarix id a birinchi b o r am a lg a o sh irilay o tg an o ‘ta qiyin v a m as’uliyatli vazifa. B u ish n in g qiyinligi shundaki, n e ch a m in g la b joy nom lari sh ak lid a u c h ray d ig an yoki u lam in g ta rk ib id a k elad ig an ijtim o iy -iq tiso d iy , g eo g rafik ata m alar. o 's im lik la r v a hayvonlar. u ru g '-a y m o q n om lari. hatto kishi ism lari ham tu rli jo y lard a tu rlic h a fonetik, sem an tik sh ak lla rd a m u h rlan ib qolgan. B oz u stiga to p o n im lar tark ib id ag i qadim iy s o 'z la r hozirgi vaq td a b u tu n lay tu sh u n a rsiz b o 'lib qo lg an . X o rijiy m am lftk atlar bilan iqtisodiy, ilm iy. m adaniy, tu ristik alo q alar o 'rn a ta y o tg a n ekanm iz, y urtim izdagi g e o g rafik n o m la m in g m illiy sh ak llarin i, o 'z b e k tilid a va yangi y o zu v im izd a y e tk a zish k erak b o 'la d i. T a y a n c h i b o r a l a r . V. A. L ivshits. Ibn X u rdodbeh, Ibn H avqal, Istahriy, M uq ad d asiy , “ A rab g eo g raflari k u tu b x o n asi”, K ofiron, Q o rab o v u r. “ Q u ta d g ‘u b ilig ”, shayx, G e o g rafik n o m la m in g yozilishi, G e o g rafik atam alar, K arto g rafiy a v a d av lat k ad astri B osh bosh q arm asi (O 'z g e o d e z k a d a str)n in g G e o in fo rm a tik a v a k ad astr m illiy m ark azi T o p o n im ik a laboratoriyasi. N a z o r a t sa v o lla ri. 1. T all atam asi q o 'sh ilg an jo y nom lari y u rtim izn in g qaysi h u d u d id a k o 'p ro q u ch ray d i? 2. R ab o t atam asi q o 's h ilg a n jo y nom lari y u rtim izn in g qaysi h u d u d id a k o 'p ro q u ch ray d i? 3. G eo g rafik n o m la r qanday h o lla rd a q o ‘shib yozilad i? 4. G eo g rafik n o m la r qanday h o llard a a jtarib yozilad i? O ' Z B E K I S T O N R E S P U B L I K A S I E T N O N I M , O R O N I M V A G I D R O N I M L A R I R e ja : 1. 0 ‘z b e k i s t o n e t n o n i m l a r i v a u l a r n i n g o ' z i g a xos x u s u s iy a t la r i . 2. O ' z b e k i s t o n o r o n i m l a r i . 3. O ' z b e k i s t o n g i d r o n i m l a r i . O ' z b e k i s t o n e t n o n i m l a r i va u l a r n i n g o 'z ig a xos x u s u s i y a t l a r i . O 'z b e k xalq i barlos, nay m an , saroy, q o 'n g 'ir o t kabi u ru g '-q a b ila la r o 'z n av b atid a, bir q a n c h a to 'p , tira, shox, avlod, q avm kabi tarm o q larg a b o 'lin a d i. A n a shu h ar bir b o 'lim n in g o 'z nom i bor. T o 'p , to 'p a r, shox, tira, ja m o a , toifa, avlod, qavm , u r u g ', qabila, elat, xalq, m illat nom lari etn o n im lar dey ilad i. E tn o n im y u n o n c h a e tn o s - “x a lq ” v a onim - “ nom ” s o 'z la rid a n tark ib topgan. E tn o n im lar m azm uni eln o n im iy a, etn o n im larn i o 'rg a n a d ig a n fan etn o n im ik a deyiladi. E tn o n im lar etnonim ika. e tnografiya. tarix. tilsh unoslikning hali yaxshi o 'rg a n ilm ag a n sohasi boMib. xalqlar. m illatlar etnogenezini yanada chuqur tahlil q ilish g a k a tta yo rd am beradi. H ar q an d ay etn onim ning o ‘z m a'nosi bor. B a ’zi bir etnonim lar ju d a qadim iy s o 'z la r boM ganidan m a'nosini tu sh u n ish qiyin. O datda xalqlar, m illatlar, sh uningdek. qabilalar. yirik u ru g ‘larning nom lari qadim iy b o 'lad i. M asalan. o ‘zbek, q irg ‘iz, qozoq kabi m illat nom lari, q o 'n g ‘irot, m itan, qangli. qipchoq. uyshun. qarluq. xalaj kabi u ru g '-q a b ila nom lari h aqida bir qancha fikrlar bildirilgan, lekin bu e tn o n im la rn in g etim ologiyalari ilm iy a sosda uzil-kesil hal qilingan em as. O 'z b e k - “ o ‘ziga b e k ” , q irg ‘iz - “ qirq qiz” , qozoq - “ qo-choq” , m itan - “ m o 'y ta n ” (serjun). qangli - "q an q li” (aravali), qorluq - “ q orliq’" (qorda qolgan), xalaj - ” qol och” (och qolg an ), qalm oq - “ ch etd a q olgan” (islom diniga k irm ay q o lg an ) degan m a'noni bildiradi deyish g ‘ayriilm iy, asossiz izohdir. K ish ilar bir necha m ing y illa r d avom ida ayrim -ayrim holda u ru g ‘ b o 'lib k ey in ch alik esa h ududiy-dialektal u m um iylik hosil qilib, q abila-qabila b o ‘lib y ashaganlar. “ O d am ”, " in so n ” . “ o ‘zim izn in g kishilar" kabi m a'nolarni anglatgan ar (er). m an (m en) kabi etn o n im lar ana shu qadim davrlarda paydo boMgan. Bir q an ch a etn o n im lar chindan ham “ o d am ”, “ rostakam inso n ” degan m a'nolarni bildiradi. M asalan. udm urtlar (jan u b iy udm urtlar) tarixiy m anbalarda ar "o d am " sh a k lid a tilg a olingan. T atar, hazar, arlat, a g ‘ar, m ajar, m ishar, avar, b u lg 'o r kabi xalq va q abila nom lari tarkibidagi ar (er). ir q o 'sh im ch a si eroniy tillardan birida "o d am " d egan m a'noni bildirgan va k eyinchalik turkiy tillarg a o 'tg a n . A riy (o riylar), iron (o setin lam ig n bir q abilasi) va hatto Eron so 'z lari ham o 's h a ar (ir) “ odam ” so 'z id a n tarkib topgan boMsa ajab em as. T urkm an, q aram an, aqm an. sarm an, qum an kabi etn o n im lar tarkibidagi m an q o ‘shim chasini o lim lar ayrim h in d -y ev ro p a tilla rid ag i m an - m en “ o dam ” s o ‘zidan kelib chiqqan, deydi. Shu bilan birg a bir q ato rd a k o 'p g in a e tn o n im larn in g kelib chiqishi. etim ologiyasi ham on m a’lum em as. M asalan, “ o 'z b e k ” so 'z in in g kelib chiqishi to ‘g ‘risida turli fikrlar bor. K o 'p c h ilik o lim lar k o ‘ch m an ch i o 'z b e k la r O ltin 0 ‘rda xoni O 'z b e k x o n (1312 - 1340) ismi bilan atalgan deyishadi. H olbuki, 0 ‘zbekxon O ltin 0 ‘rda ( K o 'k O 'rd a ) d a x o n lik k a k o ‘tarilgan, o ‘zbek atam asi e sa O q 0 ‘rdada paydo boMgan. Y a'ni X IV - X V asrlard a O 'r ta O siyo tarix ch ilari O q O 'rd a n in g barch a tu rk -m o 'g 'u l q ab ilalarin i o 'z b e k la r deb atashgan. B undan tashqari. 0 ‘zbek ismi 0 ‘zbekxondan oldin b itilgan asarlarda ham uchraydi. D em ak. o 'z b e k etnonim i O 'z b e k x o n ism idan kelib chiqqan, degan fikr to 'g 'r i em as. Bu s o 'z “ o ‘zi bek” degan m a'noni bildiradi. deyish ham ilm iy dalil em as. 0 ‘zbek o ‘z (uz) qabilasi nom i bilan bogMiq degan fikr ham isbot talab. U m um an. hozircha “ o ‘zb ek ” so ‘zining etim o lo g iy asi ham aniq em as. B o sh q a k o 'p g in a tu rk iy x alq lar kabi o ‘zbek xalqi ham q a b ila -u ru g 'la rd ati tark ib topgan. A kadem ik V. V. B arto P d s o ‘zlariga qaraganda, d astlab 32 o 'z b ek urugM boMgan. L ekin X V I asrdayoq fa rg 'o n a lik M u la Sayfiddin A xsikandiy “ M ajm uat - tav o rix ” a sarid a 92 o ‘zbek u ru g 'i (elatiy a) ni tilga olgan. X IX asm in g 60 - y illarid a b itilgan “ T uhfatit-tav o rix i x o n iy ” qoM yozm asida ham (m uallifi fa rg ‘o nalik M u lla A v az M uham m ad A ttor) o ‘z b ek urugMarini 92 ta deb k o 'rsa tilg a n . N. X anikov o 'z in in g “ B uxoro x o nligi tas v iri” kitobida (1 8 4 3 -y il) 97 o 'z b e k urugM ning ro 'y x a tin i keltirgan. 0 ‘zb e k u ru g 'la ri nom lari (e tn o n im la r) nin g o ‘zig a xos kelib ch iq ish tarixi bor. Jo n iv o rlar, xususan, uy h ay v o n lari nom i bilan atalg an etn o n im lar h am eng q a d im iy san alad i. U lar m aju siy lar d av rid a p aydo b o ‘lgan. U ru g 'la m in g m u q ad d as h ay v o n lari (totem ) b o ‘lib. k ish ila r o 'z la rin i shu h ay v o n d an tarq alg an , deb h isob- laganlar. M asalan. jifo n d i (ilo n li), jilo n ta m g ‘ali (ilo n ta m g 'a li), q ulon, oqbura, q o rab u ra, (b u ra, buvra, b u g ‘ra - b ich ilm ag an erk ak tuya), q a rg 'a , s h a g 'a l (shaqal - c h iy a b o ‘ri), echki. h o ‘kiz e tn o n im la ri sh u la r jam lasid a n d ir. H ay v o n n o m lari b ilan atalg an etn o n im lar b a'zan sh u u ru g ‘ ajd o d in in g laqabi ham b o 'lis h i m um kin. K o 'p g in a etn o n im lar u ru g '-a y m o q ta m g 'a s i nom i bilan atalgan. Y a'n i har bir u ru g 'n in g o 'z ta m g ‘asi b o ‘lgan. M asalan , m o llarin i. otlarin i b o sh q alarn ik id an farq q ilish u chun ta m g 'a la b q o ‘y ishgan. B o lg ‘ali, koso v li, qay ch ili, taroqli. c h o ‘m ichli. q irg 'ili kabi u ru g ‘larning ta m g ‘alari sh ak lan a n a shu u y -ro ‘z g ‘o r a sb o b larig a o 'x s h a s h b o ‘lgan. E tn o n im lar o ra sid a kishi ism lari ham u chraydi: a m ir - tem ir. b o 'ro n b o y . ja lm at, o llab erd i, fozil. c h ig 'a to y ; jo y n o m larid an kelib chiqqan etn o n im la r ham bor: b e sh q o 'to n , bulo q b o sh i, soylik, urganji, q ayirm a, qorab u lo q . sh a rq iy alik (S h o h ru h iy alik - S h o h ru h iy a - U lu g 'b e k n in g otasi S h o h ru h nom i bilan atalg an sh ah ar n o m id an ) v a boshqalar. O 'z b e k etn o n im larin i sem an tik jih a td a n bir n e c h a g u ru h g a b o 'lis h m um kin. C h unonchi, biron k asb -h u n ar nom i bilan y u ritilad ig an etn o n im lar: q irsa d o q (sadoq - o ‘qdon), iyarchi (e g arc h i - eg arso z), g ilam b o fli - (gilam t o ‘qu v ch i), sayot - (sayyod - ovcbi), tu lkicili. z arg a rlik , m irish k o r, po 'latch i v a boshqalar. K attam i-k ich ik m i, h a r b ir tu m an jo y n o m larin in g b o sh q a tum an to p o n im iy asid a n farq q ilad ig an o 'z ig a x os x u su siy atlari b o 'la d i. O 'z b e k is to n d a e tn o to p o n im la r ju d a k atta o ‘rin tutadi. O 'z b e k is to n u ru g 'c h ilik q o ld iq la ri yaqin v aq tla rg a c h a ham m ay ju d b o ‘lgan v a h ar b ir u ru g ‘ yoki u n in g tarm o q lari y ash a g an qishloq o ‘sh a u ru g ‘ yoki s h o x n in g ‘ no m i bilan atalgan. M a n b a la rd a 92 o 'z b e k u ru g 'i b o r d eb qayd etilgan. B u n d an tash q ari, h a r bir u ru g ‘ o ‘z n a v b atid a y a n a d a m ay d a g u ru h larg a b o 'lin ib ketadi. E tn o g ra f K. S h o n iv o zo v n in g ta ’k id lash ich a, b irg in a q o 'n g 'ir o t u ru g ‘i 200 dan o rtiq k ichik sh o x - to ‘p larg a ajralib ketadi. S h u n d ay qilib, o ‘zb ek m illati turli q a b ila v a u ru g 'la rd a n tark ib to p g an . Bu q a b ila la rd an tu rk lar q ab ilasi X o n aq o d ary o hav zasid a, K o firn ih o n n in g y uqori o q im id a, Q izilsu v , Y ax su v d ary o la rin in g v o d iy larid a h am d a u larn in g irm oqlari b o ‘ylarid a. Q o rad ary o v o d iy sid a. S u rx o n d ary o n in g y u q o ri v a o ‘rta o q im larid a, B u x o ro y a q in id a esa S h ah ru d k anali b o 'y id a , S am arq an d atro fid ag i to g ‘Iam in g etak lari h a m d a y o n b a g ‘irlarid a y a sh ag an . T u rk la m in g an ch a qism i A n d ijo n v ilo y a tin in g X o 'ja o b o d v a M a rh a m a t tum anlari. O 's h v ilo y a tin ittg A rav o n ray o n id a. O 'r a te p a a tro flarid a. Q ash q a d ary o vo d iy sid ag i O 'ra d a ry o b o 'y la rid a . S h e ro b o d d a ry o atro flarid ag i to g 'la rd a y a sh ab kelganlar. M o v a ro u n n ah r tu rk la rin in g tala y q ism ini q a rlu q la r tashkil etgan. U lar S u rx o n d ary o b o 'y la rid a , Q o ra to g 'd a ry o n in g b o 'y larid a, K o firn ih o n . V ax sh v o d iy la rid a, Y o v o n su v bo sh larid a , V a x sh bilan Q izilsu v o ra lig 'id a , K o 'lo b v o d iy si h am d a P anj d a ry o sin in g o 'n g so hilida, Q a sh q a d ary o n in g quyi o qim ida, Z a ra fsh o n n in g quyi o q im id a (S h ah ru d k an ali b o 'y la rid a ) y a sh ash g an . B arlos - o 'z b e k q ab ilalarid an biri. B arloslar R espublika hududida k o ‘ch m an ch i o 'z b ek lard a n (X V - X V I asrlardan) oldin yashab kelgan q ab ilalard an biridir. H ozirgi pay td a b a rloslarning avlodlari B uxoro. Jizzax, Q ash q ad ary o , Sam arqand, S urx o n d ary o vilo y atlarid a yashaydi. B arlos s o 'z i Xiva xoni A b u lg 'o z i B ahodirxon fik rich a “ q o 'm o n d o n ” , A lisher N avoiy asarlariga yo zilg an ' ‘B adoye u l-lu g ‘at” g a k o ‘ra, “ bah o d ir" degan m a'noni bildiradi. K altato y lar - S u rx o n d ary o n in g yuqori v a o 'rta oqim larida, N urota v a M o lg u z ar to g 'la ri y o n b a g 'irlarid a , T u rkiston togMari etaklarida, Q ashqadaryo vodiy sid ag i K itob shahri atro flarid a istiq o m at qilganlar. M u so b o zo rlar - H iso r v odiysida, H isor to g ia rin in g shim oliy y o n b a g 'irla rid a (X o n aq o d ary o v a Q o ra to g 'd a ry o havzalarida), Q ash qadaryoning b o sh to m onidagi Forob, D enov, S um sar qish lo q lari atroflarida, ulardan pastroqda - M iraki q ish lo g ‘i y aq in id a ham y a shashgan. M o ‘g ‘u lla r kam roq b o 'lib , Panj d ary o sin in g o 'n g sohilidagi C h u b ak q ish lo g 'i atroflarida, J ilg ‘asoy v o d iy sid a o ‘m ash ib qolganlar. H isor vodiysida. Ja n u b iy T u rk isto n n in g ba'zi bir jo y la rid a ham m o ‘g ‘ul qishloqlari unda-bunda u chraydi. M o 'g ‘ullam in g k o ‘pchilik qism i Shim oliy A fg 'o n isto n d a ham m avjud. Q o ‘n g ‘irotlar - A m u d ary o b o ‘ylarida, Q ashqadaryo, S urxondaryo v o d iy larid a y ash ab kelganlar. Jizzax, K a tta q o ‘rg ‘on, Sam arqand, B uxoro, Q o ra k o ‘l v o h alarid a ham y ak k alan ib qolgan q o ‘n g ‘irot u ru g ‘i guruhlari bor. M a n g ‘itlar - Z arafsh o n v odiysida, qism an esa X iva xonligida, so ‘ngra Q arshi vohasida. sh u n in g d ek A m u d ary o n in g chap sohilida - C h o rjo ‘y y aqinlarida y ash ab kelgan. M a n g ‘itlar b ir q an ch a y irik va m ayda u ru g 'la rg a boMingan. E ng y irik urugMar: oq m a n g ‘it, q o ra m a n g ‘it, och m an g ‘it, chala mangMt, b o y g ‘o ‘ndi m a n g ‘it. B ulardan tashqari, y an a tem irx o ‘ji, isoboy, gavlak, k o ‘sa. toz, qorabayir. baqirchi. kula, ta m g 'a li m a n g ‘it, qozoq, o ‘n ikki, ch o ‘qay, gala-botir, beshkal. ch o b ak c h ak , uz, uvolay kabi u ru g ‘lar ham b o 'lg an . N a y m an lar - Z arafsh o n vodiysida. Jizzax, K atta q o ‘rg ‘on, Sam arqand atro flarid a, shuningdek, B u x o ro v a K arm ana v o h alarid a o 'rn a sh ib qolganlar. X iva vohasi v a F a rg ‘on a v o d iy sid a ham bir o z m iqdorda n ay m an lar boMgan. X IX asr o x irlarid a n a y m an lar 3 ta yirik u ru g 'd a n iborat boMgan. B u lar - q o ‘s h ta m g ‘ali, sad irb ek v a u v o x -tam g ‘ali. U lardan tashqari naym an qabilasi a g ‘ran, ayronchi, badir, biya, b o g 'o n a li, boltali, b o ‘qalay, burunsov, j a g ‘albayli, jas ta v o n , jilo n li (ilonli), ju m alo q -b o sh , o ltio ‘g ‘il, o q to 'n li, p o 'lo tc h i, segizuruv, sarin ay m an . to 'rttu u l (to ‘r t o 'g ‘il), to 'rtta m g ‘ali, urguch, ukrash, changali, c h o ‘m ichli, g ‘ozoyoqli, q o ran ay m an , qoragadoy, qorasirak, q a rg ‘ali, q ilta m g ‘ali, q o lta m g 'a li kabi tarm o q larg a ham boMingan. S aro y lar - B uxoro, K arm ana, G 'ijd u v o n . K attaq o ‘rg 'o n , S am arqand va Jiz za x atro flarid a, Q arshi, S h ah rlsab z vo h alarid a, qism an F a rg ‘o n a vodiysida y ash ag an . S aro y lar tark ib id a bir qancha k a tla-k ich ik q abilalar b o 'lg a n : azsaroy, q ip ch o q saro y . q irg ‘izsaroy, q o ‘n g ‘irotsaroy, m ajarsaroy, q o ra b o g ‘saroy, n ay m an saro y va boshqalar. B u lam in g har bin o ‘z n avbatida y an a bir q an ch a u ru g ‘larg a b o 'lin g a n . K en ag aslar - S hahrisabz, B uxoro. K arm ana, D enov vo h alarid a, laqaylar K ofirnihon, V axsh, Q izilsu v hav zlarid a zich y ash ag an lar. K en ag aslar o cham avli, kirey, a b ak kirey, ovoqli, taroqli, chuvut, qayri soli kabi kichik q ab ila va u ru g 'la rg a : laq ay lar e sa e s o n x o 'ja . b o droqli. bayram , to 'rto v u l kabi u ru g ‘larga (b o 'la k la rg a ) b o 'lin g a n . Q a ta g 'o n la r b irm u n ch a keng m ay d o n d a - F a rg 'o n a v o d iysining N am an g an bilan Q o ‘qon shaharlari orasidagi tu m an larid a o ‘rashib qolganlar. Q a ta g ‘o n lam in g a so siy qism i K o 'h ita n g to g ‘larin in g sharqiy y o n b a g 'irlarid a , Sheroboddary'o h av zasid a. S u rx o n d ary o n in g o ‘ng sohilida, V axsh daryosi etak larid a. P an jn in g o ‘ng so h ilid a v a Y ax su v v o d iy sid a g ‘uj yashagan. Q ash q a d aiy o h av zasid a, Z arafsh o n etak larid a, B u x o ro ham da K arm ana y a q in la rid a ham q a ta g 'a n la r b o 'lg a n . S h im o liy A fg 'o n isto n d a ham talay q a ta g 'a n la r yashaydi. Q ip ch o q lar - S am arq an d bilan K a tta q o ‘r g ‘on o ‘rtasidagi tu m an lard a. A m u d a ry o n in g o ‘ng so hilida, F a rg ‘on a v o d iy sin in g sh im oli-sharqiy va sh im o li- g 'a rb iy q ism larid a o 'tro q la s h ib q olganlar. Q u ra m ala r - O han g aro n havzasida. A n d ijo n bilan N a m an g a n o ra sid a tu rib q olganlar. B ulardan tashqari, O 'z b e k is to n n in g turli jo y la rid a qirq. yuz. m ing. q o 'sh c h i. tuy o q li, qov ch in . q a n g ‘li, daem on, y u reh i, chim boy, m itan kabi k o ‘plab u ru g 'la r bor. R e sp u b lik an in g turli tu m a n la rid a k o 'c h m a n c h i o ‘z b ek lam in g o ‘tro q lik k a o 'tis h id a farq b o 'lg a n . M asalan . Z arafsh o n v o d iy sid a bir xil u ru g ' yoki to 'p . shox n o m lari bilan a talad ig an m ayda q ish lo q lar ju d a k o 'p . B u n in g sababi shuki. X iv a x o n lig ig a qarshi o 'la ro q . B uxoro x o n lig id a k o 'c h m a n ch ilar butun u ru g ‘i bilan em as. balki k ich ik -k ich ik b o 'la k la rg a b o 'lin ib o ‘tro q lik k a o ‘tishgan. B uxoro x o n lig id a b e k lik larg a nom bergan y irik sh a h a rla r o rasid a urug" nom i bilan atalgan b iro n ta ham sh ah ar y o 'q , holbuki X iv a x o n lig id a bunday sh a h ar u c h t a - M a n g ‘it, Q ip ch o q , Q o ‘n g ‘irot, V. V. B a rto l'd bu sh ah a rlarn in g paydo b o 'lis h ig a X iv a x o n lig id a u ru g ‘c h ilik n in g kuehli b o 'lg an lig in i sabab qilib k o ‘rsatadi v a u lar ju m la s ig a N u k u s shahrini ham q o 'sh a d i. E tn o n im larn i b ilm asd an turib, 0 ‘zb ek isto n to ponim ikasi bilan sh u g ‘ullanish m um k in em as. C h u n k i u ru g ', q ab ila nom lari k o ‘p in ch a m uayyan m a'noni an g latad i. M asalan . o ‘zb ek u ru g ‘larini b ilm ag an kishi O 'ro q li. C h o ‘m ichli. Q a rg 'a li, O y ta m g ‘ali, Q ay ch ili, U c h tam g ‘ali kabi etnonim larni “ li” affiksli to p o n im larg a kiritish i m um kin. M ing, y u z urugMari jo y nom lari tark ib id a k e lg a n d a sonni bild irm ay d i, albatta. H o lbuki, Jiz za x vilo y atin in g Z om in tu m a n id a o 'z b e k u ru g 'la rin in g k u c h u k b o y . oqtosh, y a m io q , kal. kabi k ichik guru h ch alari. q ir g 'iz u ru g 'la rid a n e sa ch o p o n (asli - X onkel chapani), h irquloq, esh q o ra, qozoq, jin n i, to 'q im kabi to ‘plari b o 'lg a n lig i m a'lum . 0 ‘zb ek e tn o n im lari to 'g ris id a gap b o rg a n d a shuni aytish kerakki, resp u b lik a h u d u d id a tojik, qozoq. q irg 'iz , q o ra q alp o q x alq la rn in g u ru g ‘-ay m o q lari ham b o 'lg a n id a n o 'z - o 'z id a n m a'lu m k i, ana shu x alq larn in g u ru g 'la ri nom lari bilan ata lg an jo y la r ham bor. Q u y id a O 'z b e k is to n h aritasid a h o zirg ach a sh ah a r va q ish lo q larn in g nom lari sh a k lid a u ch ray d ig an etn o o y k o n im la rn in g q isq a c h a ro 'y x a tin i keltiram iz: A bdal. A y ro n ch i, A rab, A rab o n , A rablar. A rabxona, A rlot, A fg 'o n , A fg 'o n o n , A xtachi, A x tach i, A x tix o n a, A cham ayli, B aday, B adal, B adroqli, Boy, B o y o v u l, B o y m o q li, B ahrin, B oyqut. B oy to 'p i, B olta, B o lta k o 'l, B oltali, B o ltaq ir, B aliqchi. B aroq. B arlos, B axm al. B ahrin, B axshi, B achqir. B oyovut. B egavlot, B ektem ir. B e sh o g ‘och, B eshbola, B eshqozon, Beshkal, B eshkaltak, B eshkapa. B eshsari. B o 'sto n . G ala. G alabotir, G um baz. G urlan, D alvarzin, D arxon, D o 'rm o n . D um ar. Y ettiqashqa, Y etim shoh, Y e ttiu ru g \ Ja g 'a lto y . Jaloyir. Juz. Ilonli, K al. K allar. K altatoy, К ара. K asovli, K elachi. K enagas, K esaklar, K esakli, K esavli, L a g 'm o n , L aqay, L angar, L u g ‘um bek, M azang, M oylibolta, M a n g ‘it, M angM tlar. M achay, M ergancha, M erkit. M ing, M inglar, M u g 'u lo n , M u g ‘ulkent. M u g 'u lto y . M uso b o zo ri. N aym an. N aym anovul, N ay m an b o 'sto n . N ay m an saro y , N orin. N u k u so v u l, N u k u slar, N u kusli. N ekuz, N u kusyop, O vchi. O y ta m g ’ali. O qbosh. O q b o ‘yra, O q qoyli. O qqipchoq. O q m an g ‘it. O q to ‘nli. O q- tum ar. O q ch elak . O qchepkan. O la q a rg ‘a, O lot. O lchin. O rol. PoMotchi, P o ‘stinli. P u c h u g ’ay, Sayid. Sayidobod. S ayidkent, Sayidlar, Sanchiqul, Sanchiqli, Saroy. S a rib ag 'ish , Sayoq. S irg 'a li. T oqchi, T ojik, T ojikqishioq, T ojiklar, T ojikm ahalla, lo jik ra v o t, T ayloq, T a m g 'a li. T a ra g ’ay, T aroqli. T atar. T urk. T urkiston, T um or. T urkovul. T u rkon, T urkm an. T u rkm anovul, T urkravot, T o ‘rtota, T uyoqli. lu y a c h i. U zun. U y g 'u r, U yshin, U ysun, U rganji, U rg an jib o g ‘, X alach, X o ‘ja. X o ‘jalar. C h a g 'a ta y , C h aq m o q li, C halaqozoq, C h alaq arg 'a, CholmangM t, C handir, C h ig 'ato y , C him boy, C hinoz, S h a g ‘al, Shirin, E loton, Y uzlar, Y uzqish- loq. Y uziya, O ym ovut. O 'ris , 0 'r i s q a z g ‘an. O 'risq ish lo q . O 'ta rch i. Q ozoq. Q o- zoyoqli. Q ayirm a, Q alm oq. Q a n g 'li. Q a tag 'o n . Q ashqar, Q orakaltak, Q orakesak, Q o ra k o ‘sa, Q oraq u sh ch i, Q oraq ip ch o q . Q o ra m a n g ‘it. Q o ram o ‘yin, Q oram urt, Q oran ay m an . Q o rateri, Q o ra to 'n li. Q oraxitoy, Q orayantoq. Q a rg 'ala r, Q orliq. Q arsoqli. Q a ta g ‘on. Q ovchin. Q ash ta m g 'a li, Q ipchoq, Q irg 'iz. Q irg ‘izovul, Q irg ’izq o ‘rg 'o n . Q irg 'iz la r. Q irg 'izm ah a lla , Q iyonni, Q uva. Q o ‘g ’ay, Q o ‘n g ’irot, Q o ‘n g ‘irotovul, Q uram a. Q irqlar. Q ishliq, Q iyot, G 'a lc h a v a h o k az o . Bu etn o n im la r jo y nom lari shaklida q ay ta-q ay ta uchraydi, M asalan. ayronchi. a rg 'in , acham ayli. b a g 'a n a li. beshbola, burqut, galabotir, kenagas, tam a, m ing, m itan. o y tam g ‘ali, sayat. tortuvli. o 'v m o v u t. o ‘tarchi, uyas, qutchi kabi etn o n im lar q ish lo q -sh a h ar nom lari tark ib id a 5 m artadan I0 m artgacha. b o lg ’ali. bolta, bahrin, b o 'sto n . qangli, qoraqalpoq. u y g ‘ur. q ashqar, qiyot, quram a, qirq. m irishkor, m u g ‘ul kabi e tn o n im lar 11 - 20 m artagacha, beshkapa. doorman, jalo y ir, tojik. turkm an. q irg ‘iz. qozoq, q o ‘n g ‘irot. m an g ‘it kabi etn o n im la r 2 1 m artadan 30 m artag ach a, qipchoq, saroy etnonim lari 3 1 - 40 m artagacha takrorlanadi. A rab etnonim i esa 80 dan ortiq oy k o n im hosil qilgan. O 'z b e k i s t o n o r o n i m l a r i . O ro n im iy a y u n o n ch a oros - tog, ya'ni yer y u z asin in g re le f sh akllari - to g ‘lar. c h o 'q q ila r, qirlar, vodiylar, tek islik lar n om larini organadi. O ro n im larg a, to g 'u to sh larg in a em as, balki re'lefn in g salbiy shakllari - vodiylar. daralar. jarlik lar, soyliklar, o ‘yiqlar. shuningdek, tekislik. p ast tek islik lar v a q u m lik lar ham kiradi. O 'z b e k is to n yer y u zasi tek islik lar va adir-tog" qism lardan iborat. T ek islik lar (sh im o li-g ‘arb d a) T uron tek islig in in g bir qism idir. O rol b o 'y id ag i jan u b i-sh a rq d a (A m u d ary o bilan Sirdaryo o ra lig ‘ida) Q izilqum c h o ‘li jo y lash g an . Q izilq u m n in g g ‘arbiy ch ek k a sid a S u lto n U vays tizm asi, m ark aziy q ism id a esa B o ‘kantov. T om d ito v , undan ja n u b d a M uru n to v . ja n u b i-g ‘a rb d a Q u lju q to v v a b o sh q a p astak to g 'la r bor. Q izilq u m d a berk bo tiq lar va so y lik lar ham uchraydi (M ingbuloq. O y o q o g 'itm a botiqlari v a boshqalar). 0 ‘zb ek isto n hudud id ag i togM ar T y an sh an v a H isor-O loy to g ‘ tiz m asig a kiradi. G 'a rb iy T y an sh an tizm alarid a n Q o rjo n to v , U gom , Piskom , C hotqol. Q u ra m a tizm alari 0 ‘zb ek isto n hu d u d id a. F a rg 'o n a v o d iy sin in g sh arq id a F a rg 'o n a tizm asi, ja n u b id a O lo y tizm asi v a u n in g g ‘arb iy davom i - T u rk isto n tizm asi jo ylashgan. T u rk isto n tiz m asin in g ta rm o g 'i b o 'lg a n M o lg u zar tizm asi N u ro ta togM aridan Ilo n o 'tti darasi orq ali ajralib turadi. N u ro ta togM aridan jan u b d a g i togMar Z arafsh o n tiz m asig a kiradi. R e sp u b lik an in g en g jan u b id a g i H iso r tizm asi T o jik isto n bilan boMgan c h eg a ra b o ‘y lab c h o 'zilg an . S u rx o n d ary o v a Q a sh q ad ary o v iloyatlari h u d u d id a Y a k k a b o g ', C h aq ch ar, B o y su n to g ', Q o 'h ita n g . Surxon. B o b o to g ' tizm alari bor. B arch a to g ‘ tizm alari v a tiz m alarin i p asttek islik ar, soyliklar, d aryo v o d iy lari ajra lib turadi. B undan tash q ari tek islik la rd a ham k o ‘plab adirlar, jarlik la r, te p a lik lar bor. T o p o n im lam in g b o sh q a tu rla rig a q a rag an d a o ro n im lar eng kam o ‘rg anilgan sohadir. M a'lum ki. to p o n im lar zam irid a m ah alliy g eo g rafik atam alar yotadi. TogMik o 'lk a . x u su san aholi v ash ay d ig an v a x o 'ja lik d a keng fo y d a la n ilad ig an past togMar. oro n o m ik a tam alarg a boy boMadi. B u n d ay a ta m alar e sa tek islik d a yash o v ch i aholi uchun ju m b o q boMishi m um kin. T o g '-to s h n o m larid a adir, a q b a - o v g 'a . bel, buloq. gaza. d ara, dovon, ja v lo v - yay lo v , ja r, kam - k am ch ik , kam ar, nov, nova, nura, oshuv, sang, soy, suv. tan g i, tepa, tov - to g ‘, tosh, c h a g ‘at, c h o ‘qqi, qir, qiya, qoq, qoM - g ‘oM (to g ‘ tarmogM , kich ik ro q d ara, soy m a'n o sid a ), qashqa, q o 'ru m , q o 'r g ‘on. q o ‘ton, u n g u r kabi a ta m alar k o ‘p uchraydi. TogM arning atalish (n o m in a tsiy a) q o n u n iy atlarid an biri shuki. to g 'lik la r y o n -v erid ag i ayrim c h o 'q q i. qoya, y o n b a g ’ir. zo v larn in g no m larin i y axshi b ilg an lari h o ld a butu n bir ulkan, togMar tizim in in g um u m iy no m in i b ilishm aydi. T o g 1 s o ‘zini deyarli ishlatish m ay d i. T o g ‘ s o ‘zi o 'rn ig a "to sh " atam asi ishlatiladi. A y rito sh . Q oratosh, O q to sh d e g an d a c h o ‘qqi, ay rim q o y a k atta to g ‘nin g bir b o 'la g i tushuniladi. O 'z b e k is to n h u d u d in in g 1/5 qism i togM ardan iborat. 1: 200 0 0 0 m assh tab li to p o g rafik h a ritala rd a m am lak a tlarim izd ag i 700 dan ortiq o ro n im la r - togMi oMkalar. ay rim togMar, c h o 'q q ila r, qoyalar, d o v o n larn in g nom lari qayd q ilin g a n (b iz b u n d a togM ardagi d aralar, so y lik lar, jarlik la r, tek islik oM kalardagi tep alik lar, d o ‘ng lik lar, salbiy r e 'le f sh ak lla rin i h iso b g a o lm adik). R e sp u b lik a m iz d a G 'a rb iy T y an sh an togMari tarm o q lari b o 'lg a n H iso r-O lo y togMari (H isor, Z arafsh o n , T u rk isto n tizm alari tarm o q lari) o ‘rin olgan. S u rx o n d ary o v ilo y ati o ro n im la rg a b oyligi jih a tid a n (150 g a y a q in oro n im ) birin ch i o ’rin d a turad i (m ash h u r H iso r tizm asi va u n in g tarm o q lari B o y su n to g '. Q o ‘h ita n g to g ‘, B o b o to g 1). Q ash q a d ary o v ilo y atid a 145 oronim . N a v o iy v ilo y atid a 105, T o sh k e n t v ilo y atid a 103, Sam arq an d v ilo y atid a 59, Jiz za x v ilo y a tid a 52 ta o ro n im qay d qilin g an . B o sh q a v ilo y a tlar ak sari tek islik d a jo y la sh g a n id an o ro n im la rg a boy em as. X o razm v ilo y atid a 1 oronim u ch ray d i: S irdaryo v ilo y atid a e sa u m u m an to g ‘. b in o b arin o ro n im y o ‘q. O ro n im la r lek sik asid a, v u q o rid a aytilg an id ek . g e o g rafik a tam alar k a tta o 'rin tu tad i. O q. qora, sariq, q o 'n g 'i r kabi rang sim v o lk asi ham ken g tarq alg an . O 's im lik n o m larid an archa. betaga, gujum , anjir. y o n g ‘oq, zardolu, olm a, piyoz. pista, sarim so q , terak, tol, o 'rik , irg 'ay . hayvon nom laridan ariston (arslon). baliq, d o ‘lta. to 'n g 'iz -c h o 'c h q a , jay ro n , ch iv irtk a (c h ig 'irtk a). qoplon. quyon, qoraqush (burgut). q a rc h ig 'a y . etnonim lardan a fg ‘on, gum m a, olchin. turkm an, chandir. c h ig 'a to y qay d qilingan. O ro n im lar orasid a m etafo rik -m ajo ziy nom lar ayniqsa, keng tarq alg an , egar (egarbel), d astar “ salla” (D astarqozi), m oya “ u rg 'o ch i tuya” (Q atorm oya), qizem chak, b u k ir (B u k rito g '), yetim tog" (kichik-roq y o lg 'iz to g ‘), sem iztepa, belisiniq, tu y ato sh va hokozo. A ziz-av liy o larn in g qadam jo y la ri sifatid a bobo, ota atam alari ishlatilishini ham ay tib o ‘tish kerak. T o g ‘lam i k ish ilam in g nom lari bilan atash O 'z b e k is to n d a . um um an O ’rta O siy o d a qadim dan keng rasm b o ’lgan em as. B ir q an ch a to g 'la r suv o b ’yek tlarin in g nom lari bilan atalgan. M asalan: Y onarbuloq. K o ‘kbuloq. K a'ksuv. Sovuq buloq toglari va to g ‘ o b ’y ek tlari nom lari bilan atalgan g id ro o b 'y e k tla r ham uchraydi: C hotqol daryosi. O bi K o ‘hak (Z arafsh o n d aryosi) va boshqa. 0 ‘z b ek isto n d a to g ‘ va tov sh ak llarid a uchraydi. S hunisi qiziqki. to g ‘liklar tov deb tala ffu z q iladilar. T urkiy x alq lar yash ay d ig an h u d u d lam in g g 'a rb iy q ism larid a (A fg ‘oniston, Q rim , K avkazda, O zarbayjon, T u rk m an isto n ) dog" (dag), 0 ‘z b ek isto n d a to g ‘ (tov). Q o z o g ‘istonda tau, Q irg ‘izistonda to ‘o ‘, Sibirda tu. tuu, tia sh ak llarid a talaffu z qilinadi. 0 ‘zbekiston orografik atam alarg a nisbatan boy. Buni y u q o rid a keltirilgan raqam lardan bilsa ham b o 'lad i. Q u y id a o ro n im ik a tam alar ro ‘yxati keltiram iz: ay d ar - tep asid a bir uyum tosh terilg an qir, balandlik; ayloq - to g ‘ yay lo v i; ayri, ayrilish - ikkiga ajralgan (to g ‘, qir); a y g ‘ir - u lkan, katta (qoya, tosh); alan - ariq chetiga chiq arilg an tuproq uyum i (X o razm ); an n a - ja r; arn a - jarlik : be! - to g ‘ q irrasin in g pastroq qism i. dovon: b elas - yassi to g ‘ tarm o g 'i; beshiktosh - shaklan b eshikka o ‘xshagan qoya; b o ld ir - d o ‘ng, tum shuq; guldiram a, g u ldirov, guldirovuk. gurillovuk. g u rkirov - sharshara; gum . gum soy - chuqur. g ir atrofi baland soylik; dalvarzin. d ilvarzin, d o ‘lb o 'rju n - choldevor, im orat vayronasi; darb o za - daradan o ‘tgan to g ‘ y o ‘lining k am b ar jo y i; yetim to v - y a k k a turg an pastroq to g ‘; yorm a, jo rm a - y erni ch u q u r y o rib och ilad ig an kanal, ariq; zakan - zovur; zaxbar, z ax b u r - zovur; zovlin - jarlik ; k indik - ad ir-qirlarning m arkaziy qism i; k o ‘tal - dovon; k o ‘tarm a - tuproq, tosh d an yasalg an tepalik; o d am tosh - shaklan odam g av d asig a o 'x s h a g a n qoya; o y n ato sh - k o 'z g ig a o ‘xshash y altiro q tosh; oqqum - o ‘sim liksiz y a lan g k o ‘ch m a qum ; re g zo r - qum lik; reg isto n - qum li c h o 'l; sang - tosh, qoya; sa n g z o r - toshloq m aydon (re le f shakli); san g isto n - tosh lo q soylik; tarn o v - ariqcha; tev a - tepa, tep alik ; tu v a m o ‘yin; tu y am o y in - tu y a b o 'y n ig a o ‘xshash eg ri-b u g ri soylik v a a n h o r (m candr); tuyatosh - tuy ad an ham k atta h arsan g tosh: x a n d aq - uzun ch u q u rlik , transheya; o ‘ra - ch u q u rlik , xandaq. jarlik ; q o rato v - p a st to g ‘; q o ‘ton - to g ‘ ad irlard a q o ‘y otarlari qish lash i uchun qu lay p an a jo y . Q u y id a O 'z b e k is to n hududidagi ayrim o ro n im la r ning kelib chiqishi b ilan tan ish ib o ‘tam iz: T y an sh an - T o sh k e n t viloyati h u d u d in in g sh im o liy va shim o liy -sh arq iy q ism id a jo y la sh g a n tog" tizm asi. T yanshan oronim i qadim iy x itoycha nom b o ‘lsa ham , hozirgi zam on faniga rus olim lari to m o n id an ikki asrch a oldin kiritilgan. B u to g ‘n in g tu rk iy no m i X on tan g ri yo k i T an g rito v b o 'lg a n degan fikrda jon bor, chunki x ito y c h a T y an sh an - “o sm o n togMari” dem akdir. Q irgM zlar T yansh an n i O lato v dey ish ad i. A k a d em ik R adlov, turkiy al-ol s o ‘zi ■‘y u k sak ” , “ b u yuk” , “ d a h sh a tli” m a ’no larin i a nglatishini ta ’kidlagan . O latovni “ ola- b u la” , “ qorli to g ” ’ d eyish ham m u m k in . G. M iller bu to g ‘ni “ M u z to g 1 tiz m asi” deb atagan. P o ta n in e sa “ QirgMz o lato v i” deb atagan. T y an sh an n in g y a n a K u n g ay to g ‘, K etm on to g ‘, H o liq to g ‘, Q orli to v degan nom lari ham bor. D em ak T y an sh an - “ b alan d , o sm o n o ‘p a r t o g ‘” m a ’nosida. S ulton U vays - A m u d a ry o n in g o 'n g soh ilid ag i togMar. O 'r ta O siy o d a tasav- v u f targM botiga asos so lg an lard an biri arab U v ay s Q o m iy nom i b ilan atalgan. S ulton unvoni u n g a k ey in c h a lik O 'r ta O siyo xalq lari tom onidan berilgan. T iz m an in g jan u b iy -g ‘arb iy yon b a g ‘rid a S ulton U v ay sn in g ziy o ratg o h afsonaviy qabri b o r . B o ‘kantov - M ark aziy Q iz ilq u m d ag i to g 1. V. V. R adlo v n in g y o z ish ich a b o 'k a n s o ‘zining " to ‘g 'o n , t o ‘siq, bukri, p a st” kabi m a ’nolari bor. Shunday ekan. B o 'k a n to v “ bukri to g ‘, p a st to g ‘” dem akdir. Y etim to g 1 — S am arq an d vilo y atid ag i q o ldiq to g ‘. N u ro ta togMdan sh im o li-sh arq q a kirib b o rad ig an tek islik d a jo y lash g an . B u x o ro d a ham shu nom d ag i tog" bor. Y e tim to g ' “ b o sh q a togM ardan ajralib turgan y a k k a c h o 'q q i, to g ‘” d egan m a'n o n i bildiradi. Z irab u lo q - S am arq an d v ilo y a tin in g K a tta q o 'rg ‘on tum an id ag i to g ‘ nom i. X alq o rasid a to p o n im n in g z arb u lo q d egan izohi ken g tarqalgan. “Z arb u lo q ” toponim i zir s o ‘zi y o rd a m id a y asa lib , “quyi buloq. pastdagi b u lo q ” m a ’nolarini b ild ir a d i. Q ishloq n o m ig a a so sla n ib to g ‘ ham shu n d ay nom langan. O b d o n - T o sh k e n t v ilo y a tin in g P isk en t tu m a n id a jo y la sh g a n to g 1. T o p o n im “ ob” - suv v a “ d o n a” - xona, saq lag ich s o ‘zlari orqali y a salib , “ su v x o n a” degan m a ’noni b ild ir a d i. N u ro ta - N av o iy v ilo y a tid a jo y la sh g a n to g ‘. A yrim to p o n im istla r N u ro ta “ n u r” (yorugM ik) v a “ ota” (ziy o ra tg o h jo y la r n o m ig a q o 'sh ilad ig a n q o 'sh im c h a ) s o ‘zla rid a n yasalgan deydi. H. H asan o v to p o n im n in g asli nom i N u r b o 'lib , uni ulugMab N u ro ta deganlar. O fto b nuri ham en g a v v alo shu to g ‘ te p asid a k o 'rin a d i. deb yo zad i. N ik o n o v n in g fik rich a N u ro ta m o ‘g ‘ulch a N u ru “ to g ‘ tizm asi” v a Tau yoki Tov s o 'z la rid a n tu zilg an . T arix iy m a n b alard a O ltoy togMari O ltoy - N u ru d eb atalgan. S h u n d ay q ilib N ura, N u ru s o ‘zining “to g ‘, to g ‘ tizm asi, c h o ‘qqi, baland to g 1” kabi m a ’nolari bor. N u ro ta “ b aland to g ‘, c h o 'q q ili to g ‘” d e g an m a ’noni bildiradi. G ‘a j i r q o y a - S u rx o n d ary o v ilo y a tid ag i to g 1. T o g ‘ n o m ig a G ‘a jir qushi oti aso s boMgan deb h iso b lay d ilar. G ‘a jir - tik q o y alard a y ash o v ch i qush. S hunday ek an G ‘a jir so ‘zining asl m a ’nosi “ tik, b alan d , q u ru q ” d i r . Q u sh g a ham shu n o m aso s boMgan. Z am b ar - S am arq an d v ilo y a ti N u ro ta tu m a n id ag i to g 1. B iron n arsan in g o ‘rta qism i chuqur. ikki chekasi balan d b o 'ls a zam b ar (zan b ar. zam bil) d eyiladi. Y urtim iz h ududi o ro o y k o n im la rg a boy h isoblanadi. O ro o y k o n im lar, ya'ni r e l'e f shakllari n om larini b ild ira d ig a n o y k o n im la r tark ib id a adir, bel, d ara. dahana, d o 'n g . j a r - yor. kam ar. k o 'ta l. tall. tep a. teva, tosh. to g ‘ - tov. chosh. oy. qap- c h ig 'a y , q o 'to n . qiya, qir, qum kabi a tam alar (indikatorlar) qayd qilinadi. Jar te- rim ini 6 0 m artad an k o 'p ro q . tosh atam asi esa qariyb 100 m arta takrorlanadi. Bu b o rad a te p a atam asi “ re k o rd ” q o 'y g a n . B uning asosiy sababi shundaki. u ru g ‘-ay- m oq m a’n o sid a to 'p - t o 'p a - to 'b a atam asi jo n li tild a tepa b o 'lib ketgan (m asalan, D o 'rm o n to 'p a - N a y m an to 'p a. D o 'rm o n te p a - N aym antepa shaklini olgan). R e l'e f sh ak llarid an nom olgan orooykonim lar: adir - Bo 'lakadir, A dirm oq; bel - B eltov, B eltepa, B elariq; d ara - O m ondara, Palandara; d ah an a - O qdahana, Q o rad ah an a: d o 'n g - D o 'n g , D o 'n g a riq , D o 'n g o v u l; ja r (yor) - K o ‘kjar, O m - borjar. Jo m o n jar. K o 'y g a n v o r, O qyor; kam ar - Z arkam ar. K am ar. K am arqishloq. Q orakam ar; k o 'ta l - O 'z b e k k o ’tal. T o jik k o 'tal; tal - T allak, T allashqon; tepa - B o 'rite p a . O q tep a, Z artep a; tosh - D ovtosh, Q oratosh: to g ' (tov) - B o b o to g ', Y e tim to g '. Q iziltov, Saritov; C ho sh tep a ‘"sun'iy tepalik" - O q q a p ch ig ‘ay, Q a p c h u g ‘ay: q o 'to n (“ sham ol kam teg ad ig an chuqurroq so ylik” ) - Ja rq o ‘ton. Q o ra q o 'to n ; q iy a - A yriqiya, Q oraqiya; qir - Jetim qir. Q oraqir va hokazo. O ' z b e k i s t o n g i d r o n i n i l a r i . B a rch a suv o b ’y ektlarining nom lari g id ro n im lar deyiladi (y u n o n c h a ‘‘hidro"' - suv, ‘‘n o m '’ - nom ). O kean, dengiz, k o 'l, soy, jilg 'a , q u d u q n in g h ar biri suv o b ’yektidir. T o p o n im ik an in g b o 'lim i - g id ro n im ik a suv o b ’y ektlarining nom larini, ularn in g kelib chiq ish in i. atalish q o n u niyatlarini o 'rg an ad i. Y er shari y u z asin in g qariyb 71 foizini 4 ta - T inch. A tlantika, H ind va S h im oliy m u z okeanlari eg allag an . O k e an la rn in g ayrim qism lari d en g iz deyiladi. Q uruq lik d ag i suv t o i i b q olgan c h u q u rlilar k o i la r deb ataladi. Ba'zan o 't a katta k o 'lla r d e n g iz lar ham d eb yuritiladi (K asp iy dengizi, O rol dengizi, S him oliy A m erik ad ag i B uyuk k o 'lla r, R ossiyadagi B aykal k o 'li). O q ar su v la r k a tta -k ic h ik lig ig a q arab bir nech a tu rg a b o 'lin a d i. Y er osti va y e r usti su v larid an hosil b o ia d ig a n k atta o q a r suvlar d ary o lar deyiladi. D unyodagi en g k atta d ary o la r sifatid a Janubiy A m erikada A m azonka, Shim oliy A m erik ad a M issisip i. X ito y d a Y ansizi, R ossiyada Ob, Y enisey. V olga. O 'rta O siy o d a A m u d ary o . S ird ary o qayd etilgan. K ichikroq d ary o lar soylar, kichik soylar esa jilg 'a la r deyiladi. D aryo yoki so y g a q o 'sh ila d ig a n su v la r irm oqlar, d aryo yoki soydan ajralib ch iq ad ig an ariq y o k i su v lar e sa tarm o q lar d eb yuritiladi. Q o 'ld a q azilad ig an k atta suv yoMi kanal yoki a n h o r deb. k ichik sun'iy suv y o ‘li ariq, rud (ro 'd ) deb ataladi. B u s o ‘zlard an h a r biri R e spublikam iz h u d u d id a bir q an ch a g id ro n im lar tark ib id a uchraydi. M asalan, n a h r atam asi nar yoki n o r shaklini olgan. H ozirgi S am arqand vilo y atid ag i Z ara fsh o n dary o sid an bosh lan g an N arp ay k anali o ‘rta a srlard a N ahri Fay d eb a talg an , undan sal yuqo riro q d an suv oladigan bir kanal h o zir P ayariq d eb y u ritilad i, bu - N ahri Fay g id ro n im in in g o 'z b e k c h a shaklidir. A ndijo n v ilo y a tid a S h ah rix o n soyidan suv o ladigan U lu g ‘n o r kanali asli U lu g 'n a h r dem akdir. T o p o n im istla r g id ro n im larn i eng qad im iy to p o n im lar deb b aholashadi. H a q iq atd an ham sh unday. M asalan, A m udaryo bilan S ird aiy o n in g q ad im iy n o m lari h ar q an d ay oso ri a tiq a y o d g o rlik larin in g yoshi bilan b ellasha oladi. O 'r ta O siy o d ag i en g y irik daryo - A m udaryo qadim gi yunon tarixchisi G e ro d o t (m ilo d d an av v alg i V asr) asarlarda A raks deb, key in ro q (m ilo d d an avvalgi I a sr - m ilo d n in g I a srid a) o ‘tgan y u n o n tarixchilari asarla rid a O ks (yoki O k so s) d eb atalgan. O lim la r a n a shu O ks (b a'zan A k es) A m u d ary o n in g qadim iy tu rk iy nom i - O lk u z “ d ary o ” so 'z in in g o ‘zg in asi deb h isoblaydi. Z a rd o ‘shtiylik d in in in g m u q ad d a s kitobi “ A v esto ” va b o sh q a tarix iy m an b aalard a A m u d ary o n in g A rang, R axa, R anxa, A ra n x a d egan q a d im ry nom lari ham uchraydi. A rab lar uni Jay h u n “j o ‘shq in (d ary o )” d eb atashgan. Jay h u n y a h u d iy la rn in g m u q ad d as kitobi “ T a v ro t” d a tilg a olin g an Jix o n dary o sig a n isb at b erib atalgan. d egan fikr ham bor. R us olim i V. V. B a rto P d arablar Jayhun bilan S ayxun (S ird a ry o ) nom larini S h im o liy S u riy ad ag i Jay x o n v a S ayxon d ary o lari nom lari bilan atashgan boMsa k erak deydi. 0 ‘rta asr tarix ch isi G ardiziy “ Jay h u n h ar q an d ay k atta daryoni b ild irad ig an tu rd o sh o t” deg an edi. Bu to ‘g ‘ri fik rg a o ‘xshaydi. M asalan, Z ara fsh o n d a n tarq alib , B u x o ro shahrini suv bilan ta'm in lab turgan S hahrud (S h o h ru d em as) - “ rudi shahri B u x o ro ” n in g q isq artirilg an shakli. A slid a S hahrud 0 ‘sh a h a rg a - suv b erad ig an an h o r” ) ning quyi qism i Jayhun deb atalgan. Shahrud kan alid ag i u c h ta to ‘g ‘on b o sh in in g biri ham Jay h u n deyilgan. A m u d a ry o n in g q adim iy ero n iy nom i V ax sh (V ax sh o b ) b o ‘lgan. D aryoning y irik irm o q larid an biri h o zir ham V axsh deb ataladi. A bu R ayhon B eruniy V axsh x o ra zm lik lard a suv parisi - m alak nom i deb yozgan. P ro fesso r H .H asan o v m a'lu- m o tla rig a q arag an d a, P o k isto n d a A m u d ary o n i h o zir h am V ak sh u -n ad a deb a ta sh a r ekan. O 'r ta O siy o d a V axsh, V ax sh iv a r, V ax sh iv a rd a ra deg an bir nechta jo y la r bor. A m u d a ry o n in g hozirgi nom i o ‘rta a srlard a m av ju d b o 'lg a n O m ul (O m uy, O m u y y a) sh ah ri (hozirgi C h o rjo ‘y) n o m id an o lin g an deyishadi. S h ah ar d aryodan nom o lg an boMishi ham m um kin. A k ad em ik V .V .B arto ld “ Bu s o ‘z ariylardan h am o ld in g i am ard xalqi n o m id a n kelib c h iq q a n b o 'ls a kerak ” d egan farazni o ld in g a suradi. M ah m u d Q o s h g 'a riy asa rlarid a h a r q an d ay sokin, b arqaror, tu rg 'u n n a rsan in g am u l dey ilish in i ay tib o ‘tgan. T arix iy m an b alard a A m u d ary o n in g T e rm iz dary o si. K a lif daryosi. A rang. R axa. A ran g a, U rg an ch d aryosi, X orazm daryosi kabi nom lari uchraydi. S ird a ry o n in g n o m lari ham k o ‘p boMgan. Q a d im g i y u n o n tarix ch ilarin in g a sa ria rid a Y a h arte s (Y ak sart), b a'zan T an ais, zard u sh tiy larn in g m u q ad d as kitobi “ A v e sto ”d a D anu, Y aosha, X asrd a yo z ilg an “ H u d u d u l-o lam " qoM yozm asida X a sh art, R u n ik tu rk iy y o z u v la rd a Y e n ch a o ‘gaz, F ird a v siy n in g “ S h o h n o m a” sid a v a H a m d allo h Q azv in iy n in g “Q alb la r h u z u ri a sarid a G u l-zarriy u n , arab lar k elg an d an key in g i k o 'p g in a so ln o m ala rd a S ayxun. arab geo g rafi Ibn X urdodbeh a sa rla rid a (IX asr) H ish art yoki Q anqar, B eru n iy d a X a sa rt sh a k lla rid a tilg a olin g an . S hu bilan b irg alik d a u qaysi y e rd an o q ib o 'tis h ig a qarab, O bi F a rg 'o n a (F a rg ‘o n a d aryosi), O 'z g a n daryosi, O bi X o 'ja n d . N a h r ash -S h o sh (S h o sh yoki C h o ch d ary o si), B an o k at dary o si kabi n o m la r bilan atalgan. S. G. K la sh to m iy n in g fikricha, y u n o n la r to m o n id an ay tilg an Y ak sarta nom i E ro n tilid a “ A sl m arv a rid ” d egan m a ’n oni bildiradi. S ird a ry o n in g hozirgi n om ini q u y id ag ic h a izohlaydilar. B a'zi o lim lar (V . V. B a rto l’d. S. G. K ly ash to rn iy , H. H asanov) S ilis - S ir s o ‘zin in g a ynan o 'z g in a si d eb b iladilar. D em ak. S irdaryo qadim z am o n d an o q . o ‘rta v a y u q o ri o q im larid a Y ak sart. quyi o q im id a S ilis (S ir) deb atalgan. X III - X IV a srlard a Sirdaryo cta g id a Jan et shahri yaq in id a Jo 'jix o n n in g o 'g ‘illari v a n abiralarining o 'rd a si S iro 'rd a deb atalgan. Bu fak tlar d ary o n in g qadim iy n om laridan biri 2000 yil d av o m id a xalq o g ‘zida saq lan ib g in a kelm asdan, k o ‘chm anchi o 'z b e k qabilalari M ovaro u n n ah rn i bosib olgach, asta-sekin dary o n in g asosiy nom i (S irdaryo) b o i ib qo lg an in i k o 'rsa tad i. Plano K arpini va A stelin XIII asrd a bu o 'lk a g a safar q ilganda ushbu dary o n i nom i bilan qiziqadi m ah alliy xalq “ sari yoki sariq d aryo” deb jav o b beradi. K oybuchayev Sirdaryo “ tez oqar, te z d aryo” deb izohlaydi. Sirdaryo s o ‘zining m a'nosi sir, ya'ni "rang, b o ‘yo q ” , “ Sariq daryo (loyqa suvli daryo)” . “ Serob (S ersu v )" degan m a'noni bildiradi d ey u v ch ilam in g fikri n o to 'g 'r i ekanligini professor H. H asanov aytib o 'tg a n edi. Bu azim daryo shu a tro flard a y ashagan S ar (silis - sir) qabilasi nom i bilan atalgan deyish ancha h a q iq atg a yaqin. X alq o rasid a “ sirli d aryo” deb ham atalgan. Z arafsh o n " daryosi X V III asrdan bosh lab tilg a olingan bo lib. q adim da bu dary o y u n o n lar tom onidan "P o litem it” (hurm atli, u lu g ‘, azim ), o 'r ta asrlard a arab m uarrih lari asarlarid a “ M osaf" yoki “ M o s if', “ V odiy us- S u g 'd " , “N ah r us S u g ‘d ”. “N a x r ul- B u x o ro " va “ K o 'h a k ” nom lari bilan ham atalib kelgan. “ Z arafsh o n ” toponim i fors tilid a “ z ar” - “ oltin ” , “ afsh o n ” - “ soch u v ch i” d eg an m a'n o la rn i bildiradi. D aryoning Z arafsh o n deb atalishi yuzasidan quyidagi a fso n a bor: “ Q adim zam o n lard a hozirgi B uxoro shahri jo y la sh g a n hudud va uning atro flari Z arafshon d ary o sin in g toshqin suvlari q o plagan к о 'I va botqoqliklardan ibo rat b o 'lg an . M ak edoniyalik Isk an d ar bu hududlarni quritish m aqsadida d ary o n in g bosh olgan q ism ig a oltin d an t o 'g ‘on qurdirib, suvni b o g ‘lagan. N a tijad a dary o n in g o q im id a k atta к о 'I xosil b o 'lib . uni quyi oqim idagi b o tq o q lik lar qurigan. A m m o oltin q o 'r g ‘ondan oqib o 'tg a n suv, uni y u vib m ayda oltin zarrachalarini o 'z i bilan quviga o lib ketgan. S hun in g uchun daryo "Z a ra fsh o n ” - "o ltin k eltiru v ch i” nom ini olgan. Z arafsh o n nom i qanday kelib ch iq q an lig id an q a 'tiy nazar, dary o n in g “ oltin k eltiru v ch ilig i” faqat uning nom iga aso slan m ay , balki su vining voha uchun hayotbaxsh ro lig a m onanddir. Q ash q ad ary o - Q arshi vohasidagi daryo. D aryo q a d im d a K oshkirud y a 'n i “ K esh S h ah risab z su v i” deb y uritilgan. V. V. B a rto l'd n in g fikricha. Q ash q ad ary o K esh k iru d n in g fonetik o ‘zgargan shaklidir. Ishayev top o n im n in g aso sin i “ q ash q a” s o ‘zi tashkil etadi. q ash q a - "q a q sh a m o q , qurib qo lm o q ” degan m a ’noni bildiradi degan fik m i ilgari surdi. H. H asanov "d ary o n in g tabiiy x u su siy atid a ham q a sh q alik bor. Q arshidan key in d a ry o n in g suvi k am ayib o ‘zani o la-ch alp o q - q a sh q a h o lig a keladi ” , - deb yozadi. S. Q orayev “ Q ash q a” s o 'z in in g bir n ech a m a ’nolarin i keltiradi. E tnik nom : tiniq. tez oqar, y o q asid a o ‘sim lik o ‘sm aydigan. yalang, y o lg 'iz tep a va hokazo. X a sr arab geograflari asarlarida Q ash q ad ary o “ K esh k iru d " deb atalgan. T em u r d av rid a X ash q aro d deb aytilgan va k ey in ch alik Q ash q ad ary o h oliga kelgan. S urxondaryo - Surxondaryo v ilo yatidagi k atta daryo. A m u d ary o n in g o ‘ng irm o g ‘i. E ron tillarid a “ su rh ” —“ qizil ” degan m a 'n o n i b ildiradi. tojikcha "q izil su v ” b o ‘lsa “ su rx o b ” deb atalishi kerak edi. E. M irzay ev n in g fikricha, " s u rx o n " - " q iz g 'is h , q izilro q ” degan m a ’nolarni bildiradi. S u rx o n d ary o bosh o lad ig an to g ‘ tizm alari. daralar, to g ‘ jin s la rid a qizil ran g lar m avjud. Suv bu jin s la m i o ‘zi bilan o q izib kelg an lig i sababli qizil tusli tu yuladi. Shu n in g uchun yerli xalq to m o n id a n qizil d aryo - surxon daryo deb aytilgan. O 'r ta asr yozm a m an b a larid a d aryo C h a g ‘onru d deb atalgan. B a rto l’d m o 'g 'u l tilid a “ c h a g 'o n ” - oq , “ ru d " - d aryo d egan m a ’noni b ildirishini aytib o 'tg an . N o rin - 0 ‘zb ek isto n v a Q irg 'iz isto n d a g i dary o. M arkaziy T yan sh an d an b oshlanadi. U zunligi 807 km . h av zasin in g m aydoni 59.9 m ing km. D aryo N o rin sh ah rid an 4 4 km sh arq d a K atta N o rin v a K ich ik N o rin d ary o larin in g q o 'sh ilis h id a n hosil b o 'la d i. N am an g an shahri y aq in id a g i B aliqchi q ish lo g 'i y o n id a N o rin Q o r a d a r v o bilan q o 's h ilib . S ird ary o n i hosil qiladi. N orin q o r-m u zlik suvlaridan to ‘yinadi. K atta F argona. K atta A n d ijo n . Shim oliy F a rg 'o n a . K atta N am an g an k anallari shu d ary o d an suv oladi. N o rin ju d a k atta energiya za x iralarig a ega. D ary o d a U c h q o 'rg o n G E S , T o 'q ta g u l G E S qurilgan. N o rin b o 'y id a N o rin , T o sh k o 'm ir, U c h q o 'rg 'o n sh ah arlari jo y la sh g a n . N o rin - daryosi o 'r ta a srlard a X aylam nom i bilan m ashhur. G id ro n im n in g kelib chiq ish i haq id a turli fik rlar bor E. v a V. M u rzay ev lar N o rin m o 'g 'u lc h a b o 'lib . N a r (N aran ) “ Q uy o sh ” s o 'z i bilan a lo q ad o r. d e b izohlaydi. U la r daryo su v in in g ran g ig a nisbatan shu n d ay d e b a ta g an la r B a ’zi tad q iq o tch ilar q irg 'iz tilid a ham N o rin s o 'z i bor, "to r, sa y o z " d e g an m a ’no n i bildiradi. G id ro n im shu s o 'z bilan a lo q a d o r d eydilar. A m m o u n in g g e o g rafik tuzilishi '’tor, sayoz” degan sifa tla rg a to 'g 'r i kelm ay d i. D aryo an ch a k en g v a katta. S huningdek, N o rin so 'z in in g tarq alish i areali ju d a k a tta - T o 'v a A S S R d an K aspiy b o 'y la rig a c h a boradi. O 'z b e k is to n n in g k o 'p v ilo y a tla rid a N o rin suv v a jo y nom i sifatid a uchraydi. M asalan, N o rin g 'u l. N o rin k a p a, N o rin v a boshqalar. Shunday ekan, N o rin s o 'z in i m o 'g 'il tili a so sid a izohlash u n ch alik t o 'g 'r i em as. N o rin n ah r ' ‘d ary o ” s o 'z i bilan alo q ad o r b o 'ls a kerak. T y an sh an n in g ichki ray o n larid a N o rin n i D a y ra (d ary o ) deb ataydilar. C h irch iq - S ird ary o n in g o ‘ng irm o g 'i. T o sh k e n t vohasini su g 'o ra d i. Q a d im d a P arak yoki O bi P arak deb atalgan. P arak s o 'g 'd tilid a " s h ah a r atrofidagi devor, to 's iq , g ‘ov yoki q o 'r g 'o n ” kabi m an o larg a ega. D em ak O bi P arak " q o 'r g 'o n g a o q uvchi su v ” m a ’nosida. C h irch iq nom i k e y in ch alik turkiy x alq la r to m o n id a n berilgan. B u s o 'z “ gu rillag an , b u rq irag an . tez k o r” m a ’nolarini bild irad i E. M irzay ev . H. H asanov “ tezo q ar” , “ sh o v u lla g a n ” deb izohlaydi. D aryo h aq iq atan ham y uqori q ism id a tez, to sh d a n -to sh g a urilib oqadi. C h irch iq nom i sir nom i bilan alo q a d o r b o 'lib , -chiq. -jiq tu rk iy tillard a k ich ik lik bild iru v ch i q o 'sh im c h a . C h irch iq “ K ic h k in a S ir" yoki “ S irning irm o g 'i” m a ’n o sid a keladi. R e sp u b lik a m iz dary o larin i h a v za la rg a b o 'lsa k , k o 'p c h ilik d ary o lar Sirdaryo (N o rin . Q o rad ary o , C h irch iq , O h an g aro n , K alas, A rav o n so y , O q b u ra, Isfarasoy. S h o h im ard o n , S o 'x , Isfara, X o 'ja b a q irg 'a n , O qsuv, Posh sh o ta, O qsuv, K osonsoy, G 'o v a s o y ) v a A m u d ary o h av za sig a (Z arafsh o n , Q a sh q ad ary o , G 'u z o rd ary o . S u rx o n d ary o . T o 'p o lo n d a ry o . S h ero b o d d ary o ) kiradi. B u d aryolar, so y la m in g qancha irm oq v a tarm oqlari bor. B ulardan tashqari. q an ch a k o 'lla r (O ro l dengizi, A m aso y k o ‘llari v a b.), suv om borlari (K a tta q o ‘rg ‘on. Ja n u b iy Surxon, C h im q o ‘r g ‘on. C horvoq. T oshkent dengizi. Q u y im o zo r v a b.). so n -san o q siz q u d u q lar ham m avjud. Q uyida, y u rtim izd ag i k o ‘llar, k ich ik daryolar. soylar, k an allarg a ham q ism an to ‘xtab o ‘tishni lozim topdik: O rol d engizi. O ro l dengizi n om ining kelib chiqishi h aq id a bir qancha fikrlar b ayon etilgan. X iva xoni. yirik tarixchi olim A b u lg ‘ozi B ahodiixon A m udaryo d e n g iz g a q u v ilad ig an jo y n i. d e l’tani O rol deb atagan. A na shu yerda orolliklai d eg an xalq yashagan. L. B erg o ‘zining "O ro l d e n g iz i” degan a sarid a (1908) Orol o ‘sh a y erd a y ash ag an xalq - o rolliklar nom idan kelib chiqqan deb yozadi va R ich k o v n in g (1 7 5 5 ) " K o ’lda orollar k o ’p” b o ‘lganligidan u shunday atalgan" deg an fikrini o ‘rtag a tashlaydi. C hindan ham ushbu d en g izd a 300 dan ortiq orol b o 'lg an . T ev arak -atro fd ag i o 'z b ek lar, q o zo q la r dengizni O rol (A ral) deb atasa. q o ra q alp o q la r Aral yoki A tau deb a tash ar ekan. Q o raq alb o q toponim isti Q. A b d im u rato v O rol dengizi chindan ham orol “ suv o ‘rtasidagi q u ru q lik ” so ‘zidan kelib ch iq q an d eg an fikrnl bildiradi. O h an g aro n - Sird ary o n in g o 'n g irm o g ‘i, daryo. G idronim “ Uoq” shaklida ham u chraydi. lloq turk v a tatar tillarida “ tiniq suv” degan m a 'n o n i b ild ira d i. X o ja A h ro rn in g v a q f hujjatlarida Sovi O hangaron. O bi O hangaron, Daryoi O h an g aro n sh ak llarid a tilg a olingan. “ B o b u rn o m a"d a O h an g aro n ju lg 'a s i shaklida tilg a olingan. O h a n g a r -''te m irc h ila r" degan m a ’noni bildiradi. L ekin gidronim ni ''te m irc h ila r d a ry o si” deb em as, “ O h an g aro n shahri d a ry o si" deb atash m aq sad g a m uvofiq. O ta liq a rn a - X orazm viloyatidagi kanal. H ozirgi k u n d a M a n g ’it arna deb ataladi. Y ahyo G ‘ulom ov o 'z in in g “ X orazm ning s u g ‘orilish tarixi” nom li asarida “ A rn a X eva xo n lig in in g bir o talig ’i tom onidan q azilganligi uchun O taliq arna d eb ” atalg an deydi. A rn a - kanal, daryodan suv o lad ig a n k a tta ariq m a’nolarini bildiradi. U lu g ‘no r - F a g ‘ona viloyatidagi kanal. 1 8 6 8 -1 8 7 1 -y illard a X udoyorxon to m o n id an qazdirilgan. “ U lu g - k anal" degan m a 'n o n i bildiradi. M ahm ud Q o s h g 'a riv n in g yozishicha, u lu g ‘ - har bir n a rsaning k a tta sid ir . X on ariq - T o sh k en t viloyati T o 'y te p a y aq in id a C h ireh iq d an b oshlangan kanal. Bu kanal X IX asrning 40-y illarid a Q o 'q o n xoni M adalixon davrida q a zilg an v a xon sh arafig a shunday nom olgan. S uv o b ’yektlari nom larini - gid ro n im lam i hosil q ilad ig an atam alar: A riq (ar - q a d im iy ero n iy tillard a oqm oq fe'lining o 'z a g i, ya'ni “ su v ” ) - suv y o ‘li; A rtezian q u d u q p arm alab kovlangan va suv otilib ch iq a d ig an teran q uduq; B alhiq - su y u q ro q loy; B and - to ‘g ‘on; B otqoq - doim o yoki uzoq v aq t zax b o ‘lib y o tad ig an joy; B u lo q - yer o stidan chiq ad ig an suv m anbai; V o d o p ro v o d - tin d irilib , x lo rlan g an va kislorodga b o yitilgan h am d a ich ish g a yaroqli suv o q izilad ig an truba; G u zar - daryodan kechib 0 ‘tilad ig an joy, kechuv: Dam - suv ravon oqm ay d ig an , dam lanib qoladigan jo y ; D aryo - tabiiy o ‘zandan oqadigan k a tta suv; D aryoliq - bir zam onlar daryo o qqan soylik: D a rg 'o t - suv taq sim lag ich inshoot; D engiz - 0 ‘z b ek isto n d a keng m aydonni egallagan suv h avzasi (O rol den g izi); J ilg ‘a - jildirab o q ad ig an soy; Jo 'y b o r - ariqsoy, ariq so y la r k o 'p joy; J o ‘yak - ikki p u sh ta o rasid ag i ariqcha; Z ax, zak (X o razm d a - zey) - sern am joy; K av sar - toza, zilol suv; K ech ik -k e ch u v - daryodan. k atta soydan k esib o 'tila d ig a n joy; K o m - ariq (B u x o ro ); K o riz - bir-birlari bilan yer o stid a b irlash tirilg an q uduqlar. y er osti kanali; K o ‘k suv - zilol suv, tin iq suv; K o i - k ich ik ro q tabiiy suv hav zasi; K o lm ak - h a lq o b suv; N ah r - k a tta ariq: N o v a - suv o q ad ig an ariq. m ol suv ichadigan y o g 'o c h ariq: O b - suv. daryo. soy; O b x o n a - q u d u q yonid ag i hovuz; Sel - to sh q in suv; S elb u r - sel urib ketg an joy: S elxona - to sh q in suv to 'p la n ib qo lad ig an soylik; S oy - k ich ik daryo; Suv - tab iiy suv u q lik ; daryo, soy (tarix iy asa rla rd a su varianti ham bor: K o 'h a k suvi - Z arafsh o n . X o ‘jand suvi - S irdaryo); suv om bori (obi om bor) - k o ‘p suv to 'p la n a d ig a n ch u q u r joy; T om chi - suvi q o y ad an to m ch ilab g in a tu sh ad ig an b u loq: 0 ‘kuz, o 'g iz . o ‘g ‘iz - k a tta o q ar suv, daryo h am d a A m u d a rv o n in g qad im iy tu rk iy n om i: Q a y n ar b u loq - suvi otilib q ay n ab c h iq a d ig an buloq; Q uduq - yer o stid an suv o lin ad ig an chuqurlik. Q ud u q ch a - quduq k o 'p joy. Y u rtim iz h u d u d id a g id ro o y k o n im lar ham k o 'p la b uchraydi. G id ro o y k o n im lar. ya'ni suv o b ’y e k tlarig a qarab atalg an aholi p u nktlari nom lari tark ib id a an h o r. nahr. am a. ariq bodoq. buloq, g u rillo v u q (“ sh arsh ara” ), daryo, joy, joy bor, jo yak, kanal. ko riz - keriz, k o ‘l, m ash at - bashat, ob, ro ‘d. ro 'd b o r, sard o b a. sel, soy, suv, tagob, chashm a, sh arsh ar (sh arsh ara. sharloq. sh arillovuq). o 'z a k . qoq. q u d u q kabi a tam alar uchraydi. B u n d ay oy k o n im larn i R esp u b lik an in g h am m a jo y id a u ch ratish m um kin, chunki aholi p unktlari suv bor jo y d a barpo etiladi. Q ish lo q va sh ah arlarn in g a riq -so y la r bilan atalashi ham shundan. A riq. buloq, k o ‘l, soy, suv, q u d u q kabi atam alar aholi p u n k tlari nom lari tark ib id a 50 m artad an 100 m artag ach a takrorlanadi. Suv o b ’yek tla rid an nom olg an g id ro o y k o n im lar: a n h o r - n ah r - A nhor, U lu g ’nor; a m a - A m a, A rn aso y ; ariq - A riq b o sh i, B eshariq, Jarariq; b u loq - Jar- b uloq, O y b u lo q . O q buloq; d ary o - D a ry o b o 'y i, D ary o liq . Sirdaryo; yop - B o 'z - yop. K attay o p , Q um yop; k an a - K analb o y i, K a n alo b o d . K analpasti. ko riz - Sak- so n k o riz, K oriz, K eriz; k o ‘l - A y ro n k o ‘l, O y d in k o ‘1, O q k o ‘1; m ash at - (asli- b o sh o t) “ suvi q u m g a singib k etadigan kichik b u lo q ” - M ashat, U ch m ash at; ob - L ab io b . D uoba, O birav o n , ro ‘d, r o ‘db o r “ d ary o ” , " k a n a l” , R o 'd a k , L a b iro ‘t, R o ‘- dasoy; sa rd o b a - S ard o b a (b ir n ech a qishloq n om i); sa q a “ k an aln in g b o sh insho- o ti” - T o sh saq a. S aqachi; soy - B o ‘stonsoy, Ilonsoy; suv - B o 'zsuv, BoM aksuv, Q o rasu v ; c h ash m a - S arch ash m a, C hashm a; sh a rsh a r (sh arillo q . sh arillo v u q ) “ sh a rsh a ra ” - S harshar, S harilloq; o ‘zak "su v i b a'zan q u rib q oladigan k ich ik ariq ” - K o 'k o ’zak, S a riq o ‘zak; q u d u q - B otirquduq, O ltin q u d u q . O tquduq v a hokazo. T a y a n c h i b o r a l a r : E tn o n im lar, “ o ‘zb e k ” atam asi, 92 o ‘zbek u ru g ‘i, m a n g ‘it, barlos, q o ‘n g ‘irot, m o ‘g ‘ul, arab , m ing, yuz, saroy, qaipchoq, etn o o y k o n ilar, oro n im lar, Q izilqum , Q uram a, T y an sh an va H iso r-O lo y to g ‘ tizm alari, N u ro ta, H isor, S ulton U vays, tov, o ro o y k o n im la r, g id ro n im lar, A m udaryo, S irdaryo, Z arafsh o n , C hirchiq, Q a sh q ad ary o , Surx o n d ary o , g id rooykonim lar. 1. " O 'z b e k " atam asin in g p aydo b o 'lis h i haqida qanday q arash lar m avjud? 2. Y irik o ‘zbek u r u g ia r in i sanab bering? 3. Y u rtim iz h u d u d id a o ro n im larg a boy v iloyatlar qaysi? 4. 0 ‘zb ek isto n h u d u d id a m av ju d oro o y k o n im larg a m isol keltiring? 5. Y urtim iz hududidagi eng q ad im iy g id rotoponim larga m isol keltiring? O ' Z B F . K I S T O N S H A H A R L A R I T O P O N I M I K A S I R e ja : 1. A n d i j o n va F a r g ‘o n a v ilo v a t la r i s h a h a r l a r i t o p o n im ik a s i. 2. T o s h k e n t viloyati va Z a r a f s h o n vo h asi s h a h a r l a r i to p o n im ik a s i. 3. Q a s h q a d a r y o , S u r x o n d a r y o va J i z z a v v ilo y a tla ri s h a h a r l a r i t o p o n im i k a s i. 4. Q o r a q a l p o g ' i s t o n R e s p u b l i k a s i v a X o r a z m v ilo y ati s h a h a r l a r i t o p o n im i k a s i. A n d i j o n va F a r g ‘o n a v i lo y a t la r i s h a h a r l a r i to p o n im i k a s i. M am lakatim iz ju d a uzoq tarix g a ega ekanligi hech kim ga sir em as. Y urtim izn in g qadim iy B uxoro, S am arqand, X iva. T o sh k en t, Q o 'q o n shaharlari kabi k o 'p la b qadim iy shah arlarim iz m avjud. Y oshi 20 0 0 y ildan kam b o 'lm a g a n shaharlar O 'z b e k isto n hu d u d id a ju d a k o 'p la b topiladi. Y u rtim izda o 'z ig a x os m avqega eg a b o ig a n h u dudlaridan biri b o 'lg an F a rg 'o n a vodiysi q ad im iy v a h am ish a nav q iro n shaharlarga boy hisoblanadi. F a rg 'o n a vodiysi shaharlari to p o n o m ik a sid a ham o 'z ig a x o slik lar m avjud. X ususan, O 'z b e k is to n n in g y irik sh ah arlarid an biri, h o zird a F a rg 'o n a vilo y atin in g m arkazi h iso b lan ad ig an F a rg 'o n a sh ah rig a 1877-yilda asos solingan b o 'lib , 1907-yilgacha Y angi M a rg 'ilo n , 1 9 0 7 -1 9 2 4 -y illard a S kobelev nom lari atalgan bo lsa-da, F a rg 'o n a to ponom ikasi tarixi an ch a qadim iy b o 'lib , F a rg 'o n a vodiysi nom i bilan uzoq tarixiy y o 'ln i bosib o 'tg an . Y unon tarixchisi G e ro d o tn in g yo zish ich a, qadim zam o n lard a O 'rta O siy o d a 1’arikan degan q a b ila b o 'lg an . San sk rit tilid a P arkana deb kichik viloyatga aytilgan. S huningdek. P ark an a - Pari xona, y a 'n i “ g o 'z a lla r y u rti" degan m a'n o si ham bor. B oshqa m an 'b a lard a . parand (arabcha farand) - “ sho y i” , " ip ak ” s o 'z la rid a n kelib chiqqan (faran d x o n a - ip ak x o n a degani), o ‘z nav b atid a qadim iy fo rs-to jik ch ad a p arg o n a " to g o ra lig 'id ag i v o diy” degan m a ’noni bildiradi. Sh arq sh u n o s N. G. M allisk iy , p ark an a - qadim gi tojik tilida “ berk v o diy” deg an s o 'z degan fikrda. P ro fe sso r M. S. A n d rey ev esa, P om irdagi rushon shevasida park an a deb “ har tarafi to g ', b ir y o n ig in a ochiq b o ig a n v o diyga ay tilad i” degan fikm i bildiradi. “ F a rg 'o n a ” to p o n im i haq id a ham riv o y atlar bor. M asalan, riv o y atlarg a k o 'ra . F a rg 'o n a n i soso n iy hu k m d o ri N u sh irv o n (A n u sh irv o n ) bunyod q ilgan va p odsho bu yerga h ar bir jo y d a n bittad an q a b ila olib k elgan ekan. S hunday qilib, turli jo y la rd an kelgan k ish ila r im o ra tlar q urib, ek in lar ekkan. K ish ilar ularni turli jo y la rd an k elganligidan “A z har xo n a” - “ turli x o n ad o n lard an k elg an lar" (q u ram a) deb atay bosh lag an lar. S o 'n g ra az q o 'sh im ch a si tu sh ib qolib. Ilarx o n a b o 'lib ketgan, bu e sa b o ra-b o ra F a rg 'o n a shak lin i olg an em ish. H uddi shu rivoyat arab geo g rafi Ibn X u rd o d b e h n in g “ K itob u l-m a so lik v al-m am o lik ” a sa rid a (X asr). H am id u llah Q azv in iy n in g “N u zh at u l-q u lu b ” asa rid a (1 3 4 0 -y il) v a b oshqa tarix iy y o d g o rlik la rd a ham keltirilgan. Y u rtim izd ag i qad im iy sh ah a rla r q a to rig a M a rg ‘ilon shahrini ham k iritish im iz m um kin. A y n iq sa M a rg 'ilo n shahrini Y U N E S K O e ’tib o rig a tushib, u n in g 20 0 0 yillik yub iley in i n ish o n lash g a q a ro r qilin g an lig i alo h id a e ’tiborga loyiq. M a rg 'ilo n F a rg 'o n a vodiysi sh arq iy y a rm in in g ja n u b iy q ism id a jo y la sh g a n . M a rg ‘ilon va u n in g о tm ish tarix ig a oid m a 'lu m o tla r ju d a kam . M a rg 'ilo n n in g to p o n o m ik asi ha q id a s o 'z k etg an d a Ishoqxon Ib ratn in g “ F a rg 'o n a tarix i" asari etib o rlid ir. B u asa rd a M a rg ‘ilon sh ah rin in g p ay d o b o 'lis h id a “ F o rsisto n d an m u h o jir b o 'lib kelib, o 'ltir g ‘on b ech o ra d ehqoni b o d y a s h in la f n in g roli katta b o 'lg a n lig i ta 'k id la n a d i. S h ah ar n o m in in g kelib ch iqishini ham fo rsiy tilidagi “ m u rg ‘u n o n ", y a 'n i “ tovuq v a n o n '’ so 'z i bilan b o g 'lay d ilar. Ishoqxon Ib ratning “ F a rg 'o n a tarix i" a sarid a MargMlon shahriga aynan m an a shu fo rsisto n lik la m in g talabi bilan a so s so lingan. d eb k eltiriladi v a M argM longa asos so linishini Isk an d ar Z u lq arn ay n bilan bogM avdi. E m ishki. Isk a n d ar Z u lq a rn ay n n in g sh arq q a qilgan y u rish lari d a v rid a F a rg 'o n a y e rid a ishlovchi fo rsisto n d a n kelg an aholi uning y o 'lig a tov u q v a non bilan p esh v o z chiqib. u ndan bir shahar bunyod etib berishini so 'ra g a n la r. M ak e d o n iy alik lam in g “ bu nim a?" d eg an sa v o lig a ular “ M u rg ‘u n o n ” deb ja v o b b e rg an ekanlar. A m m o tarix iy m an b alard an bizg a m a 'lu m k i, m ak ed o n iy alik Isk an d ar sh arq q a y u rish lari d a v rid a X o 'ja n d g a kelg an i aniq. A m m o undan sh arq q a F a rg ‘o n a n in g ich ig a o 'to lm a g a n . S h u n in g u chun ham y u n o n -m ak ed o n m an b a larid a F a rg 'o n a viloyati h aq id a aniq m a 'lu m o tla r u chram aydi. F aqat “ Y ak sart o rq a sid a ” allaq an d ay o 'tro q aholi borligi qayd etilg an xolos. A y rim k ish ila r Isk an d arn in g M argM longa kelg an lig in i M argM londagi Isk an d ar qab ri bilan isb o tla sh g a urinadilar. B u q ab risto n h aq id a Ibratning “ F a rg 'o n a tarix i” asa rid a shu n d ay m a 'lu m o t bor: “ ...M a rg 'ilo n d a p o d sh o Iskandar d eg an iyidgoh m o zo r bordur, ul kishi tush g an y e rla rd u r” . A. N a b iy ev n in g “T arix iy o 'lk a s h u n o slik ” k ito b id a M a rg 'ilo n h aq id a antik d unyo tarix ch ilarin in g m a 'lu m o tin i keltiradi. U n g a k o 'r a p a rfiy a lik lar b ir p ay tlar s k if q ab ilalari orasid an q u v ilg an q abila edilar. “ P a r f ' s o 'z i sk ifch a “ quv ilg an k ish ila r” d eg an m a 'n o n i an g latad i. U larning kiy in ish i, tillari b ir-b irig a ju d a yaqin. p arfiy a lik lar ham , m a rg 'ilo n lik la r ham m o h ir c h av a n d o z b o 'lg a n la r. U lar g a p la sh g a n d a bir-b irlarin i tu sh u n g an lar. S h undan k elib ch iq ib m u a llif “ F a rg 'o n a ” nom i P arfiy o n a - P a rfo n a - F a rg 'o n a b o ’lm ag an m ik an , d eg an fikrni beradi. M an b alar, M a rg 'ilo n sh a h rin in g p aydo b o 'lis h d av rin i m ilo d d an oldingi d a v rla rd a e k an lig in i k o 'rsa ta d i. M a rg 'ilo n shahri haq id ag i aniq m a 'lu m o tla r X asrd an b o sh lab y o z m a m an b alard a yozilgan b o 'ls a d a , bu sh a h a m in g bin o b o 'lg a n davrini y u q o rid ag i d aliIlarga aso sla n ib 2000 y ild an o sh iq ro q d eb ayta olam iz. S hu n in g d ek , H. H asanov o 'z in in g “ T arix iy -g e o g ra fik n o m la r izo h o ti” n o m li a sa rid a “ M a rg 'ilo n ” s o 'z in i M ari, M a rg 'ilo n , M u rg 'o b topo n im lari siste m a sid a izohlaydi va kito b m uallifi shu n d ay y o zad i: “ M u rg '-o b ” ni “ Q o 's h - su v ” deb izohlash m um kin. A s lid a unday em as. M u rg 'o b , M ari, shuningdek, M a rg ‘ilon nom larining asosi q ad im iy " m a r g '” so 'z id an yasalgan. T arix d a m arg 'i qab ilasi ham b o 'lg a n . U lar o 'tlo q suvlik yerlarda y ash ag an lar, M a rg 'z o r d eg an d a o 'rm o n c h a , yashil yer, o 'tlo q jo y tushuniladi. M a rg ‘ilon nom i tarixda k o 'p sh ak lla rg a ega b o 'lg an . M asalan. M arg 'in o n . M a rg 'ilo n . M u rg 'in o n kabilar sh u la r ju m la sid an d ir. T o p o n im ist E. M. M irz ay ev n in g m a 'lu m o tig a qaraganda, M arg 'ilo n “ M a rg 'in o b ” shakliga ham ega b o 'lg an . E. M. M irzayev M a rg 'ilo n nom ini to jik ch a “ m a rg 1” , y a 'n i “ o 'tlo q ” so 'z id a n olin g an degan fikrni bildiradi va uni M a rg ', M u rg 'o b , M arg 'o n . M a rg 'itta . M a rg 'u b singari toponim lar bilan o 'z a k d o s h deb hisoblagan. S uyun Q oray ev n in g fikricha, M a rg 'in o n nom ining M a rg 'ilo n shakli o 'z b e k la r talaffuzi n atijasida k e y in c h alik v u ju d g a kelgan. S am arqand yaqinida ham M a rg 'ilo n te p a deb yuritu v ch i toponim b o 'lg an . M arg ' so 'z i qadim gi s o 'g 'd tilid a “ b u loq” m a'n o sin i ham anglatadi. T o jik m u m to z adabiyoti tilida qadim dan m avjud b o 'lg a n m u rg ' so 'z i: o 't, m aysa. alaf, m aysazor. y a 'n i m arg 'z o r, cham an- 7.0 r m a'n o la rin i anglatgan. S huningdek. m u rg ' o 's h a sh ak ld a M u rg 'o b shahrining n om ini ham ifodalagan. M a rg '. m a rg 'z o r s o 'z i eski o 'z b e k tilida, ju m la d an A li sh e r N av o iy asarlarid a ham uchraydi: m a rg ' - o 't, h ayvonlar yeydigan о sim lik. m a rg 'z o r - o 'tlo q , h ayvonlar o 'tla v d ig a n jo y . “N a v o iy asarlari lu g ‘ati” da m arg ', m a rg 'z o r so 'z la rin in g arabcha deb b elg ilan ish ig a q o 's h ilib b o 'lm ay d i. M a rg 'ilo n , M arg 'in o n to p o n im larin i marg" - o 'tlo q so 'z ig a b o g 'las h b a 'zi shubhali to m o n larg a ham ega. C hunki, o 's h a jo y m arg ' - o 'tlo q deb nom langan b o 'lsa , u n in g atro flarid a b o sh q a m arg ' - o 'tlo q la r b o 'lm a g a n m i? Shuningdek. M a rg ' - o 't, o 'tlo q b o 'lsa . M a rg 'in o n d a g i M arg '-i-n o n . M arg ‘i-non. M a rg ‘-inon - non k om ponentlari nim ani anglatadi? B ordi-yu, M arg 'ilo n , M a rg 'in o n , m a rg ' nom li q ab ila nom i bilan aloqador b o 'lsa . un d a to p o n im n in g ikkinchi k o m ponenti fo rs-to jik ch a - on (yon) k o 'p lik q o 'sh im c h a sig a alo q ad o r deb taxm in qilinishi m um kin. Bu holda M arg 'in o n - M a rg 'iy o n - M a rg 'o n - M a rg 'io n - M a rg 'in o n - M a rg 'ilo n , y a 'n i m arg 'lar yash o v ch i jo y , m a rg 'la r shahri m a'n o s in i a n g la tg an b o 'lis h i ehtim ol. B a 'z i riv o y atlarg a ко ra, M a rg 'ilo n d a g o y o Isk an d ar Z ulq am ay n qabri b o 'lib , uning b a y ro g 'i m asjid d a saqlangan em ish. Shu p ay tg ach a bir k o 'c h an in g p odsh o i Isk an d ar degan nom i saqlanib qolgan. A yrim k ish ilar " M a rg 'ilo n ” so 'z i M a k edonskiy (M ak ed o n iy alik Isk an d ar) n o m id an kelib chiqqan deb tahm in q ilishadi: M akedon - M akenon - M arginon - M a rg 'ilo n . X u lo sa qilib shuni qayd qilish m um k in k i, M a rg 'ilo n to p o n im in in g etim olo- piyasi ho zirch a n o m a 'lu m va y an a q o 's h im c h a ilm iy tek sh irish larn i talab qiladi. F a rg 'o n a vo d iy sin in g eng qadim gi sh a h arlarid an y an a biri Q o 'q o n shahri h isoblanadi. H o 'q a n d i la tif azaldan m ad a n iy at v a m a’rifat m askani b o 'lib riv o jlan ib kelgan, ota-b o b o larim izd an b izg a m ero s b o 'lib qolgan v a bugungacha su yqallanib, kelay o tg an urf-odatlarim iz, m illiy q a d riy atlarim izn in g riv o jlan ish d a q ad im iy sh ah rim izn in g o 'rn i beqiyos. Q o 'q o n shahri topon o m ik asi h aqida ham turli xil m a 'lu m o tla r m avjud. X ususan, q irg 'iz x alq in in g "M an a s” e p o sid a T o sh k en t, S am arqand, Jizzax ham da vod iy n in g Q o 'q o n , A ndijo n v a N am an g an shaharlari h am d a u lam in g aholisi, x o ‘ja lik n in g ay rim turlari h aq id a m a 'lu m o tla r beriladi. S hu n in g d ek , Q o 'q o n shahri X asrd a b itilg an “ H u d u d u l-o lam ” q o 'ly o z m a asarida. arab g eo g raflarid an Istahriy, Ibn H avqal. M u q ad d asiy asarlarid a H o ‘qan (X uvoqand), H o ‘qand (X u v o q an d ) sh ak llarid a qayd qilingan. Z ah irid d in M uham m ad B o b u m in g “ B o b u m o m a” a sarid a X o ‘qon viloyati tilg a olingan. H ozirgi Q o 'q o n shahri tarixiy H o 'q a n d o ‘rn id a X V III asrd a b o sh larid a o ‘zb ek larn in g m ing u ru g ‘i b o sh lig 'i, Q o ‘qon x onligi aso sch isi S h ohruhbiy to m o n id an b arp o etilgan. A k ad em ik V. V. B a r’to l’dn in g fikricha, sh a h a m in g adabiy n u q tai n azard an to ‘g ‘ri shakli H o ‘qand boMib. Q o 'q o n jo n li tild a tala ffu z etilishidir. Q o 'q o n shahri h aq id a m a ’lu m o tlar X II asrg a oid m a 'lu m o tla r m aro k ash lik sayyoh A l-Id risiy n in g “N u z x at af-m u sh to q fi x tirak u l-afo q ” (“ Jahon b o ‘ylab kezib h o ld an to y g an n in g o v u n c h ig ‘i” ) a sarid a ham u chraydi. X III asrg a oid bir asar sayyoh Y o q u d H am av iy n in g “ M u 'ja m a l-b u ld o n ” (“ M a m lak atlar ro 'y x a ti” ) asaridagi H av o q an d (Q o ‘q o n ) haqidagi m a'lu m o tla ri b iz uchun m uhim dir. E 'tib o rli to m o n i shundaki. d astlabki m an b alard a Q o 'q o n . H avoqand, H uvaqan. H u v ak en t. Q u q an d kabi n o m lar bilan uchraydi. O 'z n av b atid a Q o 'q o n a ta m asin in g m a 'n o s i h aq id a esa, asosan 3 xil fa ra z m avjud: 1. “ X u k kan d ” to jik c h a “ to 'n g 'iz k av lag an ” m a'n o s in i anglatadi. B u n d ay q a rash n in g p aydo b o 'lis h ig a sabab m an b alard a k o 'rsa tilish ic h a , sh ah ar o 'rn i q a m ish z o r b o 'lib , bu y e rd a vovvoyi c h o ‘ch q a ( t o n g 'i z ) lar k o 'p boMgan. 2. “ Y ax sh i” , “ l a t i f ’ m a 'n o s in i anglatadi. C hunki, sh ah ar bahavo. chiroyli jo y d a jo y la s h g a n . 3. “ Y ax sh i” , “ la t i f ’ sh ah ar aholisiga n isb atan ishlatilgan boMib, q o 'q o n lik la rn in g f e 'li y axshi boMgan. S h u n in g d ek , Q o 'q o n to p o n im ig a n isbatan, “ H av o k en t” - “ sh am o llar sh a h ri” , “ K o 'p q o n ” - “ k o 'p q o n to 'k ilg a n jo y ” , “ Q o p q o n ” - “ p istirm a ” v a b o sh q a n o m la r uchraydi. R iv o y atlarg a k o 'ra , sh ah a m i “X u k kan d ’’, y a 'n i “ to ‘ngMz k av lag an ” deb ata lis h in in g aso siy sababi, sh a h a r b arpo etilm asd an b u jo y la r b o tq o q lik b o 'lg an . bu y e rd a k o 'p to'ngM zlar y ash ag an i uchun sh u n d ay no m la n g a n degan q arash lar m av ju d . Bu h aq id a riv o y at Ish oqxon Ib ratning “ T arixi F a rg ‘o n a” asarid a ham k eltirg an . Q o 'q o n to p o n im in in g “ H o 'q a n d ” (yoqim li, la tif shahar, y ax sh i shahar) s o 'z la rid a n kelib ch iq q an lig in i isbotlovchi bir afso n a bor. S h ah am i qurish zarurati p a y d o b o 'lg a n d a tajrib ali u stalar - sh ah ar q u ru v ch i v a u lam in g rejalarini tuzish b o 'y ic h a m u ta x a ssisla r o 'z la rin in g h o k im ig a eng qulay b o ’lgan to za suvli v a soy o ra sid ag i jo y n i tanlab o lish kerak lig in i m aslah at q ilganlar. B u jo y d a k o 'p la b b o g 'la r va p o liz lar b o r edi. Y e m in g o 'z i esa h o sild o r edi. D u sh m an lam i bosib o lis h d a n sh a h a m i tabiiy to 's iq - ik kita soy h im o y a qilgan. B u n d an tashqari, bu h u d u d d a X ito y v a b o sh q a m am lak atla rg a boruvchi k arv o n y o 'lla ri tu tash g an edi. B u la m in g h am asi sh ah am i H o 'q a n d deb ata sh g a a so s b o 'lad i. B o sh q a bir riv o y atg a k o 'r a sh ah a r nom i “ H av o k en t” (sh am o llar shahri) s o ’z id a n kelib ch iqqan. C hunki. shahar qu rilg an pa y td a istiqom at qilu v ch i aholi s h a m o ln in g tez-tez b o 'lis h in i, poyalar, daraxt tan alarin g d o im iy kuchli sh am o llar ta 's irid a bir tom onga eg ilg an lig in i ta'k id lash ad i. Shuning uchun shahar "H a v o k e n t” (sh am o llar shahri. tez -te z havoni o 'zg artiru v ch i. iqlim ni salqin qiluvchi, bax ri-d iln i och ad ig an , s o f b o 'lish in i ta m inlovchi m a'n o sid a ) deb atalgan. B o sh q a bir rivoyaga k o 'r a sh ah a rn in g nom i “Q op q o n ” (k o 'p qon to kilgan joy) so 'z id a n kelib chiqqaligi ta'k id la n a d i. A fso n ag a k o 'ra , uzoq o 'tm ish d a , bu h u d udda sh ah ar qurilgan p ay td a tez-tez u ru sh lar b o 'lib turgan. Bu urushlar n atijasid a k o 'p la b inso n lar xalok b o 'lg a n va k o 'p qon to 'k ilg a n . Shu sababli shaharni qonli “ ko pq o n " ataydilar. K eyinchalik talaffuzda “ P ” tu shib qolib. K o 'k o n . s o 'n g ra . “K ” ning “ Q ” g a o 'z g a rish i natijasida Q o 'q o n deb atay boshlaydilar. B o sh q a rivoyatda esa. sh ah ar “ Q op q o n ” (qopqon. tuzoq. pistirm a) deb a talganligi ta'k id lan a d i. llgarigi v a q tlard a ajn ab iy lar shaharni talon-taroj qilish va u n ing aholisini q u lg a aylantirish uchun tez-tez hujum qilgan. L ekin ularning b a rch a urin ish lari behuda ketgan. B ir s o 'z bilan aytganda. b o sqinchilar pistirm aga uchrab m a g 'lu b b o 'lg an la r. S hun in g uchu ham shaharni “ Q op q o n ” , y a 'n i tuzoq deb ataydilar. K eyinchalik “ Q o p q o n ” fonctik o 'z g a rish la r natijasid a “ Q o 'q o n ” . " Q o 'q a n d ” b o 'lg an . Q o 'q o n hududlari va shaharlari, aholisi v a x o ‘jalig i haqidagi m a'lu m o tla r m o 'g 'u lla r. tem uriylar. sh ay b o n iv lar va ash tarx o n iy lar d av rid a yozilgan m an b alard a ham u ch rab turadi. L ekin bu m a 'lu m o tla r yaxlit tarzda em as. Q uva. Q u v a shahri y o zm a m an b alard a “ K ubo” v a “ K u b o d '' singari ikki xil nom bilan tilg a olinadi. Shaharni K ubo nom i bilan atalganligi haqidagi dastlabki m a 'lu m o tla r 1X -X asrlardan boshlab arab m an b alarid a uchraydi. Jum ladan. I abariy, Istahriy, A bd u lx ak im ibn H avqal, M uham m ad al-M u q ad d asiy asarlarida shu nom bilan tilg a olinadi. X III asrda y o zilgan yozm a m an b a lard a K ubodan y etish ib c h iq ib "K u b o v iy ” nisbasi bilan m ash h u r b o 'lg a n allo m alar haqida m a 'lu m o tla r keltiriladi. X ususan, N a rsh ax iy n in g “ B uxoro tarix i” asarini arab tilidan fors tilig a tarjim a q ilg an A bu nasr A hm ad ibn M u h am m ad ibn N a sr al K uboviy b u n g a m isol b o 'la oladi. Ish o q x o n Ibratning “ F a rg 'o n a tarix i” asaridagi m a'lu m o tla rg a k o 'ra , Q uva shahrini so so n iy lar h ukm dori N u sh irv o n (A n u sh irv o n )n in g otasi K ubod barpo etgan v a sh ah ar uning nom iga K ubod deb q o 'y ilg a n . K ey in ch alik sh ah ar xalq o rasid a Q u v a nom i bilan atalgan v a Q uvaga ay lan ib ketgan. Q u v a to p o n im in in g m a'n o s i haq id a hech q an d ay m a 'lu m o t y o 'q . B iroq bu haqiqatdan yiroq. C hunki. l-'irdavsiyning “ S h o h n o m a” asarid a y o zilishicha, E ron h ukm dori k ay o n iy lar sulolasidan K ay K ubod eram izd an avvalgi 7 8 2 -y ild a tu g ‘ilgan v a 100 yil podsh o lik qilgan. K ay K ubod nom i qadim dan m ashhurligi uchun sh ah arlam i uni nom i bilan atash o 'r ta a srlard a a n 'a n a v iy tu s olgan. Shuningdek, soso n iy lar h ukm dori K ubod (488 - 531) F a rg ‘o nada o 'z nom iga sh ah ar barpo etganligi ham haq iq atd an ancha yiroq. C hunki, K ubod o 's h a d av rd a O 'rta O siy o d a hu k m ro n lik q ilay o tg an e lta liy lar y o rd a m id a taxtni q o 'lg a kiritgan b o 'lib , O 'r ta O siy o d a shahar qurd irish i m um k in b o 'lm a g a n . C hunki, o 's h a d av rd a O 'r ta O siyo E ro n g a qaram em as edi. S hu n in g d ek , Q uvani K ubo deb atalishini a rx eo lo g B. M atb o b o y ev qadim gi Q u v a x u dosi bilan b o g 'la y d i. U ning fikriga k o 'ra . “ ...turkiy xalq lard an biri n o 'g ‘a y la rd a Q u v a xudosi b o 'lg an . U nga m a 'lu m v a q tla rd a sam o v iy otlam i qurbon q ilganlar. S h u lard an kelib chiqib “ K u b o " - "Q u v a ” nom i a n a shu Q u v a ilo h ig a b o g 'liq b o 'lis h i m um kin. S hu n in g d ek , tu rk iy xalq lard a g i q o 'n g 'ir o t q ab ilasin in g O y ta m g 'a li a y m o g 'i ta rm o g 'id a n biri ham Q u v a deb atalgan. Biroq bu fikrlar haqiqatdan yiroq. C hunki sh a h ar IX asrdan Q u v a deb a tala boshlangan. B a 'z i b ir m a 'lu m o tla rg a k o 'ra . shaharni ‘‘K ubo” nom i bilan atalishi a rab lam in g M o v aro u n n ah rg a q ilgan y u rishlari bilan b o g 'liq b o 'lis h i m um kin. C hunki. sh a h a m in g g o 'z a llig i v a kengligi arab ch a ‘'K u b o ” - “ ken g ” degan sifa tlar bilan m ash h u r b o 'lis h ig a olib kelgan. A bu M an su r as-S ao lib iy o 'z in in g “ K itob la to if al m a o r if ’ a sarid a keltirgan m a 'lu m o tla rg a k o 'ra . Q u v a o 'z in in g g eo g rafik jo y la sh u v i jih a tid a n F a rg 'o n a vo d iy sid ag i shah arlarn i o 'rta s id a jo y la sh g a n lig in i n a za rd a tu tsa k arab ch a “ K ab o ” , y a 'n i “ o 'rta s id a g i, o raliq d ag i” sh ah a r d egan m a 'n o la m i ham b ildirishi m um kin. S hu o 'r in d a A. M u h a m m ad jo n o v n in g “ K ubo - Q u v a d e m a k d ir” nom li m aq o lasid a k eltirilg an fik rlar e 'tib o rg a loyiq. U nga k o 'ra . Q u v a - F a rg 'o n a n in g qad im g i p o ytaxti. Q u v an in g qadim gi nom i K u b o deb atalg an lig i ham h a q iq atg a y aqin. C hu n k i. fors tilid a “ Q u v a ” s o 'z i “ ku ch -q u v v at” d egan m a 'n o n i bildiradi. S h u n in g d ek . “ Q u v o ” s o 'z i “ m u stah k am q a l'a ” m a 'n o s in i anglatadi. S hun in g d ek . A. X o d jay ev tad q iq o tlarig a k o 'ra , x ito y m an b a larid a eram iz- dan av v alg i II asrlard a D avan (F a rg 'o n a ) dav latin in g poytax ti b o 'lg a n G uysh u an . G esay nom lari qayd etilgan sh ah ar aslid a Q uvasoy b o 'lis h m um kin. Y u rtim izn in g q ad im iy sh a h arla rid an y an a biri A ndijon hiso b lan ad i. M a 'lu m o tla rg a k o 'ra , “ A n d ijo n ” to ponom ikasi tu rk -m o 'g 'u lc h a “ soy b o 'y id a g i m ak o n " degan m a 'n o n i bildirgan. H aqiqatdan ham A ndijon shahri shu nom bilan atalu v ch i soy b o 'y id a jo y lash g an . A n d ijo n shahri h aq id a arab geograflari asarlarid a v a b o sh q a k o 'h n a tarixiy m an b a lard a A n d iy o n . A n d ik o n . A n digon sh ak lla rid a tilg a olingan. Z ah irid d in M u h am m ad B o b u r z am o n id a A ndijo n deb “ turkiy” shakl olgan. Ish o q x o n Ib ratning “ T arixi F a rg 'o n a ” asarid a A n d ijo n to p o n o m iy asig a oid qiziq arli m a 'lu m o tla r m avjud: “ Bu A ndijon av v ald a A n d ig o n b o 'lib , arab iy g a o lg an d a A n d ijo n b o 'lu r, chu n o n ch i “ kofi” forsiy a rab d a “jim ” o 'q ilu r. M ana, farangi lafzi a rab d a afranjiy, bangni banj. K ofi forsiy a rab d a “j ” b o 'lib . A ndigon b o 'lg a n b o 'ls a kerak. A n d ig o n an d la r degan so 'z . A n d a tu rk lar u ru g 'in i o 'z b e k la r aytur. A n d ijo n O 'g 'u z x o n d av rid a ham m ash h u r ekan. T arix i " Q u ta d g 'u ” dan m u staz o d bo lurki, A fro siy o b T u ro n shohi b o 'lib , A n d ijo n n in p o y tax t qilib, K o 'n ik d o 'z sh ah rid an T o sh k an d v a A ndijo n kelib y u rar ekan. A m m oki, afvohi n o sd a q a riy a la r s o 'z id u rk i, A n d ijo n aslida O dinajondur. O d in ajo n A fro siy o b n i q izid u rk i, an g a o 'r d a v a b o g ' bino qilib berib, ani ism ig a tasm iy a qilib edi. O d in ajo n n in i tild a buzib, A n d ijo n q ilg 'o n d eydilar” . A sak a. A sak a n o m in in g kelib chiqishi haqida turli xil m a 'lu m o tla r m avjud. P ro fe sso r T. T u rsu n o v m a 'lu m o tla rig a k o 'ra , “ A sak a ” no m in i F a rg 'o n a d a m ilo d d an avvalgi VI - V a srlard a y ash ag an sak qabilalari bilan b o g 'la v d i. C hunki bu q a b ila b a 'z i jo y la rd a “ assa k en lar” nom i bilan ham y u ritilg an , u lard a “ a sv a k a” - ot, “ a ssa k a ” - o tliq lar m a 'n o s in i bildiradi. A x eolog В. M atboboyev yuqo rid ag i fikrni vodiyning sharqiy qism ida lopilgan to sh lard ag i o tla r tasviri bilan asoslashga h arak at qilgan va shu jo y la rd a nasldor otlar y e tish tirilg an degan fikm i ilgari surgan. S huningdek, topo n o m ist olim S. Q orayev A sak a tum anidagi “ A xtach i” q ish lo g 'i nom i m o 'g 'u lc h a b o 'lib , “ o t tabibi (sinchi)” , “ otboqar” degan m a'n o n i bildiradi deb ta 'k id la b , y uqoridagi fiklarni tasdiqlaydi. A saka h a q id a m a 'lu m o tla r X IX asr tarixchisi A vaz M uham m ad A ttorning I'arixi ja h o n n o m a ” va “ Tarixi IJo 'q a n d " asarla rid a tilg a olingan U ning yo/.ishicha A sak a shahri h u dudida Q o 'q o n xoni X ud o y o rx o n q a l'a qurdirgan va bu yerda x o n n in g dala hovlisi ham b o 'lg an . Q o 'q o n xonligi davrida qazilgan S hah rix o n so y k anali sh a h a m in g riv o jla n ish ig a k atta aham iyat kasb etgan. S hahrixon. S hahrixon Q o 'q o n x onligi davrida asos solingan va asta-sekin yirik iqtisodiy m ark azlard an birig a aylangan. Q o 'q o n xoni U m arxon (18 1 0 - I822)ning zam ondoshi D ilshodi B am o n in g "T arix i M uhojiron” asaridagi m a'lu m o tg a k o 'ra , U m arxon S hahrixonga 1 8 2 1 -1 8 2 2 -y illard a asos solgan. U m arxon yangi sh ah arg a asos solganidan s o 'n g x o n lik n in g turli hududlaridan h u n arm an d lam i k o 'c h irib keltirgan va bu yerda savdoni rivojlantirish m aqsadida savdogarlardan bir n ech a yil boj o lm aslikni buyurgan. Shuningdek, U m arxon S hah rix o n so y kanalini qazd irg an id an s o 'n g k o 'p yerlar o 'z la sh tirilg an va S hahrixon y an ad a kengavgan. T arixchi M irzo O lim M ushrif, “ Shahrixon obod b o 'lib , g 'a lla si I lo qand ask arig a k ifoyat qilib, y an a ziy o d asi o m b o r q ilinur ed i”, - deb yozgan edi. S hahrixon toponim i ham asos solgan h ukm dor nom i bilan b o g 'liq - "S h ah rix o n ” , y a ’ni “ xon sh ah ri” . X o ja b o d . Shu nom dagi tum an m arkazi. Shahar nom ining kelib chiqishini m ahalliy tarixchi v a to p o n o m istlar X oja A bdu llo M avloniy Q ozi nom i bilan b o g 'lay d ilar. T o s h k e n t v ilo y ati va Z a r a f s h o n v o h a si s h a h a r l a r i to p o n im ik a s i. I oshkent viloyati v a Z arafsh o n vohasi sh ah arlarg a boy hudu d lar hisoblanadi U lar o rasid a q ad im iy va yangi b arpo etilgan sh ah arlam i ham uchratish m um kin. Bu sh a h arlar o rasid a p o y tax tim iz T o sh k en t alohida aham iyat kasb etadi. Q ad im iy v a h am ish a nav q iro n T o sh k en t shahri m am lak atim iz h ayotida katta o ’rta tutadi. A v v alam b o r, u V atan im izn in g p o ytaxti, ulkan iqtisodiy, siyosiy, m adaniy m arkaz. P o ytaxtim izni tu rlich a u lu g 'la y d ila r: “ T o sh k en t - non sh ah ri” , "T o sh k en t - tin ch lik sh ah ri". “ T o sh k en t - b o g '- r o g ‘lar shahri” , “ T o shkent - d o 's tlik sh ah ri”, “ T o s h k e n t- ja s o r a t shahri” v a hokazo. T o sh k en t o 'r ta asr y o zm a m an b a larid a C hoch (arab ch a Shosh yoki Joj), I arbend, T arkan va B in k en t nom lari bilan atalgan. T o sh k en t topo n im in i k o 'p a d ab iy o tla rd a “ Tosh shahar deb izohlanadi. Shu s o ‘zd a m a'lum m a'n o d a sh ah ar tarixi ham o ‘z aksini topgan. A rxeologik i/la n is h la r n a tijasid a sh a h a r h u d u d id a tosh asriga oid bu y u m lar k o 'p la b uchragan. lo sh k e n td a g i q ab risto n lard an b irid a topilgan haft j o ‘sh (b ro n za) k o 'z g u la r. turli m am lak atlam in g tangalari sh a h a m in g k am id a 20 0 0 y illik tarixidan darak beradi. X ususan, V atan im iz poytah ti T o sh k e n t shah arin in g Y U N E S K O e tib o rig a tushib. 2 0 0 9 -y ild a 2200 yillik tav allu d k u n in in g n ishonlanishi alo h id a e 'tib o rg a loyiq. T o sh k en t haqidagi birinchi tarixiy m a'lu m o tlar m ilo d n in g dastlabki asrlariga lo ‘g ‘ri keladi. C h u nonchi. sh a h a m in g g eo g rafik o 'rn ig a oid m a'lu m o tlar yunon olim i K la v d iy P to lem ey n in g “ G eo g rafiy ad an q o 'lla n m a ” asarid a uchraydi. P tolem ey bu a sa rid a yer sh arin in g obod q ism ini 26 h a ritad a tasvirlagan. Shu h a ritalard an birid a 0 ‘rta O siy o va u n ing atrofidagi o ‘lkalar tasv irlan g an . U nda X ito y g a b o rad ig an sav d o y o ‘li ustida. a n iq ro g 'i Y a k sart (S ird ary o ) h av zasin in g sh arq id a T erri L ap id ey a deg an jo y k o ‘rsatilgan. O lim la r ana shu y u n o n c h a nom ni “ T osh q o ’r g ‘o n ” d eb tarjim a qilib, T o sh k en tg a n isbat berishgan. T o sh k e n t sh ah rin in g nom i yozm a m an b alard a C hoch, C h ochiston, Shosh, S h o sh k en t sh a k lla rid a ham uchraydi. “ C h o ch ” s o 'z i ham su g ‘d tilid a “ to sh ” d em ak d ir. S hosh esa C hoch no m in in g arab ch a shaklidir. C hoch yoki S hosh d eg an d a T o sh k e n t ham d a u n in g atroflari tushunilgan. Y o zm a m an b a lard a kelltirilish ich a, T o sh k en tn in g qadim gi nom i “ C h o c h ” b o 'lg a n . T o sh k e n t arab lar tom o n id an bosib o lin g ach , arab a lifb o sid a “ ch ” h a rfin in g y o 'q lig i bois. asa rla rd a "S h o sh ” d eb y uritilgan. Ilk o 'r ta asrlard a sh ah ar “ C h o c h ” . “ S h o sh ” . “ S h o sh k en t" deb nom langan. X asrd a n o m a'lu m m u a llif tom o n id an fo rs-to jik tilid a yo zib q o ld irilg an "H u d u d u l-o lam ” (“ D u n y o n in g sarh ad lari") nom li asard a bundav deyiladi: “ C hoch k a tta viloyat, xalqi ja n g o v a r, boy v a sahiydir. U y e rd a o ‘q-y o y tay y o rlan ad i. B in k at C h o c h n m g poytaxti. Bu k a tta shahar, ayni vaq td a p o d sh o n in g q a ro rg o h id ir” . A rab o lim larid an Istahriy, Ibn H avqal, M u q ad d asiy va b o sh q a lar (IX - X asrlar) o 'z a sa rla rd a S hosh v ilo y a tin in g m arkazi B inkat shahri deb k o ‘rsatganlar. B inkat h o zirg i E ski j o ‘v a v a C horsu ora lig id a b o 'lg a n . B inkat nom i forscha- to jik ch a b o 'lib , " k o ‘rim li sh ah ar d e m ak d ir (“ b in” - “ k o ‘rinish, “ k o ‘zga tash la n ish ” , “ k at” - su g ‘d ch a “ shahar, qish lo q , m an zilg o h ” deg an m a'noni bildirgan). B u y u k A bu R a y h o n B eru n iy o ‘zining “ Q onuni M as'u d iy ” asa rid a “ B inkat - bu S h o sh n in g p o y tax ti, tu rk iy tild a “ T o sh k a n d ” , y u n o n ch ad an a rab ch ag a tarjim a qilsan g , - “ B uri a l-h ijo ri” (“ T osh m in o ra” ) deb yozgan. B eru n iy n in g s o ‘zlarini b o sh q a o lim lar ham tasd iq lag an . M asalan, M ahm ud Q o s h g ‘ariy o ‘z ining “ D evonu lu g ‘o tit tu rk ” a sa rid a “ T ark an - S ho sh n in g nom i, u n ing asli nom i T o sh k an d b o ' lib. “ g ‘ish td an q u rilg an sh a h a r d em a k d ir” , deb yozgan. D em ak, p o y tax tim iz n o m in in g “ T o sh k e n t” shakli birinchi bor A bu R ayhon B e ru n iy asarlarid a uchraydi v a sh a h a r b o sh q a n o m lar bilan ham atalgan. n ihoyat hozirgi nom i tilim iz d a q a t’iy o ‘rin olgan. T o sh k e n t h a q id a o z m i-k o 'p m i m a'lu m o tla r X IV - X IX asrlard a 0 ‘rta O s iy o n in g siyo siy , h arb iy v a m ad an iy hayoti haqidagi asarlard a ham uchraydi. S h a h a m in g X IX a sr tarixi, topografiyasi (g eo g ra fiy asi), ju m la d a n uning to p o n im lari h a q id a m a'lu m o tla r M u h am m ad S o lih n in g “ T arixi jad id a y i T o sh k a n d ” (“ T o sh k e n tn in g yangi tarix i” ) a sarid a uchraydi. Q oM yozm a fo rs-to jik tilid a b itilg an b o ‘lib, x o z ird a A bu R ayhon B eruniy n om idagi S h arq sh u n o slik in stitu tid a sa q lan ad i. A sar asli T o sh k en t viloyati tarixi h aq id a bolib. m u a llif sh a h a r tarix in i b u tu n o 'lk a d a kech g an v o q ealar k o 'la n k a sid a yoritgan. O h an g aro n . T o sh k e n t vilo y atin in g yirik sh a h arlarid an biri. O h an g aro n to p o n im i fo rsc h a-to jik c h a - “o h a n g ar” “ tem irch i” degani, - on - k o 'p lik a lfiksi (“ O h a n g aro n ” “ tem irch ila r” ). O h an g aro n toponim i d astlab X o ja A h ro rn in g v a q f h u jatlarid a (X V -X V I asr b o sh lari) - Soyi O h an g aro n . D aryo O h an g aro n shak llarid a tilg a olingan. Z ah irid d in M uham m ad Bobur O hangaron ju lg 'a s i (v odiysi) d eb yozgan. M o 'g 'u lla r kelm asd an oldingi m anbalarda Iloq daryosi deb atalgan. B u v o d iy d a qadim dan tem irch ilik rivojlangani uchun daryo O hangaron - " tem irch ilar" deb nom olgan. K eyinchalik vodiyda tashkil topgan sh ah arg a ham O han g aro n nom i berilgan. Parkent. M ahalliy talaffu zi P arkat. A rab geograflari asarlarida (IX - XI asrlar) B arsk at shaklida tilga olishgan. Y oqut H am aviyning “ M u ja m u l-b u ld o n ” lu g 'a tid a (X II - XIII asrlar) qayd qilingan. Shuningdek, sharqshunos V. V. B a rto l'd o 'r ta asrlarda tilga olingan S arskat shahrini hozirgi Parkent b o 'lsa kerak, deydi. 0 ‘z n av b atid a "P ark en t” to p o n im i B ars (to g ‘ y o 'lb ars i) n o m idan olingan d egan fikr ham bor. Parkent tarixiy m an b a lard a "F araak as” tarzid a ham uchraydi. Piskent. D astlab arab geo g raflari Istahriy. Ibn H avqal, M uqaddasiy (X - XI asrlar) asarlarid a B iskat sh ak lid a tilga olingan, m ahalliy xalq hozir ham P iskat deydi. U “ b is” (tojikcha) “y ig irm a" s o ’zidan kelib chiqqan degan fikrlar ham bor. Bu haqida m ahalliy aholi orasida qu y id ag ich a rivoyat bor: “ B o b u r U in distonga y u rish id an bosh lash id an bir o z oldin q o 'sh n i Piskent tum aniga kelib to 'x ta y d i. Bu y e rd a 20 kan izag in i 20 n afar x izm atk o rg a nikohlab beradi. B obur U indistonga y o 'l olgach. 20 n afar x izm atk o r shu yerda qoladi va Piskent (fo rsch a “ b is” - “ y ig irm a” , “ kent" - “ q o 'r g ‘on ” ) v u ju d g a k elish ig a sababchi bo ladilar. B ekobod. B ekobod shahri q adim da B egovot deb y o zilar edi. B egovot nom li q ish lo q lar 0 ‘z b ek isto n d a bir nechta boMgan. H ozirgi o ‘zbek adabiy tilid a bek sh a k lid a tala ffu z q ilinadigan s o 'z n in g to 'g 'r is id a asli beg boMgan. M ahm ud Q o s h g 'a riy n in g “ D evonu lu g 'o tit tu rk ” asarida, Y u s u f X os H o jibning "Q u ta d g 'u b ilig ” asarid a bu so ‘z beg sh ak lid a yozilgan. A k ad em ik V. V. B a rto l’d ham bu s o ‘zni b eg sh ak lid a y ozish va talaffu z qilish to 'g 'r ir o q deb yozadi. Bu kabi m iso llar to p o n im lam in g hozirgi o 'z b e k c h a y o zilishi m ukam m al em asligini k o ‘rsatadi. U m um iy o lg an d a "B e k o b o d " - “ Bek obod qilgan m ask an ” deb izohlanadi. A ngren. A n g ren toponim i O han g aro n “ tem irch ila r" s o ‘zining buzilgan shakli. K o ‘p lar buni ru sch a talaffu z oqibati deyishadi. A slid a q u ram alar shunday talaffu z q ilganlar. Z om in tu m a n id a ham A n g ren degan jo y bor. B o ‘ka. Q adim gi turk tilida, hozirgi b a ’zi bir turkiy xalq la r (qozoqlar, qirgM zlar) tilid a “ b o ’k a” - “ p a hlavon” degan m a ’noni anglatadi. Z ahiriddin M uham m ad B o b u m in g “ B o b u m o m a” asarid a " B o 'k a " toponim i ha q id a q u y id ag ic h a m a 'lu m o t keltirilgan: S ulton A hm ad M irzo n in g eshik o g 'a s i Jon ib ek D o Idoy g ‘arib ahloq va atv o rlik kishi boMib. u haqida xalq orasida turli riv o y atlar y u ra r edi. K u n larn in g birid a S a m arqandga S ulton A h m ad M irzo q o sh ig a o ‘zbek S h ay b o n iy x o n d an elchi keldi. “ O 'z b e k z o 'r kishini b o 'k a der em ish. Jon ib ek derkim : B o 'k a m u sen . B o 'k a b o 'lsa n g , kel k u rash am iz” . S huningdek, B o 'k a degan unig" ham b o 'lg a n . M asalan. qangM ilarning b o ‘ka-qangli urugM qayd qilingan. “ B o 'k a ” to p o n im i “ q u d ratli”, "p a h la v o n ” m a'n o la rin i bildirib. qadim gi tu rk iy q a b ila n o m idan kelib chiqqanligi h aq iq atg a y aq in ro q . C hunki, bu h u d u d d a B o 'k a . M urotali, A ch am ay li kabi bir q a to r qab ilalar yashagan. H ozir ularn in g nom i o 'z la ri y ash ag an jo y nom lari bilan ataladi. Y a 'n i. e tn o n im lar y illa r o 'tish i bilan to p o n im g a aylangan. T arixchi Ye. S h avanin " B o 'k a ” toponirnini "d o n o . b ilim d o n " deb tarjim a q ilgan b o 'ls a , taniqli rus olim i L. N. G um elev va xito y o lim i М . V. X van bir q a to r tu rk iy unvo n larn i b irga o 'rg a n ib . “ B o 'k a ” toponim i m a 'n o s in i “ q u d ra tli” deb tarjim a qilgan. C hin o z. A rab geo g raflari Istahriy. Ibn H avqal. M u qaddasiy asa rla rid a tilg a o lin g an Jin a n jk a t (C h in o ch k at) shahrini V. V. B a rto l'd hozirgi C h in o z deb qayd etgan. M an b alard a C h in o s varian ti ham uchraydi. Shuningdek. “ C h in o s” degan u ru g ‘ ham boMgan ( m o 'g ’u lch a d a “ c h in ”- " b o 'r i” ). R ashiduddin F azlulloh (X IV a sr)n in g “ Jom e u t-tav o rix ” tarix iy a sarid a y o zish ich a, “C h in o z ” atam asi m o 'g 'u l- la m in g tav ju it qab ilasi tark ib id ag i u ru g 'la rd a n birini anlatadi. K eyinchalik chinoz- lar tay ju itlard an ajralib, m u staqil q ab ila b o 'lg a n la r. X III - X IV asrlard a C h in o z q ab ilasi ham b o sh q a b ir q an ch a m o 'g 'u l q abilalari kabi D ashti Q ip ch o q n in g sh arq iy tom oniga, s o 'n g ra Q arshi va T o sh k e n t v o h asig a kelib o 'tro q la sh g a n lar. lo s h k e n t vilo y atid ag i sh ah arch a la rd an biri Q ib ray hisoblanadi. Q o zo q lar- nin g du lat q ab ilasin in g bir u ru g 'i q ib iray d eb atalgan. Bu u ru g ' vakillari afsonaviy Q ib iray b o tird an tarq alg an ekan. S ad ir S a d irb ek o v n in g 1994-yilda “ O 'z b e k is to n ” n a sh riy o tid a qozoq tilid a b o silg an “ Q ozoq sh ajarasi” kito b id a shu h a q d a gap boradi. Q o 'y liq - T o sh k e n t shahri m avzelaridan biri. H. H asanov Q o 'y liq n i "q u y ilik ” . “ p astlik ” deb izohlagan. Y ana shuni aytish m um k in k i. o ’zb ek lard a ham , q o z o q la rd a ham q o ‘yli deg an u ru g ' boMgan. Q o ’yli k ey in ch alik Q o 'y liq b o 'lib ketg an b o 'lis h i ham m u m k in .B u n d an tashqari. m o 'g 'u l sark ard alarid an b irin in g ism i Q o 'y liq boMgan ekan. M o ’g ’ul sa rk ard alarin in g nom lari O 'r ta O siy o to p o n im iy as id a u ch rab turadi (C h ig 'ato y , K o 'k c h a , B o 'k a v a b.). G 'a z a lk e n t. A yrim o lim la r arab geo g raflari a sarlarid a qayd q ilingan G azak shahri h o zirg i G 'a z a lk e n t b o 'ls a kerak, d egan fikr bildirishadi. P ro fesso r H. H asan o v G 'a z a lk e n t to ponim i “ g 'iz o l” - “ ohu” so 'z id a n tarkib topgan d egan fikrni b ildirgan. C h im y o n . T o sh k e n t v ilo y atin in g to g 'li q ism idagi k o 'p g in a jo y nom lari F a rg 'o n a v o d iy sid an k o 'c h ib kelgan aholi tom o n id an q o 'y ilg a n degan m a ’lum o t bor. Z ark at (Z arkent). P arkat (P arkent), N an ay . B urchm ulla kabi n o m lar sh u lar ju m la sid a n . F a rg 'o n a tu m a n id a C him yon sh aharchasi, Q o 'rg 'o n te p a tu m an id a C h im y o n q ish lo g 'i bor. F a rg 'o n a d a g i C him yonni to jik ch a tala ffu z a so sid a ruslar C h im io n , B o 'sto n liq d a g i C him y o n n i esa o 'z b e k c h a talaffu z a so sid a C him gan y o z ib kelishadi. C h im -ch em unsuri o 'z b e k c h a d a k o 'p m arta tak ro rlan ad i. C hem (ch im ) s u g 'd tilid a “ g 'o v ” , “ to 's iq ”, “ ih o ta”, “q o 'r g 'o n ” degani. H. H asanov M ah m u d Q o s h g 'a riy n in g “ D evonu lu g 'o tit tu rk ” asaridagi “ o 'tlo q ” m a'n o s id a g i “c h im g a n ” s o 'z ig a n isb at berib, C him yon toponim ini “ serchim jo y ” deb izohlagan. Z arafsh o n v ohasi sh ah arla ri top o n o m ik asig a to 'x ta lis h d a n old in Z arafsh o n to p o n im ig a to ’xtalishni jo iz d eb topdik. Z arafshon voh asin in g nom i T o jik isto n va O 'z b e k is to n h u d u d id an o 'tu v c h i shu nom dagi d aryoning n o m idan olingan. Bu h u d u d larn i o 'z la sh tirilish id a v a taraq q iy o tid a Z arafshon d ary o sin in g o 'rn i katta. " Z a ra fsh o n ” dary o si X V III asrdan boshlab tilg a olingan b o 'lib , q a d im d a bu daryo y u n o n la r to m o n id an “ P o lite m it” (hurm atli, u lu g ‘, azim ), o 'r ta a srlard a arab m u arrih lari a sa rla rid a “ M o s a f ’ yoki “M o s if ’, “ V odiy u s- S u g 'd ” , “N ah r us S u g 'd ”, “N a h r ul- B u x o ro ” v a " K o 'h a k ” nom lari bilan ham atalib kelgan. “ Z ara fsh o n ” toponim i fors tilid a “ zar” - “ oltin”. “ afshon” - “ sochuvchi" d eg an m a 'n o la rn i bildiradi. D ary o n in g Z arafshon deb atalishi y uzasidan quyidagi nl'sona bor: “ Q adim zam onlarda hozirgi B uxoro shahri jo y lash g an hudud va uning atroflari Z arafsh o n d aryosining to sh q in suvlari qoplagan к о 'I va botqoqliklardan ibo rat b o 'lg a n . M akedoniyalik Iskandar bu hududlarni quritish m aqsadida d a ry o n in g bosh olgan qism ig a oltindan t o 'g ‘on qurdirib, suvni bogMagan. N a tijad a d ary o n in g oqim ida k atta к о 'I xosil b o 'lib . uni quyi oqim idagi b o tq o q lik lar q urigan. A m m o oltin q o 'rg 'o n d a n oqib o 'tg a n suv. uni y u vib m ayda oltin zarrach alarin i o 'z i bilan quviga olib ketgan. S huning uchun daryo “ Z a ra fsh o n " - “ oltin keltiru v ch i” nom ini olgan. Z arafshon nom i qanday kelib ch iq q an lig id an q a 'tiy nazar. d a ry o n in g “ oltin k eltiruvchiligi” faqat u n ing nom iga aso slan m ay , balki su v ining voha uchun hayotbaxsh roliga m onanddir. Shu n in g d ek . yurtim izn in g N a v o iy v iloyatida Z arafshon nom idagi shahar ham m avjud. Z arafsh o n S h o 'ro hukum ati davrida. y a 'n i 1967-yilda M uruntov oltin k o n in g ish g a tushirilishi m unosabati bilan sh ah arch a tarzid a vujudga kelgan. Z arafsh o n v o h asin in g eng q adim iy shaharlaridan biri S am arqand shahridir. S am arqand ja h o n n in g eng qadim iy shaharlaridan b o 'lib . 2700 y ildan ortiq tarixga e g a h isoblanadi. X ususan, P rezid e n tim iz n in g “ Sam arqand sh ah rin in g 2750 y illig in i n ish o n lash to 'g 'r is id a " gi q aro rig a k o 'ra , ana shu q u tluq sana 2 0 0 7 -y ild a bayram qilingan. S am arq an d shahri A lek sa n d r M aked o n sk iy (Isk an d ar Z u lq am ay n ) y iln o m a la rid a M aroqanda, s u g 'd v o zu v larid a S m arakans, A bu R ayhon B eruniy. M ahm ud Q o s h g 'a riy , Z ahiriddin M ah am m ad Bobur, M irxond (X V asr. A m ir le m u r saro y ig a k elgan ispan elchisi Ruyi G onsales de K lavixo (X V asr) asa rlarid a S em izk en t, C hingizxon haqidagi m o ‘g ‘ul hik o y asid a Sem izgen kabi bir q a n ch a varian tlard a uchravdiki, b u larning ham m asi S am arqand nom i ju d a q a d im iy ekan lig in i va uning kelib chiqishi (etim o lo g iy asi) ham on u zil-kesil hal boM m aganligini k o 'rsa tad i. B unday m isollarni k o ‘plab keltirish m um kin. S hu n in g d ek , S am arqand to 'g 'r is id a o 'r ta asr m ualliflari M uham m ad al- N asafiy “ al-Q an d zikri ulam oi S am arqand". H aydar as- S am arq an d iy “ Q andiyai X u rd ” , A bu T o h irx o 'ja S am arqandiy “ S am ariya", X itoy tarixchisi C hjan Syan, y u n o n v a rim lik tarix ch ilar A rrian. K vint K urtsiy R u f a sarlarid a ham m a 'lu m o tla r m avjud. “ S am arq an d " to p o n o m ik asin in g kelib chiqishi to 'g 'r is id a turli xil q arash lar va m a 'lu m o tla r m avjud. X ususan, Sharq m ualliflari “ S am arq an d ” s o 'z in in g b irin chi qism i “ Samar"’ s o 'z i shu sh a h arg a asos solgan yoki shaharni bosib olgan sh ax sn in g nom i bilan b o g ‘liq deb hisoblab. b ir q an ch a suniy ta 'rifla rn i b ildirganlar. B iroq tarix d a bunday ism li kishi h aq id a m a 'lu m o tla r uchram aydi. S o 'z n in g ikkinchi qism i “ kent" (qand) - "qishloq, sh a h ar" degan m a ’noni bildiradi. A b u T o h irx o 'ja S am arqandiyning “ S am ariya” asarid a (X IX asr) “ S a m arq an d ’’ to p o n im ik asi to 'g 'r is id a "B u rx o n i Q o te '” kito b id ag i m a 'lu m o tla m i keltirib o 'tg a n : S am ar ism li bir kishi kelib, o 'z atro fig a xalqini to 'p la g a n . S h u n in g uchun bu yer “ S a m ark e n t” deb atalgan. Shuningdek, “ S am ariy a” asarid a sayyoh A bu Isx o q Ibrohim Istah riy n in g “ M aso lik ul m am olik” (X asrda y o zilg an ) asarid a y o zilg an "S am arqand"’ top o n im in in g paydo b o 'lis h i h aqidagi m a 'lu m o tla r ham keltiriladi. Asarda Sam ar bokir ismlik bir xon F arg'ona va Q ashqar tom ondan kelib, bu viloyat xalqiga dushm anlik yuzasidan shaharning devorini buzgan edi. Shuning uchun shahar “ Samar qozdi” m a'nosida bo'lgan. B a'zi yevropalik olim lar “ Sam arqand” toponomikasi - bu qadimdan qolgan sanskritcha “ Sam ariya” ga yaqin. y a'n i “yig‘ilish. y ig 'in ” degan so'zlardan kelib chiqqan deb izohlaydilar. Antik m uarrihlarning asarlarida shahar M aroqanda deb atalgan. Bu haqiqatga ancha yaqin. M aroqanda - Samarqand atamasining yunoncha atalishidir. Xususan, yunon mualliflari Arrian. Strabon va Kvint Kurtsiy Ruflarning m a'lum otlariga ko'ra, miloddan avvalgi 329-yilda A leksandr M akedonskiy qo'shinlari llindikushdan oshib o ‘tib. Maroqandani zabt etib. vayron qilgan. Sam arqandning M aroqanda nomi XVII asrdan so'ng Yevropa tarixchilarining asarlari orqali kirib kelgan. Samarqand shahri yunon tarixchilari asarlarida M araqanda ko'rinishida yozilgan. Biroq undan keyingi barcha m anbalarda bu shahar nomi S harfi bilan boshlangan. Chunonchi. sug‘d hujijatlarida bu tarixiy shahar nomi Smarakans deb bitilgan. XI asr olim lari Abu Rayhon Beruniy va Mahmud Q oshg‘ariyning Samarqand nomini kelib chiqishini “ Semizkent”, ya'ni “ Semiz qishloq” deb buzib talaffuz qilinishi bilan tushuntiradilar. Jombov. M a’lum otlarga ko'ra. “Jom boy” tumani turkiy tilda so ‘zlashuvchi shu nomdagi urug‘ nomidan kelib chiqqan. Urgut. Urgut - Zahiriddin M uhammad B obum ing "Boburnom a” asarida. XVU1 asrga oid tarixiy hujjatlarda “A rkut” qishlog‘i sifatida tilga olingan. “ Urgut” - O 'rk en t so'zining keyinroq o'zgargan yasamasi. “o 'r” - “ balandlik”, "kent” - “ shahar”, y a 'n i balandlikdagi shahar m a'nosini anglatadi degan m a'nolar bor. Tarixchi M uham m ad Y a’qub Buxoriy o'zining “Gulshan ul-mulk” asarida 1797 - 1798- yillardagi kuchli zilzila oqibatida Urgut q o 'rg ‘onini vayron bo'lganligini yozadi. B ulung‘ur. “B ulung‘ur” - m o 'g 'u lch a “ loyqa” suv” degan m a'noni bildiradi. H ududda B ulung‘ur nomli Zarafshon daryosidan suv oluvchi qadimgi kanal ham mavjud. Toyloq. “T oyloq” toponimi o'zbeklarning shu nomdagi urug' nomidan kelib chiqqan. Buxoro shahri ham yurtim izning qadim iy va ham isha navqiron shaharlaridan biri hisoblanadi. A rxeologik m a'lum otlarga ko'ra, Buxoro shahriga miloddan avvalgi birinchi m ing yillik o'rtalarida asos solingan. M a'lum otlarga ko'ra, uning nomi ilk o 'rta asr Xitoy m anbalarida An, Ansi, Buxu, Buku, Buxe. Buxer. Buxala va boshqa nom lar bilan atalgan. "B uxoro” atam asi sanskritcha “V ixora” so'zining tu rk -m o 'g ‘ulcha shakli “ Buxor”, y a'n i “ ibodatxona” nomidan kelib chiqqan deb tahmin qilinadi. Shuningdek, b a'zi tadqiqotlarda bu atam a so 'g 'd c h a “ bug1”, yoki “ bag‘”, y a'n i “tangri” ham da “jam o l” so'zlaridan iborat bo'lib, "tangri jam oli” degan m a'nolam i bildiradi degan fiklar ham ilgari surilmoqda. Darhaqiqat, Zarafshon daryosining quyi oqim ida joylashgan Buxoro va uning atrofidagi yerlar qadim da nihoyatda hushm anzara bo'lgan va bu ma'lum otlam i tarixchi Narshaxiyning "Buxoro tarixi” asaridagi m a'lum otlar ham tasdiqlaydi. Gazli. 0 ‘zbekistonning yirik iqtisodiy markazlaridan biri. Shahar 1977- yilda Qizilqum sahrosida yirik gaz konlarining topilishi natijasida paydo bo'lgan. “Gazli” nomi ham “gaz topilgan hudud", “gazli joy” degan ma nolarini bildiradi. G 'ijduvon. “G 'ijduvon” toponimining kelib chiqishi haqida mahalliy aholi orasida turli rivoyatlar mavjud. Shulardan “Kish tuvon” (tojikcha “kish” - “ekin ekuvchi”, “tuvon” - “ manzil” ), y a'n i ekin ekiladigan dehqonlar manzili yoki “ G 'ujudehqon” - “ko'p qishloqlardan tashkil topgan joy” degan m a'nolar bilan izohlaydilar. G 'ijduvon qishloq sifatida X asrdan boshlab tilga olinadi. Vobkent. Yurtimizdagi k o 'h n a shaharlardan biri. XIV asr hujjatlarida o 'z qozisiga ega bo'lgan qasaba, y a'n i shahar sifatida Vobkana nomi bilan tilga olinadi. XVI asrdan boshlab Vobkent ikki nom - Vobkana va Kamot nomlari bilan yuritila boshlagan. “Vobkent" toponimi o 'g ‘uz shevasida "vob” yoki "vahobkent” - “b o 'z. qo'riqdagi qishloq"’ m a'nolarida qo'llaniladi. Q a s h q a d a r y o , S u r x o n d a r y o va J i z z a x v ilo y a tla ri s h a h a r l a r i t o p o n im i k a s i. O'zbekistonning janubiy viloyalarida ko'plab qadim iy shaharlar mavjud. Bunday shaharlar qatoriga Qarshi. Termiz, Shahrisabz. Denov, Kitob va boshqa shaharlam i kiritishimiz mumkin. Bu shaharlarni har birining toponom ikasida o 'zig a xosliklar mavjud. Yurtimizning eng qadimiy shaharlaridan biri - Qarshi hisoblanadi. Qarshi qadimda Naxshab (“suv obod qilgan. suv naqsh bergan m anzil") yoki N asaf deb nomlangan bo'lib, shahar qoldiqlari dastavval A. I. Terenojkin, S. K. Kabanov va М. E. Masson kabi arxeolog olimlar tom onidan o'rganilgan. N asaf shahri tarixi b o'yicha jiddiy tadqiqotlar XX asrning 70-yillaridan boshlab O 'zbekiston FA Arxeologiya institutining maxsus ekspeditsiyalari tom onidan olib borilgan. Yozm a manbalarda Naxshabda IV -V asrlarda bunyod etilgan yirik va mustahkam q a l'a sifatida. V II—VIII asrlarda esa vohaning poytaxt shahriga iiylangani haqida m a'lum otlar keltirib o'tilgan. IX -X asrlardan boshlab N asaf ['ullab-yashnagan o'rta asr shaharlaridan biri sifatida yodga olinadi. Ushbu davrda ham shahar Buxoro - Balx karvon yo'lida joylashgan, Shaharda qal’a va rabod mavjud bo'lgan ham da shahar to'rtta darvozaga ega mudofaa devori bilan o'rab olingan. XIII asrda esa Naxshabni m o 'g ’ul bosqinchisi Chingizxon bosib olgach, yondirilib, butunlay vayron etilgan. Tarixchilarning fikricha, yangi Qarshi shahrining vujudga kelishi Kebekxon faoliyati (1318 - 1326) bilan bog‘liq, XIV asrda qadimgi Nasafdan 5 km shimolda - hozirgi Qarshi shahri o 'm id a C hig‘atoy urug‘idan bo'lm ish Kebekxon tomonidan saroy bunyod etilgan va yangi shaharga asos solingan. Qarshi atamasi barcha olimlar tomonidan birday qabul qilinmagan. Xususan, yozm a manbalarda shaham ing eski nomlari bilan - Nasaf, yoki Y erq o 'rg 'o n deb yuritilgan. Shahar nomi turli davrlarda turlicha nomlangan bo'lsa-da. u N axshab vohasi poytaxt shahrining turli davrlardagi taraqqiyot bosqichlarini o 'zida mujassam etgan. Tarixchilarning fikricha, “Qarshi” so'zining m a'nosi xususida quyidagi fikrlar mavjud: M. Ye. Masson va V. V. Bartol’d m o‘g ‘ulcha “ Q arshi” so'zi "saroy” m a'nosini anglatadi. chunki m o 'g ‘ul xonlari rasmiy yig'inlari o'tkaziladigan saroy “Oltin Q arshi" deb nomlangan, degan m a’lumot keltirgan. Shuningdek. Y usuf X os Hojibning “Q utadg‘u bilig” asarida “Qarshi" atamasi - “Saroy va “qaram a-qarshi turish" m a'nolarini bildiradi deb yozilgan. Zahiriddin M uham mad Boburning “Boburnoma” asarida “Q arshi” so'zi m o 'g 'u lc h a “ go‘rxona”, y a'n i maqbara degan m a'noni bildirishini va bu nom m o‘g 'u lla r istilosidan keyin paydo bo'lganini ta'kidlab o'tgan. T. N afasov yozganidek, X V -X V I asrlarda xon avlodi, ulug‘ ruhoniy va boshqa m o'tabar shaxslar qabri uchun qurilgan dahma, maqbara ham “Qarshi” deyilgan. chunki o 'sh a davr odatiga ko‘ra bunday kishilar jasadi maqbara ichiga qo'yilgan, m aqbara esa saroy, ya’ni “Q arshi” ichida bo‘lgan. M uhammad Yoqub Buxoriy “ Gulshan ul-m uluk” asarida esa “Qarshi"’ so'zi uyg‘urcha “saroy” m a'nosini bildirishini qayd etilgan. Shunday qilib, Qarshi shahrining nomini Kebekxon saroyi yoki uning xilxonasi nom idan kelib chiqqan deyish mumkin. XVI asrlardayoq Qarshi shahri ichki q o ‘rg ‘onga ega bo‘lgan mustahkam shahar bo'lgan. Asr oxiriga kelib Abdullaxon II tom onidan shaharda bir qator yangi binolar - madrasa, masjid, karvonsaroylar, sardoba, ham m om lar va gum bazli savdo inshooti - chorsu, bozorlar hamda Qashqadaryo ustidan ko'prik barpo etilgan. M ahmud ibn Valining yozishicha. bu katta va saranjom shahar jahonning katta shaharlari bilan tenglasha olgan. P. P. Ivanovning ta ’kidlashicha, XIX asr boshlarida Qarshi shahri Buxoro va Samarqanddan so 'n g uchinchi o 'rin d a turgan yirik shahar bo'lgan. Shahrisabz. O 'rta asrlarda Kesh deb nomlangan Shahrisabz vohasi Zarafshon tog'lari etagi va G 'uzordarvo atrofida joylashgan tum anlam i o ‘z ichiga olgan. A rxeologlarning ta'kidlashicha, voha poytaxti ham Kesh nomi bilan atalgan. U Kitob va Shahrisabz o 'rtasida joylashgan. XIX - XX asr boshlarida Kesh vohasida Shahrisabz va Kitob alohida markazga ega yirik shaharlardan hisoblangan. M anbalarda Shahrisabz shahri “Kesh-Kashsh”, “ Kas” va “ K is-Kis” shakllarida tilga olingan. A kadem ik V.V. B ar’told Kesh shahri nomi asli Kash bo‘lgan, chunki shaharning epiteti “Kashi - dilkash” edi degan fikri e ’tibirlidir. Shahrisabz atam asi ham shaharning qadim iy nomi bo'lib, “yashil shahar"’ m a'nosini bildiradi. Shahrisabz ilk o 'rta asrlarda Kitob shahri o 'rn id a joylashgan. K eyinchalik shaharning m udofaa devori bilan o 'rab olinishi va mustahkam lanishi A m ir Temur faoliyati bilan bog‘liq. Shahrisabz bu davrda aniq rejali, baland him oya devori va m ustahkam m inoraga ega b o'lgan shaharga aylangan. O 'zbekiston Respublikasi V azirlar Mahkamasi tom onidan 2002-yil 29- m artda Shahrisabz shahrining 2700 yilligini nishonlash to 'g 'risid a qaror qabul qilindi va tantanalarda Y UN ESK O vakillari ham ishtirok etdi. Kitob shahri Q ashqadaryo vohasida joylashgan yana bir muhim markaz hisoblangan. M anba'larda keltirilishicha, qadimgi va ilk o 'rta asrlarda Kesh vohasining m arkazi Kitob shahri o'rn id a joylashgan. XVIII asrlarda ilk o 'rta asrlarga oid shahar harobalari o'rn id a Kitob q o 'rg ‘oni barpo qilingan. Uning utrollga ko'plab aholi ko'chib kelib joylashishi natijasida. yangi shaharga asos solingan va bu shahar asta-sekin rivojlana borgan. Tarixchilarning fikricha. “ K itob” atamasining m a’nosi haqida quyidagi llkrlar mavjud. Bir guruh tadqiqotchilar shahar nomini Qashqadaryoning yuqori oqimidagi K ashaf jilg 'asi nomi bilan bog'laydi. Boshqa bir guruh tojikcha “kift” - "elka”, “ob” - “ suv”. y a'n i “elkadagi suv” degan m a'noni bildiruvchi “ kiftob” so'zidan kelib chiqqan desa. yana bir guruh tadqiqotchilar joy m a'nosini anglatadigan s o 'g ‘diycha “xat” va “ suv” m a'nosini beruvchi tojikcha “ob” so'zidan, y a'n i “ suv bo'yidagi shahar” m a'nosidagi “katob" birikmasidan kelib chiqqan deb ta'kidlashadi. M a'lum ki. XVIII asm ing birinchi varmida Qashqadaryo vohasining sharqiy qism ida Sangfurush, Ulash, Kitob kabi q o 'rg 'o n lar vujudga kelgan bo'lib, keyinchalik ular orasida faqatgina Kitob q o 'rg ‘oni taraqqiy etgan hamda shahar darajasiga ko'garilgan. Chiroqchi. Chiroqchi qadimdan mohir usta va hunarm andlar shahri bo'lgan. Shuning uchun Chiroqchi shahri nomi - “chiroq yasovchi hunarmandlar” kasbi bilan bog'liq. Termiz - O 'zbekistondagi eng qadimiy shaharlardan biri va Surxondaryo viloyatining markazi. Shahar miloddan avvalgi IV - III asrlarda 10 gektar mavdonni egallagan. M ashhur tarixchi Hofizi A bro'yning yozishicha, shahar nomi Amudaryoning narigi tarafidaligiga qaratilib, baqtriyacha “Taram astxa” ("narigi sohildagi m anzil”) so'zidan olingan va asrlar davom ida turlicha alalib kelingan. Masalan. Antioxiya. Demetrais, Tarmid, Tarmiz, Tami, Tamo va hokozo. Shahar X asrdan boshlab Termiz deb atala boshlagan. Denov. Kattaligi va aholisining soni bo'yicha Surxondaryo viloyatida lerm izdan so 'n g ikkinchi o'rinda turuvchi shahar. Denov shahri yozma m anbalarda XIV asrdan boshlab forscha “ D ehnav” shaklida. ya'ni “Yangi qishloq” m azm unuda tilga olingan. XVII asr muallifi Mahmud ibn Valining yozishicha, Dehinav ajoyib bozori, katta masjidi va xonoqosi bo'lgan mustahkam q a l'a hisoblangan. B a'zi tadqiqotchilar Chag'aniyon shahri Denov o'rnida bo'lgan deb hisoblab kelishadi. Arxeologik topilm alar esa denov XV asrga oidligini, uni mustahkam q o 'rg 'o n bo'lganligini tasdiqlaydi. Boysun. M iloddan avvalgi I asrda Boysun o'rn id a Poikalon nomli mustahkam shahar-qal'a mavjud bo'lgan. M ilodiy VI - XIII asr boshlarida Boysun o 'm id a C hag'aniyon shaharlaridan biri - Bosand joylashgan. Abu Ishoq Istahriyning “ Kitob masolik al mam olik” (“M am lakatlar yo'llari to 'g 'risid a kitob” ) asarida ham Bosand deb ta'riflangan. “Hudud ul-olam” asarida Bosand k o 'p sonli v ajangovor aholili mustahkam joydir deyilgan. Arxeologik m anbalarga ko'ra, Bosandda hayot ilk o 'rta asarlardan m o 'g 'u lla r istilosigacha davom etgan. M o 'g 'u lla r bosqinida vayron bo'lgan shahar keyinroq qayta tiklangan. Boysun loponinmi bo'yicha quyidagi fikrlar mavjud: C hig'atoy ulusi tarkibiga mansub ko’chmanchi turk qavmlari unga “Boysun” deb nom berganlar. “ Boysun” atamasi qadim gi turkiycha “ boy” va “ sin”dan olinib, “ulug' to g '” yoxud “ katta to g -” m a'nosini anglatgan. Qadimgi turkiy qavmlarda turli sanalarga sig'inishlar qatorida toqqa sig'inish ham mavjud bo'lib, to g ia r muqaddas sanalgan. Mahalliy rivoyatlarga ko'ra, bu yerda qadim dan turkiy qavmlarning badavlat kishilari yashagan bo'lib, “Biysun” atam asi “ boylar qishlog‘i” ma'nosini anglatgan. Jarqo'rg'on. “ Jarq o 'rg 'o n ” toponim i qadim da ‘‘jar yoqasida joylashgan q o 'rg 'o n ” nomidan kelib chiqqan. A rab-fors manbalari bergan m alum otlarga ko'ra, Jarq o 'rg ‘on shahri o 'rn id a VIII - XII asrlarda Charmangan (Sarmangan) shahri mavjud bo'lgan. Bu davrda Jarq o 'rg ‘on vohada mavqei jihatidan Termizdan keyingi ikkinchi shahar bo'lgan. Jizzax - O 'zbekistonning qadim iy va navqiron shaharlaridan biri hisoblanadi. Jizzax shahri hozirda shu nomdagi viloyat va tuman markazi hamdir. ‘"Jizzax” toponimi haqida turli xil m a'lum otlar mavjud. Ma lumotlarga ko'ra, yunon solnomachilari qayd etgan, A leksandr M akedonskiy yurishlari davridagi Kiropol va Gazo shaharlaridan biri avnan Jizzax shahriga to 'g 'ri keladi. Yurtimiz arxeologlari Gazo shahrini o'rnini aniq tayin etmasalar-da. tarixiy m anbalarda uni Samarqand va Toshkent o ralig 'id a joylashganligini inobatga olib, qadimgi Jizzax bo'lsa kerak deb taxmin qiladilar. Shahar ilk bor arab geograf olimlari va sayyohlari Abulqosim ibn Havqal va al-M uqaddasiylarning asarlarida Ustrushonaning Faknon viloyatidagi shahar deb tilga olinadi. Shahar arablar istilosidan oldin ham mavjud bo'lgan. Toponom ist olim lar m a'lum otlariga ko'ra. “Jizzax” o 'rta asrlarga oid tarixiy manbalarda “ D izak” nomi bilan atalgan. “ Dizak” nomi esa “ Kichik q al'a” mazmunini bildiradi. M a'lum otlarga qaraganda. Dizak X asrda kattaligi jihatidan Ustrushonaning Panjikent va Zom indan keyingi uchinchi shahri bo'lgan. Abulqosim ibn Havqal, al-M uqaddasiy, al-Istahriy, Yoqut, "H udud ul- olam "ning nom a'lum muallifi va boshqa o 'rta asr geograf-sayyohlari asarlarida Jizzax nomi “ Dizak" shaklida ifodalangan. S o ‘nggi o 'rta asr yozma manbalarida bu atama “ Dizaq, “ D izzaq", “ Dizdak”, “ Dizax", "D izzax” shaklida yozilgan. X - XVI asrlar orasida yaratilgan tarixiy, jug'rofiy, badiiy-tarixiv asarlarda “ Dizak” atamasi m a'lum jo y o ‘m i, shaham ing nomi sifatida tilga olingan. “ Dizak” atamasi asosi - “diz” so'zidir. S o 'g ‘d tilida “diz” - “q al'a”, “ q o 'rg ‘on" m a’nosini anglatadi. A tam ashunos T. N afasovning ta'kidlashicha. “diz-’ so'zining nomlar yasash doirasi, tarqalish hududi o 'rta asrlarda ancha keng miqyosda bo'lgan. IX - XIII asrlar solnom alarida “ diz” asosida yasalgan qator q al’a, q o 'rg 'o n , shaharcha va yirik qishloq nomlari uchraydi. Aksariyat hollarda ‘"diz” o'zagiga - a - affiksi qo'shilib, yangi so 'z yasalgan. “ Diz” - “diza” atamasi ishtirokida nomlangan m askanlar m a’nosi turar joylam ing o 'zig a xos xususiyatini ifodalagan. Jum ladan. K uhandiz - shahar qal'asi, Navdiz - Yangi q o 'rg 'o n . Sangdiza - Tosh q o 'rg 'o n , B ardiza - Baland q o 'rg 'o n . Chokardiza - N avkarlar q o 'rg 'o n i va h.k. Jizzax so'zining etim ologiyasiga alohida to’xtalgan T. N afasovning yozishicha, “diza” so 'zig a - к - qo'shim chasi qo'shilib, dizak (diz-a- k) so 'zi yasalgan. D izak - kichik qal'a. qal'acha, kichik q o 'rg 'o n yoki q o 'rg 'o n ch a m a'nosini bildirgan. O 'zbekcha “q o 'rg 'o n ” so'ziga fors-tojik - “ak” qo'shim chasini qo'shib, “ q o 'rg 'o n a k ” tarzida q o 'rg 'o n ch a m a'nosini beruvchi so'zlar ham yuzaga kelgan. O 'zbekistonda aynan q o 'rg 'o n , q o 'rg 'o n c h a nomi bilan atalgan jo y nomlari m a'lum darajada keng tarqalgan. Tadqiqotlardan m a'lum ki, o 'rta asrlarda Dizak hozirgi Jizzax shahrining sharqiy qism ida joylashgan Q aliyatepa harobalari o 'rn id a bo'lgan. Arxeologik m a'lum otlarga qaraganda Qaliyatepada hayot miloddan avvalgi III II asrlardan boshlanib, ba'zi bir uzilishlar bilan so'nggi o'rta asrlargacha davom etgan. Q aliyatepada arxeologik tadqiqotlar o'tkazgan olimlaming fikricha, Qaliyatepa noinining izohi aynan Dizakdan kelib chiqqan. zero bu ikki so 'z bir-biri bilan u/.viy bog'liqdir. Demak. Diz - qal a. Dizak - kichik q al'a m a'nosida bo'lib. M uhammad Solihning “ Shayboniynoma” asarida “ Q al'ai Dizzaq”, “Mulki Dizzax’ shaklida ham berilgan. Qal'a so'zi esa turkiy xalqlar tilida “ istehkomli turar joy” m a'nosini beradi. “Qal'a” so'zi ishtirokida yasalgan shaharlar sonini ko'plab keltirish mumkin. Masalan. Tuproqqal'a. Q o'yqirilganqal'a, Ichanqal'a. Fllikqal'a va h.k. Shuningdek. hozirgi qozoq. qirg'iz, qoraqalpoq singari qardosh lurkiy xalqlar shaharni to'g'ridan - to'g'ri “q al'a" deb atashadi. Fikrimizcha, XV XVI asrlarda o'troqlashgan qabilalarning yangi-yangi turar joylarining qad ko'tarishi bilan jo y nomlarini ham turkiycha atash keng rasm bo’la boshlagan. M azkur jarayon uchun Shaybonivxon yurishlari davrida Dashti Qipchoqdan ko'chib kelgan “qirq” urug'i kattagina guruhining Jizzax vohasida muqim o'lroqlashuvi ham muhim ahamivat kasb etgan. Aynan ushbu davrdan Qaliyatepa, ham “ Dizak”. ham “ q a l'a ” shaklida atala boshlagan. Bu hoi yozma manbalarda unchalik sezilmasada, xalq og'zaki muloqotida ommalashib borgan. Arxeologik m a'lum otlarga ko'ra, XVII asming boshlarida “ Dizak” - “q a lV d a hayot hutunlay to'xtagan. Jizzaxdagi shahar hayoti Qaliyatepadan 6 km shim oli-g'arbda joylashgan O 'rdaga ko'chgan. Eski shahar “Dizak” - "q al'a” imoratlari nurab. lepaliklarga aylangach, u "Q al'atepa” deb atala boshlagan. Q al'atepa atamasi esa bizning davrim izgacha Qaliyatepa shaklida yctib kelgan. Zomin. Zomin tarixiy shahar bo'lib. qadimda Sarsanda. Suvsanda, Sabza nomlari bilan atalib kelingan. Ma’lumotlarga qaraganda, Zomin eram izning II asridan boshlab shu nom bilan atala boshlangan. "Zom in” atamasi haqida turli xil m a'lum otlar mavjud. Xususan. “Zomin bo'lish”, “zam” - “chorraha”. Alisher Navoiyning “ Hayrat ul-abror" asarida “Zomin” so'zi “to g 1 oralig'i, o'rtaliqdagi m akon” m a'nolarini beradi. Zomin toponimi to 'la xulosalanmagan. Q o r a q a l p o g ‘iston Respublikasi va X o r a z m viloyati s h a h a rla ri loponim ikasi. Q oraqalpog'iston Respublikasi va Xorazm viloyati hududlarida yurtim izning ko'plap qadimiy va navqiron shaharlari mavjud. Bu hududlarda shaharlar F arg'ona vodiysi, Toshkent. Zarafshon, Qashqadaryo va Surxondaryo vohalariga nisbatan kamroq bo'lsa-da, o'ziga xos suronli tarixga ega. Shuningdek. bu shaharlam i har birining toponomikasida o'ziga xosliklar mavjud. Xususan, N ukus shahri Qoraqalpog'iston Respublikasining poytahti, muhim siyosiy va iqtisodiy markaz hisoblanadi. Nukus toponomiyasi haqida aniq m a’Iumotlar uchramaydi. Xususan. e’tibor beradigan bo'lsak, nekuz degan urug' bo'lgan. Rivoyatlarga ko'ra, Nukus (no'kis) urug'i surgun qilingan to'qqizta qizning o 'g 'illarid an tarqalgan kishilarning avlodi bo'lib, “to'qqiz kishi” dem akdir (tojikcha “ n o 'h ” - "to'qqiz”, “kas” - “kishi” ). Bu rivoyat, xolos. I oponim ning etimologiyasi hamon noma'lum. N ukus qabilasi “ neko'z” shaklida turk-m o'g'ul urug'lari tarkibida qadimgi tarixiy manbalarda, chunonchi, Rashid ad-dinning “Jome at-tavorix’ asarida ham tilga olingan. N ukus urug'i nukas (“yangi qishloq” ) degan ma'noni anglatadi degan fikr ham bor. N rtus (Nikuz) degan jo y nomlari Respublikamizning boshqa yerlarida ham uchraydi. M o'ynoq. M o‘ynoq quyidagi tarkibiy qismdan iborat: “ m o‘yin” - “ b o ‘yin”. “ oq” kichraytirish q o ‘shimchasi. M o‘ynoq - “kichik bo'yin” . “ bo‘yincha” demakdir. T axtako'pir. “T axtako'pir” toponimining kelib chiqishini XX asrning boshlarida Q uvonchyorm a kanalining davomi bo'lgan Bosay kanali ustida xashar y o 'li bilan qurilgan taxta (yog'oeh)dan qurilgan ko‘prik (shevada k o ‘pir) bilan bog'laydilar. T o‘rtko'1. T o 'rtk o 'l Q oraqolpog'iston Respublikasining birinchi poytahti hisoblanadi. T o 'rtk o 'l toponim i e'tib o r beradigan bo'lsak, shahar q a'tiy plan asosida to ‘rtburchak (to 'rt gul - kvadrat) shaklda qurilganligi uchun shunday nom olgan. Shuningdek. m ahalliy rivoyatlarning birida shahar nomi “ D urgil” bo'lib, forsiyda “ Durri gil” - “ serhosil, oltin tuproq" m a'nosida ham talqin etiladi. X o'jayli. “X o 'jay li'’ atamasi XVII asr oxiri - XVIII asr boshlarida poydo bo'lgan. XIX asr 70-yillarida O 'rta O siyoda bo'lgan rus olimi A. L. Running m a’lum otlariga k o ‘ra, X o'jayli qal'asini Turkiston shahridan k o'chib kelgan eshon Alamin X o 'ja qurdirgan. Shuningdek, mahalliy aholi orasida shaharga so'fiylarning Yassaviylik oqim iga m ansub x o 'jalar tomonidan asos solingan degan rivoyat ham bor. Shahar atorofida miloddan avvalgi IV—III asrlarda aholi yashaganligini arxeologik qazishm alar tasdiqlaydi. Q o 'n g 'iro t. Q o 'n g 'iro t arxeologik m a'lum otlarga ko'ra, 2500-2600 yillik tarixga ega. Q oraqalpog‘istondagi beshta tarixiy qal'aning biridir. Q o 'n g 'iro t haqida akadem ik V. V. B artol'd. Ya. G ‘ulomov, venger olimi G. Vamberi va boshqalar yozib qoldirganlar. Q o 'n g 'iro t toponimi esa o 'zbek xalqi tarkibidagi qabilalardan birining nomi. M a'lum ki, ilk o 'rta asrlarda Oltoy, M o 'g ‘ulistonning shimoliy qism ida yashaganlar. Q o'ng'irotlarning ayrim guruhlari XIV - XVI asrlarda O 'rta Osiyo va X uroson hududlariga kelib joylashganlar. Xorazm hududiga o 'tg an q o 'n g ‘irotlar X orazmning siyosiy hayotida faol ishtirok etganlar. XVIII asrning ikkinchi yarmi - XIX asr boshlarida X iva xonligini q o 'n g ‘irotlar sulolasi boshqarganlar. Q o 'n g 'iro tlar 5 ta katta urug‘ga: vaxtam g‘ali, q o'shtam g'ali, qonjig'ali, oyinli v ato rtu v li kabi urug'larga bo'lingan. Q o 'n g 'iro t etnonimi keyinchalik toponim ga aylanib ketgan. Q oraqalpog'iston Respublikasi shaharlari toponim lari haqida so 'z ketganda. Orol dengizi toponim iga ham to'xtalib o'tish kerak deb hisoblaym iz. Orol dengizi nom ining kelib chiqishi haqida bir qancha fikrlar bayon etilgan. N ega dengiz (katta k o 'l) Orol deb atalgan? Orol suv o'rtasidagi quruqlik-ku! X iva xoni, yirik tarixchi olim A bulg'ozi B ahodiixon Amudaryo dengizga quyiladigan joyni, d el’tani Orol deb atagan. A na shu yerda orolliklar degan xalq yashagan. L. Berg o'zining “ Orol dengizi” degan asarida (1908) Orol o 'sh a yerda yashagan xalq - orolliklar nomidan kelib chiqqan deb yozadi va Richkovning (1755) “ K o'lda orollar k o 'p ” bo'lganligidan u shunday atalgan” degan fikrini o 'rtag a tashlaydi. Chindan ham ushbu dengizda 300 dan ortiq orol bo'lgan. Tevarak-atrofdagi o'zbeklar, qozoqlar dengizni Orol (A ral) deb atasa, qoraqalpoqlar Aral yoki Atau deb atashar ekan. Qoraqalboq toponimisti Q. Abdimuratov Orol dengizi chindan ham orol “suv o ‘rtasidagi quruqlik” so‘zidan kelib chiqqan degan fikrnl bildiradi. Xorazm - O 'zbekistondagi viloyatlardan birining nomi bo lib, Xorazm toponomikasi tarixi ancha qadimiy va uzoq tarixni bosib o'tgan Xorazm toponimi haqida ham rivoyatlar bor. Chunonchi, o ‘rta asr arab olimlaridan M uqaddasiy va Yoqut Hamaviy asarlarida bu haqida shunday rivoyat keltirilgan. Podsho g'azabnok boMib, o ‘zining bir qancha bebosh fuqarolarini kimsasiz uzoq joyga badarg‘a qilishni buyuradi. Lekin bu yerda o ‘tin va go‘sht (ya’ni A m udaryoda baliq) ko‘p b o ‘lganidan ular omon qoladilar. M usofirlar bu o ‘lkani obod qilib, Xorazm deb atadilar (“xovar” - “g o ‘sht”, “ azm” - “o ‘tin’'). Bu bir rivoyat xolos. Xorazm toponimi ming yillar davomida sayqallanib, bizning bugungi kunim izga qadar yetib kelgan. Xiva - O 'zbekistonning qadimiy shaharlaridan biri bo'lib, arxeologik m a'lum otlarga ko'ra, shahar miloddan avvalgi V asrda barpo etilgan. M a’lum otlarga ko'ra. uning nomi shaham ing qadimiy qism ida joylashgan Xivaq (Xivaq) qudug‘i nomi bilan bog‘liq. B a'zi tadqiqotchilar shahar nomini xorazmiy tilga yaqin qadimgi asetin tilidagi “xiauv” - “q al'a” so’zidan, boshqalari bu atamani antik davrdan Xiva hududidan oqib o ‘tgan Xeykaniq (hozirgi Polvonyop) kanalining o'zgartirilgan (Xeykaniq - Xeyvaniq - Xeyvaq Xiva - Xiva) nomidan kelib chiqqan deydilar. Xorazmlik tarixchi-solnomachi Xudoyberdi Q o'shm uham m ad o'zining 1831-yilda yozgan “ Dili g ‘aroyib” asarida X orazmning qadimiy shaharlarini nomma-nom sanar ekan, “bu mamlakatning yana bir qal'ani Som ibn N uh asos solgan, u hozirgi Xivaq nomi bilan m ashhurdir” deb m a'lum ot beradi. Xalq rivoyatlarida ham Xiva shahrining bunyod etilishi Nuh zamonlariga borib taqaladi. Bunga N uhning o 'g ‘li Som b o ’lajak shahar yoniga kelib quduq qazdirgan va shu bilan X ivaga asos solgan. Haqiqatdan ham Xivaning Ichan qal'asida qadimgi Xeyvaq (Xivak) qudug‘i saqlanib qolgan. Xiva shahri to 'g ‘risidagi dastlabki ishonchli m a'lum otlar X asrdan boshlab arab-fors tilidagi tarixiy-geograilk manbalarda uchraydi. Istahriy (930) Xivani o ’sha davrdagi eng yirik 30 ta shahar ro'yxatiga kiritgan. Yoqut Hamaviy (X lll), N izom iddin Shomiy (X IV ) asarlarida ham karvon y o 'lid a joylashgan shahar sifatida tilga olingan. Xivaning jahon madaniyati taraqqiyotida tutgan o'rni YIJNESKO bosh konferensiyasining (1995-yil oktabr - noyabr) 28-sessiyasida alohida qayd qilindi. O 'zbekiston Respublikasi Vazirlar M ahkam asining 1996-yil 3-yanvardagi Qarori bilan Xivaning 2500 yilligi 1997 yilda jahon miqyosida keng nishonlandi. Urganch - yurtimizdagi qadimiy va navqiron shaharlardan biri hisoblanadi. Urganch (Gurganch) shahri qadim da joylashgan hudud hozirgi Turkmaniston (Toshhovuz viloyati) tarkibida bo'lib, hozir K o’hna Urganch nomi bilan ataladi. K o'hna Urganch shahriga asos solinganiga 2000 yildan ortiq vaqt bo'ldi. O 'zbekiston hududidagi Urganch shahriga 1646-yilda Xiva xoni A bdulg‘oziy Bahodirxon tom onidan asos solingan. XVI asr ikkinchi yarmida Amudaryo o 'z o'zanini o'zgartirib, Orol dengiziga oqa boshlaganidan so 'n g Gurganch shahri (hozirgi K o 'h n a Urganch) suvsiz qolgan. A bdulg‘oziy Bahodirxon Gurganch, V azir qal'alarida va ularning atroflarida tarqoq holda yashagan aholini ko'chirib Amudaryoning janubiy qism larida joylashtirgan va aholi o'rnashgan hudud atrofini q a l'a devori bilan mustahkam lab, unga “Toza Urganch”. ya’ni “ Yangi U rganch” deb nom bergan. Shundan so'ng, Gurganch shahrining nomi K o'hna U rganch b o 'lib qoldi. Urganch shahri nomini kelib chiqishi yuzasidan bir necha xil qarashlar mavjud. Shaharning paydo bo'lishi miloddan avvalgi V II-V I asrlarga borib taqaladi. Zardushtiylik dinining m uqaddas kitobi “A vesto”da Burunash (Orol) dengizi bo'yida Urga (Urva) shahri bo'lganligi qayd etiladi. Tabiiy ofatlar (suv toshqini. qurg‘oqchillik) tufayli shahar hozirgi K o'hna Urganch shahri hududiga ko'chirilgan. Shahar VIII asrgacha “ G urganj” nomi bilan yuritilgan. 712-yilda arablar tom onidan bosib olinganch “Jurjoniya” deb atala boshlanadi. 1221-yilda m o 'g 'u lla r tomonidan bosib olinganidan so 'n g shahar Urganch shaklida yuritila boshlanadi. Shuningdek, Urganch shahri miloddan avvalgi I asr Xitoy yilnolm alarida Yue-Tan yoki Y ue-Tsyan shaklida ham qayd etilgan. XIV asrga oid Ycvropa manbalarida Urganch - V rgant shaklida tilga olinadi. Hazorasp. Hazorasp X - XI asrlardagi arab geograflari Istahriy. Ibn Havqal, M uqaddasiy asarlarida "m ustahkam qal'a” deb tilga olingan. “Hazorasp” toponim ining kelib chiqishi yuzasidan ham turlicha qarashlar mavjud. Tarixchi, tilshunos va toponom ist olim lar Yahyo G 'ulom ov, S. T. Tolstov. F. Abdullayev, O. M adrahimov va boshqalam ing ta'kidlashlaricha. “ Hazorasp” qadimgi xorazm iy tilida "m ing ot”, y a'n i “ hazor” - “m ing”, “ asp”- "ot” yoki ming otliq degan m a'noni bildiradi. O 'tm ishda olim lar bu shaharni "Q al'ai Sulaym on" deb ham ataganlar. Tarixchi olim M. Ishoqov taxm iniga ko'ra, “X ozorasp” atamasi “A turaspend” - "m uqaddas olov m anzili”, “ otashdosh” m a'nolarini bildiradi. “Xazorasp” toponom iyasiga oid afsona va rivoyatlar ham mavjud. M a'lum otlarga ko'ra, Xazorasp X orazmning chekkasidagi him oya istehkomi bo'lib, bu yerda m ingga yaqin otliq qo'shin Xorazmga sharqdan kelishi ehtimolda tutilgan dushm anlardan muxofaza etgan. Boshqa bir rivoyatga ko 'ra. q a l’ani bahaybat dev qurgan ekan. Dev bu yerga suv ichgani keladigan 1000 ta qanotli otni ushlab olib. qanotlarini kesib tashlagan emish. O tlar tufayli m ashhur b o ‘lgan q a l’a Hazorasp “ ming ot” (forscha-tojikcha) deb atalgan. Bu rivoyatning haqiqatga to ‘g ‘ri kelm asiigi o ‘z-o‘zidan ravshan. Hozirgi Hazorasp qishlog'i nomini mahalliy xalq H azaras shaklida talaffuz qiladi. Bu esa aslga yaqin. Q al’a milodning boshlarida Sharqiy Yevropada, jum ladan V olganing quyi oqim ida yashab xoqonlik barpo qilgan turkiy xalq - hazarlar nomi bilan atalgan b o ‘lsa ajab emas. - as q o ‘shim chasiga kelganda shuni aytish kerakki. etnograflardan R. G. K uzeyev va В. X. Karmishevaning fikricha, tarkibida — as (az) komponenti bo‘lgan etnonim lar va toponimlar nihoyatda katta h u d u d d a - Oltoydari Uralgacha. K avkaz va Qrim gacha uchraydi. B a’zi bir olimlar - a s II - IX asrlarda quyi V olga bo‘yi, shimoliy K avkazda yashagan alan qabilasining ikkinchi nomi yoki qabila ajdodlari bo'lgan deb hisoblasalar, boshqa bir tarixchilar as O rxon-Yenisey yodgorliklarida tilga olingan az (as) xalqi nom ining in’ikosi bolishi m um kin deb biladi. Boshqird etnografi, tarix fanlari doktori R. G. Kuzeyev har ikkala holda ham azlar (aslar) VIII - IX asrlarda turkiy qabilalar bo‘lgan deydi. T a y a n c h i b o r a l a r : Parkana, “A z har xona”, Yangi M arg'ilon, “ M urg‘u non”, H o'qand, Kubo. Andigon, Choch, Binkent, Binkat, Chinoz, Mosaf, Vodiy us-Sug'd, Semizkent. Maroqanda, Vixora. Naxshab, K esh-Kashsh” , Kashaf, “Dehnav” , Dizak, Nikuz, Xeyvaq, Burunash dengizi, Hazorasp. N a z o r a t sa v o lla ri: 1. F arg'ona shahriga qachon asos solingan? 2. “Q o‘qon” toponimi haqida qanday farazlar mavjud? 3. “Toshkent” toponimi ilk bor qachon va kim ning asarlarida tilga olingan? 4. Samarqand shahri qachondan shunday nom bilan atala boshlangan? 5. N ukus toponimi haqida m a’lumot bering? N A M A N G A N V I L O Y A T I S H A H A R VA Q I S H L O Q L A R I T O P O N I M I K A S I . R e ja : 1. N a m a n g a n s h a h r i t o p o n im i k a s i. 2. N a m a n g a n , U y c h i va U c h q o ‘r g ‘on t u m a n l a r i s h a h a r va q is h lo q la r i t o p o n im i k a s i. 3. C h o r t o q , Y a n g i q o ‘r g ‘on, N o r i n t u m a n l a r i s h a h a r va q is h lo q la r i t o p o n im i k a s i. 4. P o p va C h u s t t u m a n l a r i s h a h a r v a q i s h l o q la r i t o p o n im i k a s i. 5. M i n g b u l o q , T o ‘r a q o ‘r g ‘on, K o s o n s o y t u m a n l a r i s h a h a r va q i s h l o q l a r i t o p o n im i k a s i. N a m a n g a n s h a h r i t o p o n im i k a s i. Yurtimizda o ‘ziga xos mavqega ega boMgan hududlaridan biri bo'lgan Namangan viloyati ham qadim iy va hamisha navqiron shahar va qishloqlarga boy hisoblanadi. Nam angan viloyatida 11 ta tuman (Namangan, Pop, Chust, Kosonsoy, T o 'raq o 'rg 'o n , Chortoq. Y anqiqo'r- g ‘on, Uychi, Norin, Mingbuloq, U chqo'rg'on), 8 na shahar (Namangan. Pop. Chust, Kosonsoy, T o 'raq o 'rg 'o n , Chortoq. U chqo'rg'on, H aqqulobod) mavjud. N am angan viloyatida ham Namangan, Pop, Chust, Kosonsoy, T o 'raq o 'rg 'o n kabi qadimiy shaharlar, Olmos, Karkidon, Iskovot, Poromon, Nanay, Mamay, Navkent, Sang, G 'urum saroy, Chodak, Chorkesar, Peshqo'rg'on, Koroskon, Shahand, Qizilrovot, Q o 'g 'a y , Qayqi va boshqa qadim iy qishloqlar mavjud. Namangan viloyati shahar va qishloqlari toponom ikasida ham o '/ig a xosliklar mavjud. O 'zbekistonning yirik shaharlaridan biri N amangan yurtim izning qadim iy va navqiron shaharlaridan hisoblanadi. Shahar ko'chm anchi chorvadorlar va dchqonchilik bilan shug'ullanuvchi o'troq aholi yashaydigan chegarada vujudga kelgan. Namangan qishlog'i haqidagi dastlabki ma'lumot XIV asr oxiriga tcgishli. Zahiriddin M uham mad Bobur o'zining “ B obum om a’' asarida Namanganni qishloq sifatida eslatib o'tgan. 1620-yil F arg'ona vodiysining qadimgi poytaxti Axsi (A xsikant) zilzilardan vayron bo'lgach, uning aholisi yaqinroq joylashgan N am anganga k o ‘chib o ‘tadi va N am angan k e n g a y ib , mavqci ortib boradi. Xususan, N am angan 1643-yilgi v aq f hujjatida sh a h a r deb m a’lumot berilgan. Q o 'q o n xonligi davrida N am angan x o n lik n in g yirik siyosiy, iqtisodiy va m adaniy m arkaziga aylangan. Q o'qon xoni U m arx o n hukm ronlik yillarida, y a ’ni 1819 - 1822-yillari N am anganda Y angiariq kanali qazilib, shaham ing suv ta’m inoti ancha yaxshilanadi. 1842 - 1845-yillarda shahar atrofi mustahkam devor bilan o 'rab olindi. N am angan nom ining paydo b o'lishi to 'g 'r is id a uzoq yillar davom ida aniq bir to h ta m g a kelinm agan bo'lib, ilmiy talqin han u zg ach a yo’qligini afsus bilan ta ’kidlashga to 'g 'ri keladi. Hamon ilm iy adabiyotlarda “N am angan” so'zining etim ologiyasi umum iy m a'lum otlarga, turli talqinlarga ega hisoblanadi. Xususan, shu paytga qadar N am angan nomi “N am akkon” , y a 'n i forscha “tuz koni” talqini bilan k o 'p tarqalgan. Ishoqxon Ibrat ham o 'z in in g “ Tarixi Farg'ona" asari N am angan toponimi haqida quyidagicha m a 'lu m o t beradi: “N am angon aslida nam ongon emasdur. Forsiy lafzi birla nam akon - nam ak kondur. Muni m a’nisi shuki, bizni C hig'atoy tilida asli gon y o 'q ekan, bu shevai forsiydir. N am angon avvali holda, y a'n i m undan to 'q q iz yuz yil ilgari yerlarda hech kim bo'lm ay yotgan biyobon-ko'ltuz bo’lib, ul vaqtda B uxoro xonlaridan Abdullohxon bu F arg 'o n a taraflarga kelib, har yerga goh sardobalar kavlab, saqqoyi m o'm inga chohlam i tepasiga gum bazlar qilib, ko’p xalqqa naflik ishlarni qilgan xon ekan. Ul kishi bul Namongonni yeriga kelib, alholda darhol sardoba kavlatib, necha kunlar tutib, bir tarafi daryo va bir ta ra f to g ' xavosi yaxshi uchun bir shahar bino qilm oq bo 'lib o 'z ichlaridan bir o g 'o liq m ansabida turgan kishini am r qilib, shahar qilmoq bo'lganda, o 'shal yem i daryo tarafi butun sho’r k o 'l b o 'lib tuz yotgan ekan. Binobarin nam ak kon deb, y a 'n i tuz kon deb atagan ekan. Bu namak kon lafzini forsiyda gon qilib yozub, nam akkonni nam angon deb, bir nuni zoida ilan namangon bo'ldi. asli nam akondur ’. A m mo XX asr 70-yillarida olib borilgan arxeologik qazishlar chog'ida va m ustaqillik yillaridagi shahar obodonchiligi bilan bog'liq qazishm alarda hech qanday tuz koni qoldiqlari yoki alom atlari topilm adi. Ammo bu degani tuz koni talqiniga oxirgi nuqta q o ’vildi degani ham emas. A yrim tarixchilar Nam angan so ’zini etimologik jihatdan "N ovm akon”, y a ’ni “yangi jo y ” talqinida izohlaydilar. Q adim dan Namangan hunarm andlar shahri hisoblangan va bu yerda m unchoq, ko'zm o'nchoq ishlab chiqarish, m arjonga ishlov berish tarqqiy etgan. Shu m a’noda, Nam anganga “N am ang-m arjon”, “N am angon-m arjon koni” tariqasidagi izohlar ham bor. V enger tarixchichi A. Vamberi N am angan toponimi “ N am ang - marjon”, N am angon - m arjon” degan m a’nolam i bildiradi degan fikrlam i bildirgan. Yuqorida keltirilgan turli talqinlarga asoslangan Y. Q osim ov “N am angan”ga nisbatan qora m arvarid, marjon yoxud ko’zm unchoq tayyorlovchilarga nisbatan aytilgan deyish bilan birga. yana ram ziy jihatdan “qora k o ’zlilar yurti” degan m a’no degan o ’z talqinini keltiradi. Shuningdek, Namangan toponim ining “Namoyon” - “o ’zini k o ’z-ko’z qilgan” , “Navmangan” - “ Soy bo’yidagi yangi saroy” , “D aryo bo’yidagi yangi qasr” degan m a’nolari ham m avjud. Xususan. A. M uham m adjonov m a’lum otlarga ko'ra, N am angan “ nav+m an+gon” so'zlari birikm asidan yuzaga kelgan. Nav - “yangi”, m an - “ saroy”, va g ‘on, gon. - “ suv” yoki soy demakdir. Similar, dastlab N ovmangon deb talaffuz qilingan. Professor H. Hasanov gon komponentini “daryo, suv” deb tahmin qilib, Namanganni “sho‘rsuv” . “ mineral m i v " , “ moyli suv” degan m a’noni bildiadi degan fikmi ham o 'rtaga tashlagan. Sliarqshunos A. Juvom ardiyev Nam angan toponimi - “N omiygon” , ya'ni "nom dor va aziz kishilar shahri” degan so'zdan olingan fikri ham e'tiborga loyiq. Ziiliiriddin M uham mad Bobur va Mashrab Namanganni - G 'aznai Namangon deb ulug'laydilar. Qadimdan Q o'qon shahrini - H o'qandi Latif, Buxoro shahrini - iluxoroi S harif deb sharaflaganlari kabi Namangan shahrini Namangoni Eshoniy nomi bilan atalgani tarixdan ham ma lum. Yuqorida keltirilgan tarixiy talqinlar qanchalik “haqiqat”ga yaqin ekanligi shu kunga qadar o 'z ilmiy asosiga ega emas. Shuning uchun ham, shu paytga qadar turli talqinlarga ega b o'lib kelayotgan “N am angan” so'zining etimologiyasi larixi jum boqligicha qolmoqda. N a m a n g a n , U ychi v a U c h q o 'rg 'o n t u m a n l a r i s h a h a r va q ishloqlari t o p o n im i k a s i. Nam angan tumani viloyatning eng unimdor va aholisi zich tum anlaridan hisoblanadi. Toshbuloq - N amangan tumani markazi, shaharcha. Shaharcha hududida suvlari shifobaxsh hisoblangan 12 ta buloq mavjud. Qishloq nomi ham mana shu buloqlam ing birini nomidan kelib chiqqan. T epaqo‘rg ‘on. N amangan viloyatida Tepaqo‘rg ‘on nomi ataluvchi qishloqlar I'liust va Pop tumanlarida. shuningdek, A ndijon viloyatida ham mavjud. I epaqo‘rg ‘on toponim iga e ’tibor beradigan b o isa k , qadimdan О rta Osiyo hududida “ Sun’iy tepalik” lar mavjud b o ig a n va bu tepaliklar yaqinlashib kelayotgan dushm andan ogoh b o iis h uchun bir-biridan ko‘rinadigan tepaliklarda olov yoqish, tutun chiqarish yoki boshqa bir y o i bilan xabar berilgan. Tepa- q o ‘rg ‘on toponimi ham shunday tepaliklar bilan b o g iiq b o iish i ham mumkin. Shuningdek, m a'lum otlarga ko'ra, qishloq o ‘rni qadim da to'qayzor b o ig a n . Bu yerdan o 'tg an soy bo'yidagi tepalikka odam lar kelib yashay boshlaganlar. Tepalik ustidagi q o ‘rg ‘onlar nomidan kelib chiqib qishloq T epaqo‘rg ‘on deb atalgan. Irvodon. M a'lum otlarga qaraganda, qishloq nomi “Elobodon” so'zining vaqtlar o'tishi bilan buzilgan shaklidir. Rovuston. Bugungi kunda Namangan tum anida joylashishiga qarab Pastki Rovuston va Yuqori Rovuston deb nomlanuvchi qishloqlar mavjud. Aytishlaricha, qishloq Q o'qon xoni Xudoyorxon davrida tashkil topgan Nomi esa “rohi b o 'ston” - “ bog‘ y o 'li” degan iboradan olingan. Langarbobo. Langar - “m ozor”, “g'aribxona”, “karvonsaroy” degan m a’no- lami bildiradi. K ichik Qurama. Qishloq nomining kelib chiqishi haqida aniq m a'lum otlar y o 'q. Tarixchilam ing fikricha, Qurama. Katta Qurama, Kichik Q uram a kabi toponim lar urug'-qabilalar nomlaridan kelib chiqqan. M ullakuding. Rivoyat qilishlaricha. bu yerda mashhur bo‘z to'quvchi bo'lib, u to'qigan m atolam i kudunglash - jilo berish san'atini ham kashf etgan. B o'zchilar turli taraflardan kelib, matolarini mana shu ustaga tekislatib, kudunglatib ketishgan. Q ishloqning nomi ham shundan kelib chiqqan. Ishoqxon Ibratning “Tarixi Farg'ona” asarida qishloq nomi M alakdo'ng sifatida keltirilgan. M irishkor. Qishloqning nomi dehqonlam ing m irishkorligi - usta dehqon ekanligi bilan bog'liq. Qiyot. Q iyot atam asi qishloqning geografik o 'rn ig a qarab, “qiyalik jo y ”, “qiya” so ‘zlaridan kelib chiqqan degan fikrlar mavjud. Shuningdek, qiyot - o ‘zbek u rug‘laridan birining nomi hamdir. Shishaki. Qishloq aholisining aytishicha, qishloq nomi suv o'lchovi bilan bog'liq. Ilgari qishloq ahli K osonsoydan suv olgan, ularning cheki bir shishak, y a 'n i bir tegirm on (165 litr) bo'lgan. Suv uch kun oqib turgan, hovuzlar va xonadonlardagi idishlar suvga to'ldirilgach. 20 kungacha to'xtatilgan. N atijada, qishloq nomi ham Shishaki deb atalgan. G 'irvon. G 'irvon qishlog'i XV - XVI asrlardan m a'lum . Aytishlaricha, qadim da bu yerlarda tez-tez suv toshqini b o 'lib turgani uchun, qishloq aholisi doim taxlikada, soy b o 'y ig a chodir qurib om onatgina yashagan ekanlar. “ Bu yerda kim lar yashaydi?” - deb so'raganlarida, "tabiiy ofatdan zarar ko'rganlar. “ g 'arib o n ” y a'n i g 'arib lar deb javob berishgan ekan. G 'irvon atam asining kelib chiqishini ana shu “g 'arib o n ” so 'zi bilan bog'laydilar. Kurmak. Q adim dan qishloq hududida sholi k o 'p ekilgan. Qishloq yerlarining suvga yaqin bo'lgani, kurm ak o 'ti k o 'p bo'lgani uchun qishloq nomi ham K urm ak deb atalgan. N e'm atjon. M a'lum otlarga qaraganda, qishloqa Q o'qon xonligida e'tib o rli odam lardan b o'lgan N e'm atjon ismli kishi asos solgan. Hatto, Q o'qon xoni ham qishloqqa dam olish uchun kelar ekan. Q ishloq unga asos solgan inson ismi bilan N e'm atjo n deb qo'yilgan. Ovul. M a'lum otlarga qaraganda, qishloq aholisi Q o'qon xonligi davrida Boysun tom onlardan k o'chib kelgan ekan. Ovul deb atalishiga sabab esa, bochqa m anzillarga nisbatan chetda joylashganligidir. Shuningdek. atrof qishloqlarda bu qishloqni Yomon Ovul deb ham ataydilar. A holining aytishicha, bir kuni Ovul qish lo g 'i ko'chalaridan begona odam lar q o'shiq aytib o'tishgan. Buni eshitgan O vul erkaklari bizning ayollarim izni y o'ldan urgani kelishgan deb o'ylab, ulam i qattiq kaltaklab, qishloqdan quvib yuborishgan. Shuning uchun qishloqni Yomon Ovul ham deb atab keladi lar. G 'alcha. M a'lum otlarga ko'ra, qishloq bundan 300 yilcha m uqaddam paydo bo'lgan. G 'alch a so'zining forsiydagi m a'nolaridan biri - “to g ‘lik”dir. Olahamak. Y erlarida qovun, tarvuzdan yaxshi hosil olingan. Qishloq nomini kelib chiqishini ham shunga bog'laydilar. Lekin O laham ak XVII asrda bu yerlarga k o 'ch ib kelgan qipchoqlam ing O laham ak u ru g 'i nomidan olingan degan fikrlar ham mavjud. X onobod. A ytishlaricha, Q o 'q o n xonlari shu taraflarga kelishganda qishloqqa to 'x tab dam olishgan. X onning manzilgohi bo'lgani uchun bu yer boshqa qishloqlarga nisbatan obod bo'lgan. Qishloq nom ining kelib chiqishi m ana shundan. X o'jaqishloq. Q ishloqqa XVII asrda T epaqo'rg'ondan k o'chib kelgan bir necha x o 'ja oilalari asos solishgan. N om ining kelib chiqishi ham shunga bog'liq. S h o 'rq o 'rg 'o n . Yerlari sho'r, qoratuproq bo'lganligi uchun qishloq shunday atalgan. (iuldirov. Qishloq nomini kelib chiqishini shu yerdagi katta ariq suvining duryoga guldirab oqib turishi bilan bog'laydilar. Shuningdek, Mingbuloq neft koniga yaqin bu joyning nomini keksalar yer osti guldirashlari bilan ham i/ohlaydilar. Q irg‘izqo‘rg ‘on. Qishloq nom ining kelib chiqishi to 'g 'risid a ikki xil m n iu m o t mavjud: birinchisida aytilishicha, qachonlardir bu yerlarda bir-biridan n u I u v qirq qiz yashagan ekan, Q ishloqni ularning xotirasiga Q irqqizqo‘rg ‘on deb fltashgan emish. Vaqtlar o ‘tishi bilan qishloq nomi Q irg‘izqo‘rg ‘onga yalanib ketgan ekan. Boshqa bir rivoyatga ko‘ra bu qishloqning dastlabki aholisi qirg'izlar bo'lgan. Shu sababli qishloq nomi Q irg‘izqo‘rg ‘on ekan. Oqbuloq. M a'lum otlarga qaraganda, bir paytlar bu qishloq hududida buloq mavjud bo’lgan va aholini suv bilan ta'm inlagan. Rivoyat qilishlaricha, dastlab bu huloqdan suv emas sut chiqqan emish. Kimdir bolasining oyoq-qo'lini bu yerda yuvganidan so'ng, yana sut o 'rn ig a suv chiqa boshlagan. D avrlar o 'tib bu buloqning ko‘zi bekilib ketgan bo’lsada uning nomi qishloq nom ida saqlanib qolgan. Uychi - Namangan viloyatidagi shaharcha, shu nomdagi tum an markazi. M a’lumotlarga qaraganda Uychi toponinmi “0 ‘tov (bo‘z uy, qorauy) yasovchi tista” m a’nolarida qo'llaniladi. Rivoyatlarga qaraganda, odamlar qadim dan bu yerlarda qamishdan uy yasab, yashaganlar. Yana aytadilarki, shaharcha o ‘m ida - yo‘l b o 'yida faqat bitta uycha bo'lgan. Y o’lovchilar o ‘sha uychada to ‘xtab, dam olib, tunab ketganlar. Shuningdek, qadim da bu yerliklar uy qurishga moxir bo'lishgan, shu sababli shaharcha nomi “ uy quruvchilar”, “uychilar” so'zidan kelib chiqqan degan farazlar ham mavjud. O 'z navbatida, b a ’zi m a’lumotlarda uy termini “sigir, qoram ol” m a ’nolarini bildirgan. Xususan, Zahiriddin M uhammad Hobur o 'zining “Boburnom a” asarida qo'tosni uy deb atagan. Q irg'izlar sigim i hozir ham uy deb ataydilar. Qizilrovot. M a'lum ki, XIX asr boshlarida N orin daryosidan suv olish uchun liashar y o 'li bilan Yangiariq kanali qazilgan. Qishloq nomini shu voqea bilan bog'laydilar. Rivoyat qilishlaricha, Yangiariq kanalining rejasi qurilish, yer tuzish va boshqa muhandislik qonun-qoidalariga javob beradigan qilib, shunchalik puxta tuzilganiga sabab. bu ishning Hazrati Xizr alayhissalom duosi, yordami bilan amalga oshirilgan ekan. U zot y o 'l-yo'lakay butalam ing uchini birin-ketin bir biriga bog'lab ariq yo 'lin i belgilab bergan ekanlar. Shu bois, kanal boshidagi qishloq dastlab “ X izirobod” deb atalgan S ho'ro davrida bu so 'z buzilib, "Q izilrovot” shaklini olgan. Boshqa bir m a'lum otga ko'ra, qishloq hududidagi udirliklardan Xitoy va boshqa Sharq m am lakatlam i bog'laydigan karvon yo'l o'tgan. Yangiariq bo'yidagi y o 'l chetlariga karvonsaroylar, mehmonxonalar, rabotlar qurilgan. Q ishloqning nomi ham shundan kelib chiqib, “X izrravot” deb atalgan ekan. Mashad (yoki Mashat). Mashad toponimi, arabcha “m ashhad” so 'zi “biror kimsa shahid bo'lgan jo y ”yoki “shahid ko'm ilgan jo y ” degan m a’noni bildiradi. Bunda mashhad so'zi mashad yoki mashhat bo 'lib ketgan deyish mumkin. Aytishlaricha, qishloq nomi bu yerda XIX asrda diniy mazhablar tarafdorlari orasida o'tgan janglarda shahid bshlganlar mozori bilan bog'liq. Rivoyatlarga ko'ra, bu janglarda 7 og'a-ini turli joylarda halok bo'lgan. Bu joylar M ashhad deb atalgan. V aqt o ‘tgan sari, “ M ashhad” atamasi buzilib. “M ashad”ga aylanib ketgan. Biroq qirg'izlar yashaydigan hududlarda odatda toshlar orasidan chiqadigan kichik buloqlar bashat yoki mashat deb ataladi. Jiydakapa. M a’lum otlarga qaraganda, qishloq hududida qadim da k o'plab yovvoyi jiy d a daraxtlari zich. кара hosil qilgan. Nam angan - M arg'ilon - Andijon - 0 ‘sh yoMida yuruvchi yoMovchilar “Jiydakapada to'xtab. dam olaylik” deb ko‘p takrorlashgan. N atijada qishloq nomi ham Jiydakapa deb atalgan. Birlashgan. Q ishloq nomi asli “ Chekqishloq” boMib, m a’lum otlarga qaraganda, YoMdosh k o ‘sa degan odam asos solgan. U qaram og'idagi yerlam i odam larga chek qilib bergan ekan. Qishloq nomi ham shuning uchun ham “ Chekqishloq” deb atalgan. S ho‘rolar davrida am alga oshirilgan jam oalashtirish siyosati natijasida “ Chekqishloq” atrofidagi bir-necha qishloqlar birlashtirilgan va qishloq ham Birlashgan deb atalgan. Dahyakota. Dahyakota toponim i dahyak (“o 'n d an bir”) - darom adning o ‘ndan biri qismi hisobida toManadigan soliqdan olingan. Shuningdek, b a ’zi bir m adrasa talabalari va m udarrislariga yiliga toMangan nafaqa ham dahyak deyilgan. D ahyakota esa xon xazinasidan dahyak (nafaqa) olib turgan m ashhur shayh yoki diniy ulamo. Shuningdek, Dahiyak - o ‘n bir ota degani bo'lib, o ‘z navbatida - D ahyaota - tirik-g‘oyib, aslida barhayot b o ‘gan kishi demakdir. Rivoyatlarga qaraganda, D ahyaota 11 og'avnining eng kenjasi boMgan. Kattalari Ovchi buva ( 0 ‘nhayatda), Buva ota va Podsho ota buvalar (QirgMzistonning Aqsu tum anida), K o ‘k to ‘nli buva, M ashhad buva ( 0 ‘nhayatda) va boshqalar. N orin daryosi O vchi buva degan m anzilga yaqin jovdan oqqan. O g‘a-inilar nomozni Ovchi buva huzurida o ‘qishgan. Bir kuni toshqin tufayli D ahyaota nam ozga kechikib boradilar. Jam oat duo qilishib, Allohdan daryoni sal naridan oqishini so ‘raganlar. D aryo nariroqdan oqa boshlaydi va “N orin” nom ini oladi. Shuning uchun aytadilarki, D ahyaotada toshqin bo'lm aydi. Y orkatay. Q ishloq nomi katak, tor, kichkina uycha degan so'zlardan kelib chiqqan. M a’lum otlarga qaraganda, qishloq avvallari q o ‘shni Y orqo‘rg ‘on qishlogM bilan birga boMgan. Lekin maydoni nisbatan kichkina, m o 'jaz boMgani uchun “ Y orkatak” deb atashgan. K eyinchalik, bu atam a buzilib, Yorkatay boMib ketgan. Fayziobod. Qishloq nom ining kelib chiqishini N orin daryosi b o ‘yidagi qam ishzorlarga o ‘t q o ‘yib. yer ochgan, keyin u yerga qopda tuproq tashib ekinzor qilgan va shu zaylda qishloqqa asos solgan Fazliddin degan kishining nomi bilan bogMaydilar. B oshqa bir rivoyatga k o ‘ra, bu obod maskandan o ‘tib ketayotgan xon qishloq ahlining ehtirom i, m ehm ondorchiligidan xursand boMib, “ Qishlo- gMngiz bundan ham fayzli, obod b o 'lsin ”, deb duo qiladi. Qishloqni shundan boshlab Fayziobod deb atay boshlangan ekan. M irzaravot. M a lum otlarga qaraganda, bu yerlarda U chqo‘rg ‘on - Nam angan arigM (Y angiariq, XIX asr) qazilgunga qadar aholi yasham agan. Ariq qazilgach, turli hududlardan qazuv ishlariga jalb qilingan ishchilar bu yerlarga joylashib qolganlar. Ishboshilardan biri - Q ulm irza ismli kishi dastlab bu yerga uy quradi. Q ishloq nomi ham m ana shu M irza ismli kishi nomi bilan bog'liq. Olmurut. M ahalliy aholining fikricha, bundan bir necha yuz yillar oldin qishloq hududida olmurut daraxti ju d a k o 'p bo'lgan va qishloqni nomi aynan olm urut daraxti bilan bog'laydilar. Rovot. XVIII asm ing oxirlarida bu yerdan katta yo‘l o'tgan Namangandan I k h q o 'rg 'o n , Chortoq tom onlarga boradigan yo‘lovchilar, g 'alla ekish va o ‘rim pnytida adirga qatnagan dehqonlar shu yerdagi Ravot (Rabot, guzar)ga qo‘nib dam olganlar. Qishloq nomi shu bilan Ravot nomi bilan atalgan. Soku. 1929-yilda 0 ‘rta Osiyo komm unistik universiteti (SAKU) nomi bilan iitulgan. M ahalliy aholi tilida Soku nomini olgan. Chek. M a'lum otlarga qaraganda, qishloq asoschilaridan biri - Y o'ldosh ko’sa degan kishi o 'z yerlarini odam larga chek sifatida b o'lib bergan. O 'sha duvrda qazilgan ariqlar, o'm atilgan quvurlarga ham Y o'ldosh ko'saning nomi q o'shib aytilgan. Qishloq shu tariqa C hek nomi olgan. Churtuk. Aytishlariga qaraganda, 1620-yildagi zilziladan keyin Axsikent shahri aholisi to 'rt tom onga tarqalib ketgan. Turk millatiga mansub to 'rt kishi hozirgi Churtuk qishlog'i o 'm ig a k o'chib kelib o'm ashgan. Q ishloq nomi shu voqca bilan bog'liq, “chor turk”, y a'n i “to 'rt turk” . O 'nhayat. Rivoyat qilishlaricha, XVII asrda N orin daryosi bo'yidagi lssiq q o 'rg 'o n tepaligida 10 ta katta hayot (hayot - dala) paydo bo'lgan. Qishloqning dastlabki aholisi tom onidan o'zlashtirilgan bu joylar uning nomiga nsos bo'lgan. U ch q o 'rg 'o n - Namangan viloyatidagi shahar. Shu nomdagi tuman markazi. M a'lum otlarga qaraganda, qishloq hududida miloddan avvalgi IV asrlarda ham odam lar yashagan. Qadimda N orin daryosi o 'n g q irg 'o g 'id a uchta q o 'rg 'o n mavjud bo'lgan. Bu q o 'rg 'o n egalari XIX asrda yashab o'tgan. Qo rg'onlar XX asr 20-yillarida yo'qolib ketgan. Bu q o 'rg 'o n lar ikkitasining harobalari M ug' degan m askanda (xozirgi Q irg'iziston hududi) va Qizilrovot qishlog'i (Uychi lum ani) hududida bo'lgan va ulam ing qoldiqlari xozirgacha saqlanib qolgan. U ch q o 'rg 'o n toponim i mana shu uchta q o 'rg 'o n nomidan olingan. Qayqi. Qishloq nomining kelib chiqishiga N orin daryosining shu yerlarga kelganda qayrilib, alohida o 'zan tashkil etgani sabab bo'lgan degan taxm inlar majud. M a’lum otlarga qaraganda, qayqi - qirg'izlarda ikki tog' oralig'idagi pastlik, botiq degan m a’nolam i bildiradi. Shuningdek, qozoqlam ing alimuli, o ’shaqti qabilalari tarkibida qayqi urug'i qayd etilgan. Q o 'g 'a y . F arg 'o n a qipchoqlarining qog'ay degan urug'i bo'lgan. Shuning dek, qirg'izlam ing so 'lto ' qabilasi tarkibida q o 'g 'a y urug'i qayd etilgan. Boshqa bir m a'lum otga k o 'ra, q o 'g 'a y atamasi m a'nosi “yashil” so'zidan, yana “ q o 'g 'a ” degan o'sim lik nomidan olingan ham deyishadi. O 'z navbatida, qishloqni m o'g'u) urug'larining birini nomidan olingan degan m a'lum otlar ham mavjud. Yashiq. Yashiq toponimi F arg'ona vodiysida yashovchi qipchoq urug'laridan birining nomidan olingan, Yettiqashqa. Q ashqa so'zining bir nechta m a’nosi bor. Xususan, qirg'izlarda bcklam i, sarkardalam i qashqa deyishgan. Shunigdek, qirg'izlar va F arg'ona vodiysi qipchoqlarida yettiqashqa degan urug' ham bo'lgan M ulla Sayfiddin A xsikandiyning “M ajm ua at tavorix” asarida (XVI asr) yozilishicha, yettiqashqa qavmi Dashti Qipchoqdagi Qulon shahridan chiqqan O qtemir Qipchoqning yettita k o ‘kqashqa ot m inib yurgan yetti o ‘g ‘lining avlodidir. Y ettiqashqa qishlog'i toponimi haqida shunday farazlar mavjud. K atta Chek. M a'lum otlarga qaraganda, qishloqqa bundan 300 - 350 yil oldin asos solingan. Qishloq hududi dastlab. Q ayqilik boylarga tegishli o'zlashtirilm agan q o ‘riq va to'qayzor boMgan. Hozirgi Norin tum anida joylashgan OMmas qishlogMdan boMgan M ulla A bdulla degan kishi bu yerlam i chek sifatida sotib olgan va birodarlari. qarindoshlari bilan o ‘zlashtirgan. Aholi yangi o'zlashtirilgan m askanni M ulla Abdullaning cheki deb atay boshlagan. K eyinchalik, vaqtlar o ‘tishi bilan qishloq loponimida o ‘zgarish ro ‘y bergan va K atta chek deb atala boshlagan. U chyog‘och. Q adim da qishloq hududi cho‘1 boMgan. Yaqin atrofdagi qishloq aholisi bu yerlarda suniy tepalik barpo etishgan va ustiga uchlari biriktirilgan uchta y o g ‘och o ‘m atishgan. Y og‘ochlar nima m aqsadda o ‘m atilganligi haqida m a lu m o t y o 'q . Q ishloq nom ining kelib chiqishi m ana shu voqea bilan bogMiq. Ayrim tadqiqotchilar bunday tepaliklar q o ‘shni hududlar bilan aloqa o ‘matish uchun barpo etilgan degan fikrdalar. U chko‘prik. Q ishloqning shim olida uchta ariq boMib, ularga uchta ko'prik qurilgan. Q ishloq nom iga m ana shu ko‘priklar asos boMgan. Elatan. Elatan turkiy urugMaming birini nomi boMib. qishloqqa ham shu urug 1 vakillari asos solgan. Q ishloq nomi ham ulam i nomi bilan - elatan deb atalgan. Parakanda. A ytishlaricha, yerlik aholi ilgari H aqqulobod arigMdan suv ichgan. Suv uchun boMgan janjallardan birida bir inson xalok boMgan. Janjalni tinchitib, odam larni m urosaga keltirish uchun atrof hududlardan kelgan odamlar va noiblar bu vazifani uddalay olmaganlar. Qishloq aholisining turli tom onlardan kelib qolganini bilishgach. "parokanda ekansizlar”. deb ketganlar. Bu voqea natijasida qishloq ham Parokanda deb atala boshlagan. C h o r t o q , Y a n g i q o ‘r g ‘on, N o r i n t u m a n l a r i s h a h a r va q i s h l o q la r i t o p o n i m i k a s i . Chortoq - N am angan viloyatidagi shaharlardan biri bo'lib, IX - X asrlarda yashagan arab sayyohlari Ibn Hurdodbeh va Istahriy tom onidan yozilgan yozm a m anbalarda “ Chortoq” so 'z i “to 'rt taxt” deb atalgan. Zahiriddin M uham m ad B obur o 'zin in g “ Bobum om a” asarida “Chortoq” toponom iga to'xtalib, bu s o 'z o 'z a ro aloqalam i m ustahkam lash vositasi ekanligiga ishora qilgan: “ M uham m ad M axsi M ir edi. Q andaxom i unga berib edi. Hariga keltirganda ulu g ‘ to 'y qilib yaxshi Chortoq bogMadi” . Bu yerda "C hortoq” atam asi ‘‘to 'rt burchakli chodir”, “ to 'rt gum baz” m a'nolarini bildirishi ifoda etilgan. Tushunarli qilib aytganda, Chortoq toponinim i - chor (to ‘rt) va toq (ark. gumbaz) so ‘zlaridan tarkib topgan boMib, " to 'rt g o ‘shali”, “gumbaz” dem akdir. Toq so ‘zi 0 ‘rta O siyoning qadim iy m e’m orchilik terminlaridan boMib. “ ravoqli bino” demakdir. 0 ‘z navbatida otashparastlarning ibodatxonalari ham chortoq deyilgan. Shuningdek. Chortoq to g ‘ orasida joylashgani uchun tojikcha chor - "tort” toq - “tog” m a’nolarida keltirilib, “gir atrofi (chor atrofi) to g ‘” degan m a’noni bildiradi degan tahm inlar ham mavjud. Chortoq tum anidagi yirik qishloqlardan biri - K oroskon nomini kelib chiqishi haqida xalq orasida uchta rivoyat bor : 1 Xuroson. Aytishlaricha, dastlab qishloq hududiga xurosonliklar kelib и rriwhgunlar va ularning nomiga, nisbat berilib qishloqni Koroskon I Xiiiiisonning buzib aytilgan shakli) deb ataganlar. Lekin rivoyat haqiqatga uncha <|fii etnas, chunki uzoq Xurosondan chekka bir qishloqqa odamlar ne-ne iinnlimiqntlar bilan ko‘chib kelishiga xojat ham, biror asos ham y o ‘q edi. 2 I lurosgan. Rivoyatlarga qaraganda, qadim zamonlarda bir eshonvachcha kelibdi-yu, namoz o'qigani to'xtabdi va eshagini shamoldan yiqilgan 1>и tliirnxtga bog'labdi. N am oz tugagach. qarasa daraxt ko'tarilib. eshagi esa miirtg iicliida osilib turgan emish u darg"azab bo‘lib; “xa har osgan!” degan ekan. SI iii - n I iii bo'libdi-yu qishloqning nomi Harosgan (Koroskon) bo 'lib ketibdi, lekin I mi rivoyat ham haqiqatga yaqin emas. Avvalo, qishloqning nomlanishi i|uvcri!undir kelib namoz o ‘qigan kishining uch kalima so'zi bilan bog liq Im'liimydi. Ikkinchidan, rivoyatda risolaga sig‘maydigan yolg‘on aralashganki not h vaqt sham oldan yiqilgan daraxt yana qayta tiklanib, boz ustiga yuz ellik ikki ( и/ kilogramcha keladigan eshakni ko‘tarib qaddini rostlab ololmaydi. 3. Korioson. Q adim da Koroskon qishlog‘ining ba'zi kishilari o g 'ir mehnat liiliin shug'ullanm agan. kori(ishi) oson bo'lgan. A, Juvonmardiyevning kitobida ki lliril(>an ju d a k o ‘p yorliqlar, shajaralar tarixi ham buni . “Koroskon saidlarining 4 l«it|itrnlari”da ham sulton Said Ali va uning xotini Fotimaning avlodi bo'lib i liiqqunligi yoziladi. Demak, Koroskon sayidlari “Payg'am bar avlodlari” kori-ishi • •miii (sayidlar uchun) bo'lgan. Qishloq nomini esa Korioson (Koroskon) deb atala l"i ililangan. Shuni ta'kidlash kerakki, bu rivoyatda ozm i-ko'pm i haqiqat bor < lumki, yuqorida qayd etilganidek, sayidlar payg'am bar avlodlari bo'lgani uchun Imi ycrdagi aholi ularga ilohiy kuch sifatida sig'inganlar. Natijada sayidlarga sajda i|Hkmii kishilaming kori-ishi oson, hojati ravon bo'lgan. Pcshqo'rg'on. Qishloqning nomlanishi haqida turlicha m a'lum otlar mavjud Xususan, vatandoshimiz, ulug' shoh va shoir Zaxiriddin M uhammad Bobur I ury'ona taxti uchun kechgan urushlar vaqtida qishloqqa kelgan va uni Peshxoron •Icb alagan. M ahalliy aholining aytishicha, Zaxiriddin M uhammad Bobur qi'.hloqqa kirib kelayotganida uning yo'lidan qo 'rg 'o n peshvoz bo'lib chiqqani ш liun uni P eshqo'rg'on deb atagan emish. Shuningdek, P eshqo'rg'on - peshi Karan, “ Karan arig'ining oldi, yoki q o 'rg 'o n oldi” degan fikrlar mavjud. Arbag'ish. Qishloq XVI asrda paydo bo'lgan. A rbag'ish aholisi o'zbek va ilirp'i/lardan iborat bo'lib. qirg'izlam ing bag'ish (bug'u) urug'i ilk bora qishloq liududidagi suvga serob, unum dor yerga joylashgan. Keyinchalik bu yerga o'zbek vii boshqa qirg'iz urug'lari ham kelib joylashganlar, Qishloq esa bu yerdagi ariq bo'yiga birinchi joylashgan urug' nomi bilan - Ariqbag'ish deb atala boshlagan. Yillar o'tishi bilan A riqbag'ish - A rbag'ishga aylanib ketgan. Mazratishoh. Qishloqning nomlanishi haqida shunday rivoyat mavjud: Aytishlaricha, Said Abdullo Qalandar at-Termiziy, ya'ni Said A bdullo milodning Inxminan VIII asrlarida Term iz shahrida podsholik qilgan kezlari tushlarida taxtni lnshlab ketish, hukm dorlikdan voz kechish haqida da'vat b o 'lar edi. Said Abdullo Omnga amal qilib, mulkini tark etib y o 'lg a tushadi. Bir necha yil qalandirlikda yurib, ustozlar ta'lim ini oladi, kamolotga erishadi va Hazratishoh qishlog'i liududiga kelib o'm ashadi. U kishi zehni o 'tkir, aql-zakovatli bo'lgani sabab hamma hurm at yuzasidan “H azratishohim ” deb ataydilar. Qishloq nomini shu rivoyat bilan bog'laydilar. Alixon. Alixon X VII asrda qishloq sifatida shakllangan. M a’lum otlarga k o 'ra, qishloq o 'm i qadim da to 'q ay zo r bo'lagan. Ilk bora A lixon ismli kishi ovchilik qilgani kelib, shu jo y g a o 'm ash ib qoladi. K eyinchalik qishloq nomi shu ovchi nomi bilan atala boshlangan. Beshtol. M a’lum otlarga qaraganda, qishloq hududi bundan bir necha yuz yillar avval to'qayzor b o 'lg an va bu yerdagi k o 'l b o 'y id a besh tup tol boigan. N atijada, keyinchalik paydo b o'lgan qishloq nomi ham besh tol deb atalgan. Guldirov. M a’lum otlarga qaraganda, o 'tm ishda qishloq hududida ko'plab ming ko'zli buloqlar bo'lgan. Ularadan k o 'p m iqdorda suv xosil bo'lib, balandliklardan va odam lar o'm atg an novlardan sharsharaday shovqin solib oqqan. Qisloq nomi ham shu bilan bog'liq b o 'lib, “ G uldir-ob”dan olingan. M uchum. M a'lum otlarga qaraganda, qadim da bu yerda Hazratishohbuva degan kishi yashagan. U ning uch o 'g 'li bo'lib, yer, m ol-m ulkini o 'lim i oldidan ularga “ Bu sening muchang. m ana bu seniki” deya b o 'lib bergan. “M ucha” so'zi “ b o 'la k ”, "tegishli”, “qarashli” m a'nolarini anglatgan. Davrlar o 'tg an sari "m ucha” so'zi ham o'zgarib, “ m uchum ” shaklini olgan. K o'shan. Q ishloq hududida Sovuqbuloq, Q ozonbuloq, Saratonbuloq kabi o 'ndan ortiq buloq m avjud bo'lgan. Q ishloq shu buloqlardan suv ichadi va bu buloqlar qishloqning tashkil topishida muhim aham iyat kasb etgan. M a'lum otlarga qaraganda, dastlab qishloqqa Jiydakapa tom ondan to 'rtta oila k o'chib kelib joylashgan. Bahavo va yerlari unum dor bo'lgani uchun ular nima eksa m o'l xosil olaverishgan. Shuning uchun aholi qishloqni G ulshan deb ataganlar. V aqtlar o 'tish i bilan bu so 'z K o'shanga aylanib ketgan. Laskidon. Q ishloqning nomlanishi haqida m a'lum otlar kam. M a'lum otlarga qaraganda, qadim da bu qishloq hududida hech qanday ekin bitmagan. K eyinchalik odam lar k o 'ch ib kelib, suv chiqarishgan, dehqonchilik qilib yerga don sepishgan. Hosil m o 'l va sifatli bo'lgan. Shunda, bu yerlar “asli don” yetishtiradigan jo y lar ekan, deyishgan. “ Laskidon” nomi m ana shu “ asli don” iborasidan kelib chiqqan degan fikirlar bor. Oyqiron (Ayqiron). R ivoyatlarga qaraganda, o 'tm ishda qishloq o 'm i k o'l, qam ishzor va to'qayzorlardan iborat bo'lib, ayiqlar uchun m akon hisoblangan. Asta-sekinlik bilan aholi ko'payib, ayiqlar y o 'q o lib ketgan. Shu tariqa qishloq Ayqiron (ayiqlarga qiron kelgan) deb atala boshlagan. Oqterak. M a'lum otlarga qaraganda, qishloq taxm inan 220 yil ilgari paydo bo'lgan. Nom lanishi O qterakota ismli avliyo nomi bilan bog'liq. Bu qishloqda O qterakota nomli qabriston ham mavjud. Prat. Tabiati so'lim , 20 dan ortiq buloqlari mavjud. Shu sababli bu yemi Sullibuloq qishlog'i ham deb atashadi. A ytishlaricha. A vliyo Sultoni Vaysning onalari Bibiroxat shu yerda yashaganlar. O dam lar Sultoni Vaysni ziyorat qilgani uning xuziriga kelganlarida u kishi "M endan oldin pirim iz-onam izni ziyorat qilinglar. chunki pir-hayot dem akdir” der ekanlar. Prot - “ Pir - hayot” so ‘zidan kelib chiqqan deyishadi. Y angiqo'rgon tum anidagi yirik qishloqlardan biri N anay hisoblanadi. Nanay O 'rta Osiyodagi qadim iy nom lardan biri. N anay (Nanayya, N ani) Mesopota- miyada iloh hisoblangan. Keyinchalik, O 'rta Osiyo zardushtiylari uni unumdorlik xudosi deb tan olganlar. Nanay toponimi Nanay xudosi nomidan olingan bo'lishi mumkin. Iskovot. M anbalarga ко ra, qishloq XVI asr o'rtalarida paydo bo'lgan. Iskovot toponimi esa Eski obod atamasining buzilgan shakli hisoblanadi. Ya'ni. qadim da barpo etilgan yer demakdir. Qizilyozi. Qishloqda lolazor, ko'ngilyozar joylar k o 'p bo'lganligi uchun shunday atalgan degan fiklar mavjud. Shuningdek, Qizilyozining lug'aviy m a'nosi, qizil dasht, qizil sahro, qizil cho ‘1 demakdir. Qizariq. Rivoyat qilishlaricha, Qorapolvon bobo ismli zot shu yerlarda yashagan va 40 yigitni qishloq yaqinidagi buloqlar suvini olib kelish uchun ariq kavlashga jalb etadi. Buvicha ismli qiz ularga ovqat pishirib beradi. Yigitlar dam olayotgan vaqtda Buvicha ketmon bilan ariqni kovlab bitiradi va suvni qishloqqa kirishini ta minlaydi. Ariq. keyinchalik mazkur qishloq uning nomi bilan ataladi. Qoramurt. Qoramurt degan o ‘zbek urug'i mavjud. Qoramurut - “qora m o 'y lo v ’ degan m a’noni bildiradi. Bekobod. M a lumotlarga ко ra, bundan 300 yil oldin bu qishloqqa ko'chib kelgan beklar avlodidan bo lgan Saidbobo, Saidkalon Term iziylar asos solgan. U ishloq ularning sharafiga Bekobod deb atala boshlagan. Zarkent. M a'lum otlarga qaraganda, qishloqqa bundan 900-1000 yil oldin nsos solmgan. Zarkent toponimini Zarharid. Zarkon, Zarlikent atamalari bilan bog'laydilar. Poromon. Poromon toponimi Poranon”, "Qoianon” nomlaridan kelib chiqqan degan fikrlar mavjud. Shuningdek, qishloq toponimi uning joylashgan о m idan kelib chiqib, ayvondagi piramonga o'xshashligiga qarab shunday utalganligi ham qayd etilgan. К о kyol. Ко kyol toponimini ко к jarlik” nomidan olingan fikrlar mavjud. Shuningdek, ко kyol nomi shu nomli urug' nomidan olingan bo'lishi mumkin. Dehqonobod. Q ishloqqa 1981-yilda tumandagi “G ulshan” davlat xo'jaligi rahbari Dehqonboy Boltaboyev tashabbusi bilan asos solingan. Qishloq nomi shu odam ning ismidan olingan. Nov. Qishloqning nomi nov, tamov degan so'zlardan olingan. 0 ‘n g ‘or, Sulon kabi tog lardan oqqan sel Qoraqurum soyidan ju d a tez o'tishi va qishloqqa l.shonariq suvining yog och nov orqali o'tkazilganligi uchun shunday atalishiga sabab bo'lgan. Oqtom. M ahalliy aholining aytishicha, qishloq nomi 1300 yilcha muqaddam Xazrat A lining do sti — sahobai Oqtom ismli kishining jixod urushlari natijasida shu yerlarda vafot etishi va dafn etilishi bilan bog'liq. _ Rovot. Rovot - rabot ya ni qo nalg'a, manzil m a'nosidan tashqari, forscha roh , rov - yo 1 va so g dcha vot” - kesishish so'zlarining birkmasidan tuzilgan degan fikrlar ham mavjud. Qadimda karvon yo'llari kesishgan joy bo'lgani uchun shunday atalgan degan taxminlar mavjud G ovazon. Aytishlaricha, Podshootasoy XIX a sn rn g boshida o'zanini о zgartirib, atrofga katta zarar yetkazgan Aholi sel yo'liga g ‘ov to'siq qurishga otlangan. Inshoot qurilishi ibtidosi yoki yakunlanishi azon paytida sodir bo' lgan. A na shu “ A zondagi g 'o v ” , “ g'o v i azon” birkmasidan qishloq nomi kelib chiqqan degan fikrlar mavjud. Sangiston. Q ishloq geografik o 'rnidan kelib chiqqan xolda, sanglik - toshloq jo y degan m a'noni bildiradi. Dum ar (D o 'mar) - N orin tum anidagi qishloqlardan biri. Shuningdek, U ch q o 'rg 'o n tum anida ham shunday qishloq mavjud. Dumar toponimi e ’tibor bersak, F arg'ona vodiysi qipchoq urug'laridan biri dum ar (tumar) deb atalgan. Shuningdek, qirg'izlarning b o 'sto 'n . jo 'o 'k e s e k qabilalarining ham bir urug'i dum ar deb atalgan. Shuningdek, m a’lum otlarga qaraganda, qishloq hududiga F arg 'o n a viloyatining B esarang qishlog'idan bir g'uruh odamlar k o'chib kelib, qishloqqa asos solishgan. U lar orasida bo'lgan tojik millatiga mansub kishi bu yerda ikkita katta ilonni k o 'rib qoladi va “ Du m or” deb qichqirgan. Shu tariqa qishloq nomi Dum or, D o 'm ar b o 'lib ketgan emish. N orinkapa. M a’lum otlarga ko'ra, qishloq toponimi Norin daryosi nomi bilan b o 'g 'liq . T oponim ist E. M. M urzoyev fikricha, Norin toponimi m o 'g 'u l tilida “ serquyosh, o fto b ro '”, “ go'zal jo y ” degan m a’nolami bildiradi. Q irg 'iz olimlari В. M. Y unisaliyev, S. Q udoyberganovlam ing fikricha, N orin “tor kam bar’’ degan so 'z, shu bilan birga, norin degan etnonim ham bor: o'zbeklarning laqay, yuz qabilalari, shuningdek F arg'ona qipchoqlari tarkibida norin u rug'i qayd etilgan. M a'lum otlarga qaraganda, qishloq XVIII - XIX asrlarda balchiq. botqoq yerlar va k o 'lla r o 'rn id a tashkil topgan. Baliqchi. Shaxand va boshqa qishloqlardan k o 'ch ib kelgan kishilar Norin daryosi b o 'y ig a kapalar tikib ovchilik. chorvachilik, dehqonchilik bilan m ashg'ul bo'lganlar. Q ishloqning nomi ni kelib chiqishi ana shu jarayon bilan bog'liq. K atta O 'lm as. M a'lum otlarga qaraganda, qishloqqa Q o'qonning shu nomdagi qishlog'idan k o 'ch ib kelgan 200 ta oila asos solgan va qishloq nomi ham k o'chib kelgan aholining dastlabki qishlog'i nomidan olingan. M arg 'izo r - N orin tum anidagi qishloqlardan biri. M a'lum otlarga qaraganda. qishloq aholisi Pop tum anidagi shu nomli qishloqdan k o 'chib kelgan va uning nomi ham o 'sh a qishloq nomi bilan - M arg'izor deb atalgan. M arg'izor toponimi haqida turli xil farazlar mavjud. Tarixda m arg'i qabilasi ham bo'lgan. U lar o'tloq. suvlik yerlarda yashaganlar, M arg'zor deganda o'rm oncha. yashil yer, o 'tlo q jo y tushuniladi. Shuningdek, M arg' so'zi qadimgi s o 'g 'd tilida “ buloq"’ m a'nosini ham anglatadi. Tojik m um toz adabiyoti tilida qadim dan mavjud bo'lgan m urg' so'zi: o 't. maysa, alaf, m aysazor. y a'n i m arg'zor, cham anzor m a'nolarini anglatgan. M arg ', m arg 'zo r so'zi eski o'zbek tilida. jum ladan A lisher Navoiy asarlarida ham uchraydi: m arg' - o 't. hayvonlar yeydigan o'sim lik, m arg 'zo r - o 'tloq. hayvonlar o 'tlaydigan joy. "N avoiy asarlari lug‘ati”da m arg', m arg'zor so'zlarining arabcha deb belgilanishiga qo'shilib bo'lm aydi. C ho'ja. Q ishloq qadim da daryo bo'ylab ancha m asofaga cho'zilgan. Shuning uchun uni C h o 'ziq deb ataganlar. Yillar davom ida bu nom C h o 'jag a aylanib ketgan. P olvonko'l. A ytishlaricha. qishloq hududida oldinlari k o 'l va qam ishzorlar k o 'p bo'lgan. Turli hududlardan kelgan aholi bu yerlam i o'zlashtirib, qishloqqa asos solgan va qishloq nomi uning o'm idagi ko'llardan birining nom idan olingan. So'zoqovul. Qishloq nomi bu yerga kelib, unga asos solgan So'zoqboy ismli boyning nomi bilan ataladi. Sho‘rolar davrida qishloq T el’man deb ham atalgan. To‘da. Qishloq nom ining kelib chiqishi haqida turli xil farazlar mavjud. T o 'd a toponimi - “bir to ‘da, bir guruh” m a’nosida qo'llaniladi. XIII asrda bu liududdagi xosildor yerlarga odamlar ko'chib kelishib, кара qurib, to 'd a-to 'd a bo'lib yashaganlar. Shu tufayli qishloq T o 'd a deb atalgan. Shuningdek, shu nom bilan ataluvchi etnonim ham mavjud. Kenagas o'zbeklarining bir urug'i to 'd a deb utalgan. Boshqa bir farazga k o ‘ra, qishloq aholisining asosiy qismi Pop tumanidagi T o 'd a qishlog'idan ko'chb kelganligi sababli shunday atalgan. N orin tum anidagi qishloqlardan biri - Yashiq hisoblanadi. U chqo'rg'on lumanida ham shu nomli qishloq mavjud. Yashiq - o ‘zbeklaming qadimiy urug'laridan birining nomi. Mahmud Q oshg'ariyning ta'kidlashicha, yashiq - quyosh demakdir. X o‘jaobod - N orin tum anidagi qishloq. M a'lum otlarga ko'ra, bu qishloqqa Pop tum anida joylashgan X o ‘jaobod nomli qishloqdan ko'chib kelgan aholi asos solgan va qishloqning nomi ham o 'sh a qishloq nomi bilan X o‘jaobod deb atalgan. Qorateri. Aytishlaricha, qadim da avliyolar ot minib kelar ekanlar, ulam ing otlari shu yerga kelganda qora terga botib ketgan emish. Shu bois ular bu joyga tushib dam olish uchun manzilgoh barpo etganlar. Qishloq nomi shundan kelib chiqqan deyishadi. 0 ‘lmas. M a'lum otlarga qaraganda, istiqlolchilik harakati davrida (1917 - 1920) bir guruh vatanparvarlar bosqinchilardan yashirinib tirik qolganlai va shu qishloqqa asos solganlar. 0 ‘lmas nom ining kelib chiqishi bosqinchilar qirg'inidan o'lm ay qolgan istiqlochilarga atab shunday atalgan. Qozoqovul. M a'lum otlarga qaraganda, o'tm ishda bu yerga kelib o'm ashib qolgan qozoqlar qishloqqa asos solishgan. Shuning uchun qishloq nomi ham Oozoqovul deb atalgan. Kemaboshi. Qishloq Q oradaryo bo'yida joylashgan bo'lib, qadimda kema yordam ida Chinobod qishlog'i (Andijon viloyati) ga o'tib turilgan. Qishloq nomining kelib chiqishi shunga bog'liq. P o p va C h u s t t u m a n l a r i s h a h a r va q i s h l o q la r i t o p o n im i k a s i. Pop - yurtim izdagi qadim iy shaharlaridan biri, F arg'ona vodiysi “ darvozasi” hamdir. Pop toponimi haqida ham turli xil m a'lum otlar mavjud. IX - X asrlarda yashagan arab tarixchisi ibn H urdodbeh va Istahriy tom onidan yozilgan asarlarda “Pop” so'zi "B ob” deb tilga olingan bo'lib, bu arabcha “darvoza” m a'nosini anglatadi. 983-yilda yozilgan nom a'lum muallifning qalamiga mansub “Hudud-ul- olam” (“Olam chegaralari”) nomli asarning “M ovarounnahr viloyati va uning shaharlari” deb nom langan qismida “ Pob” toponimi yozilib, bu o 'lk a l-urg'onaning savdo y o 'lid a joylashgan obod shaharlardan biri sifatida lu'rillangan. Zahiriddin M uhammad Bobur o'zining “Bobum om a” asarida ham Pop q o 'rg 'o n i haqida so 'z yuritiladi: “A xsining berk qo'rg'onlaridan biri Pop q o 'rg 'o n id ir....”. Shuningdek, m ashhur sharqshunos olim V. V. Bartol’d m a’lum otlariga ko'ra, o ’rta asrlarda Turkistonda islom dinining tarqalishuga katta hissa qo'shgan kishi Ismi oxiriga ham bob so 'zi qo'shub aytilgan. Misol uchun, Abdurahmon Jomiy- ning “N afohotul-uns”, A lisher Navoiyning “Nasoyim ul muhabbat” asarlarida Hazrati Bob Farg'oniy haqida m a'lum ot berilib, ul zotning ismlari U m ar ekanligi, Farg‘ona vodiysi tom onlarda ulug' shayxlar, avliyolarni “bob" deb atalishini m a'lum qilingan. Hazrati Bob Farg'oniy (X asr) Popga dafn etilgan. M arg'izor. M arg'izor toponimi haqida turli xil farazlar mavjud. Tarixda m arg'i qabilasi ham bo'lgan. U lar o'tloq, suvlik yerlarda yashaganlar, M arg'zor deganda o'rm oncha. yashil yer, o 'tlo q jo y tushuniladi. Shuningdek. M arg' so'zi qadim gi s o 'g 'd tilida “buloq” m a'nosini ham anglatadi. Tojik m um toz adabiyoti tilida qadim dan mavjud b o 'lgan m urg' so'zi: o 't, maysa, alaf, m aysazor, y a'n i m arg'zor, cham anzor m a'nolarini anglatgan. M arg', m arg'zor so'zi eski o 'zbek tilida, jum ladan Alisher N avoiy asarlarida ham uchraydi: m arg' - o 't, hayvonlar yeydigan o'sim lik, m arg'zor - o'tloq, hayvonlar o'tlaydigan joy. “N avoiy asarlari lug‘ati” da m arg', m arg'zor so'zlarining arabcha deb belgilanishiga qo'shilib bo'lm aydi. Chodak. Chodak toponimi joylashgan geografik o 'm ig a qarab tojikcha “Chohi deh" - “chuqurdagi qishloq” m a’nosini qo'llaniladi. G 'urum saroy. Qishloq nom ini kelib chiqishi haqida quyidagi rivoyat mavjud: Axsi, M unchoqtepa kabi harbiy istehkom uchun qulay bu qishloqqa m inglar avlodidan b o 'lg an beklar q o 'rg 'o n qurishgan. Bu yem i “G 'urum saroy” ya'ni, g'u ru m - y ig'in, sar - bosh, on - lar, y a'n i “Boshliqlari yig'indagi jo y ” deb ataganlar. Y ana boshqa bir rivoyatga ko'ra, Sirdaryoning o ‘ng q irg 'o g 'id a jolashgan G 'urum saroy qishlog'i Buyuk ipak y o 'lid a joylashgan va turli sayyoh va savdogarlarning to'planib karvon hosil qilish jo y ig a aylangan edi. Bundan xabar topgan Q o'qon xoni to g ' joyi undirish va o 'z nazoratida ushlab turish m aqsadida X urram ismli xizm atchisini yuboradi. U saroy qurdirib, yo'lovchilar uchun sharoit yaratadi va tildan-tilga, yurtdan-yurtga “X urram -saroy” nomi bilan o 'tib , bizga G 'urum saroy bo 'lib yetib kelgan. B otir bo'tka. Qishloqning tashkil topishi va rivojlanishiga katta hissa q o 'sh g an Botirali D o'ltayev nomidan olingan. Beshsari. Beshsari nomli qadim gi qoraqolpoq u ru g 'i mavjud bo'lgan. XVII - X VIII asrlarda F arg'ona vodiysiga qoraqalpoq urug'lari k o'chib kelib. Sirdaryo bo'y larig a joylashgan. Qishloq nomi ham unga asos solgan qoraqalpoqlam ing beshsari u ru g 'i nomidan olingan. Iskovut. M a'lum otlarga qaraganda, qishloqning qadim iy aholisi XIX asr ikkinchi yarm ida Sirdaryo bo'yidagi G adoytopm as qishlog'idan ko'chib kelgan. Qishloq atrofidagi yerlar bu vaqtlarda ‘‘Eski obod” deb yuritilgan. N atijada, bu yerga k o 'ch ib kelgan G adoytopm asliklar bu yem i “ Eski obod” deb, ya'ni qadim da obod etilgan yer deb ataganlar. Keyinchalik, Eskiobod so 'zi Iskovutga aylanib ketgan. Shuningdek, Iskovut so 'zi “ Iskab o 't” jum lasidan kelib chiqqan degan m a'lu m o tlar ham bor. Sang. Qishloqni Sang deyilishi bilan bog'liq bir necha rivoyatlar mavjud. Arab xalifaligi tomonidan tayinlangan Q utayba lashkarboshilaridan Shifozilning o 'g 'li Hasti Jalil Hasan Chustni bo'ysindirib, qaytishda qishloqqa kelib suv so'raydi. Hech kim suv berm agach: “Odamlari toshdan ham qattiq ekan” degan emish. Yana bir rivoyatda aytilishicha, X o 'ja A bdulloh A nsoriy va X o 'ja Ibodulloh A lam doriylam i daft etish uchun qabr qazilganda yer qattiq chiqqan, sliunda arablar “ Sangzarang budast” degan ekanlar. Shu bois qishloq Sangzarang deb atalib ketgan emish. U yg'ur. Aytishlaricha, XIII asr oxiri - XIV asr boshlarida Xorazm lom onlarda m ang‘itlar qishloq hududiga ko'chib kelgan va Sirdaryo b o ‘ylaridagi tepaliklarda g ‘or qazib yashaganlar. Shundan U yig‘or so‘zi kelib chiqqan. Shuningdek. ko‘chib kelganlar X orazmning Q o ‘shko‘pir tumani Uyg‘ur qishlog‘idan bo'lganliklari uchun bu qishloq ham U yg‘ur deb atalgan degan fikr hum mavjud. Kelachi. Q ishloq toponimi haqida quyidagi rivoyat mavjud: qadimda uch og'a-ini qishloq hududiga kelib, ovchilik bilan shug‘ullangan. Ulardan biri daryo sohilidagi to ‘qayzorga kelib bir necha kun m obaynida ov qilgan 0 ‘ljalar ko'pligi uchun "'Ey ovchi bo'lsang kelaver” deb o g ‘a-inilarini chaqirgan. Shundan “ Kelovchi” nomi kelib chiqib, keyinchalik paydo boMgan qishloq Kelachi deb atala boshlagan. Kenagas. Tarixiy manbalardan m a'lum ki. XVII - XVIII asrlar davomida ko‘plab qoraqalpoq urug'lari Farg‘ona vodiysiga kelib joylashgan. Shu qabilalardan biri - kenagaslar bo'lib, ular shu qishloq hududiga o ’rnashib qolganlar va ular asos solgan qishloq Kenagas deb atala boshlagan. Chorkesar. Qishloq hududida miloddan avvalgi III - II va milodiy V - VI nsrlarga oid m ug‘xonalar, o ‘tov shaklidagi tosh maqbaralar topilganligi uning tarixi qadimiyligini ko’rsatadi. Q ishloqning Chorkesar deb atalishiga sabab quyidagi m a'lum otlar mavjud: “Chorkesar”, tojikcha "chor” va "kesar” so'zlaridan tashkil topgan, ya'ni to ‘rtta keskir, chaqqon, uddaburon aka-ukalar Omonlaylak, Varzik, Soymachit, Q oraqo‘rg ‘onlar qishloqqa asos solgan bo'lib. hozirda ularning nomlari bilan ataluvchi urug'lar mavjud. Shuningdek, qadimda Pop, Olmos, Chodakka olib boruvchi to 'rt (chor) tomondan kelgan yo'llar kesishgan jo y d a joylashganligi sababli qishloq - Chorkesar deb atalgan. Boshqa bir m a'lum otlarga ko'ra, qishloq aholisi bir so'zli, cho'rtkesar bo'lgan uchun qishloq ham C ho'rtkesar deb atalgan va keyinchalik Chorkesarga aylanib ketgan. Qishloq hududida o'tgan asr 50-yillarida uran rudasi qazib chiqarilishi natijasida Chorkesar nomli shaharcha ham barpo etilgan (1957). Madaniyat. Q ishloqning qadimiy nomi Jarqo'ton bo'lib, jarlik yoqasidagi joy m a'nosini anglatadi. Qishloq 1983-yildan Madaniyat deb atala boshlagan. Qasarak. Aytishlaricha, Qasarak toponimi shu yerda o'suvchi gasarak o'sim ligi nomining o'zgargan shaklidir. Parda Tursun. Qishloqning qadimgi nomi M ozor hisoblanadi. Rivoyat qilish laricha, VIII asrda g'ayridinlarga qarshi janglam ing birida xalok bo'lgan Zay- nobiddin (Imom Ota) shu yerga dafn etilgan. Q ishloq hududida Imom Ota nomi bilan ataluvchi ziyoratgoh mavjud. Parda Tursun nomi esa qo'shni Chorkesar qishlog'ida tug'ilgan adib, yozuvchi Parda Tursun ( 1909-1957-yillarda yashab o'tgan. “ 0 ‘qituvchi” romani va bir nechta hikoyalar, to'plam lar muallifi) nomi bilan bog'liq. 1967-yildan M ozor qishlog'i Parda Tursun deb atala boshlgan Maydamillat. M aydam ilatning qadim iy nomi Kichik Mullaobod bo'lib. asos solgan odam nomi bilan bog'liq. Keyinchalik qishloqqa M aydamillat nomi berilgan. Chunki, qishloqqa atrofdagi qishloqlardan ko'plab oilalar ko'chib kelib joylashgan. A trofdagilar ularni oz sonli, mayda m illat kishilar deb atagan va qishloq ham M aydam illat deb atala boshlangan. Naym an. Qishloq nomi turkiy xalqlarning nayman urug‘i bilan bog'liq. Q ishloq hududiga dastlab shu urug‘ vakillari kelib joylashgan, qishloq nomi ham shu urug' nom idan olingan. Shuningdek. M ingbuloq tum anida ham shunday ataluvchi qishloq mavjud. K o’rnos. Qishloq to g 1 etagida joylashgan bo'lib, geografik joylashuviga qarab, “ ko'rinm as" deb atalgan. K eyinchalik fonetik o'zgarishlar natijasida K o'rinm as - K o'm osga aylanib ketgan. Navbahor. M a'lum ki. 1973-yil fevral oyidan boshlab, M arkaziy F arg'onadagi ch o 'l. qam ishzor, botqoq va qumliklardan iborat bo'lgan A chchiqko'l mavzei o'zlashtirila boshlangan. N avbaxorga ham shu yili asos solingan. O 'zbekiston SSR raxbari Sh.Rashidov taklifi bilan qishloqqa N avbaxor nomi berilgan. Respublika raxbari qishloqdagi birinchi uyga dastlabki g'ishtni q o 'y ib bergan. O ltinkon. Qishloqning qadim gi nomi Chodakboshi bo'lgan (qishloqning jo y lashgan o 'm ig a nisbatan shunday atalgan). 1951-yilda qishloq hududida oltin koni borligi aniqlangan. 1957-1964-yillarda bu tasdiqlanib, amaliy ishlar boshlangan. 1967-yilda Chodakboshi q ishlog'ida oltin koni ochilishi, qishloq shaharcha tusini olganligi munosabati bilan u n g a - O ltinkon shaharchasi nomi berilgan. Pungon. M a'lum otlarga qaraganda, Buyuk ipak y o 'li b o 'yida joylashgan qishloq, arablar istilosidan ham avval mavjud bo'lgan. Uning qadim iy nomi Pumbakon, y a'n i paxta koni deb atalgani haqida tahm inlar mavjud. Biroq. Pungon toponimi haqida aniq m a'lum otlar yo'q. Rezak. Rivoyat qilishlaricha qishloq ming yildan ortiq tarixga ega. Buloqlar k o 'p bo'lganligi, qishloq suvga serobligi uchun “ Rezak” - har qasridan suv quyiladigan jo y m a'nosini anglatadi. T ep aq o 'rg 'o n . T ep a q o 'rg 'o n toponim iga e ’tibor beradigan bo'lsak, qadim dan O 'rta O siyo hududida “ S u ’niy tepalik” lar mavjud bo'lgan va bu tepaliklar yaqinlashib kelayotgan dushm andan ogoh bo'lish uchun bir biridan ko'rinadigan tepaliklarda olov yoqish, tutun chiqarish yoki boshqa bir yo'l bilan xabar berilgan. T ep aq o 'rg 'o n toponimi ham shunday tepaliklar bilan bog'liq bo'lishi ham mumkin. Shuningdek, qishloq o 'm id ag i tepalikka atrofi aylana qilib q o 'rg 'o n qurilgan. Tepalik ustidagi q o 'rg 'o n nomidan kelib chiqib qishloq T ep aq o 'rg 'o n deb atalgan. T o'da. Q ishloq nomini ''to 'd a ” nomli turkiy qabilalarga m ansub urug' nomidan kelib chiqqan degan faraz mavjud. X onobod. A ytishlaricha, Q oraboy M irza ismli odam Q o'qon xonligi saroyida beklik lavozim ida xizm at qilgan. X onlar bu yerga. ya'ni Q oraboynikiga dam olgani kelib turishgan. Q ishloqning Xonobod deb atalishi shundan deb hisoblashadi. X o'jaobod. R ivoyatlarga qaraganda, XIV - XV asrlarda X o'jakentlik aka- uka X o n x o 'ja va T oshxo'jalar Sirdaryo bo'yidagi unum dor yerlarga k o'chib kelib, b o g 'u -ro g 'lar barpo etganlar. Keyinchalik Q o 'qon tom onlardan bir necha oila kelib o'm ashgan. Shundan so 'n g tashkil topgan qishloq X o'jaobod y a'n i X o'jalar obod etgan jo y deb atala boshlangan ekan. Chinor. Chinor qishlog‘ining o ‘rtasida taxminan 120 yillar oldin ckilgan chinor daraxti borligi uchun qishloq u nom bilan ataladi. Yangiyer. Y angier yangi tashkil topgan qishloqlardan bo lib, 1940-yilda Shim oliy F arg 'o n a kanalining ishga tushirilishi natijasida Chorkesar qishlog'idan kelgan aholi yangi yerlam i o'zlashtirib, qishloqqa asos solganlar. Qishloq nomi ham shu tariqa Yangiyer deb aalgan. C hig'anoq. Sirdaryoning keskin burilishi natijasida qishloq yaqinida chig'anoq — tirsak xosil bo'lgan. Shundan qishloq nomi ham C hig'anoq deb ataladi. Chortoq. M ahalliy aholining m a'lum otlariga qaraganda, XIX asr boshlarida qishloq hududiga Q o'qon xonligidagi beklam ing oilalari o'm ashgan. Yangi tashkil topgan qishloqni Jartog' y a'n i jarliklardan iboorat yer, tepalik atashgan ekan. Bugungi kungacha qishloq hududida uchta tepalik saqlanib qolgan. Jartog' vaqtlar o 'tish i bilan C hortoqqa aylanib ketgan. Tikkaariq. Dastlab G 'urum saroyda yashovchi aholining dala xovlisi sifatida shakllangan. Shim oliy F arg'ona kanalidan Sirdaryogacha tikkasiga ariq tushgan. Qishloq nomi ham shu sababli Tikkaariq deb ataladi. N am angan viloyatida joylashgan qadimiy shaharlardan biri Chust hisoblanadi. Chust shahri toponom ikasini kelib chiqishi to 'g 'risid a turli m a'lum otlar mavjud. M a'lum otlarga ko'ra, shahar Chust, Tuss nomlari bilan uchraydi. Chust toponom ikasiga oid dastlabki m a'lum otlar sharqshunos olim A. M iddendorf (F arg'ona vodiysi ocherklari. - Sankt-Peterburg, 1882.) asarida keltirilgan. U ning m a'lum otlariga ko'ra, shahar yaqinida tuz qazib chiqarilgan bo'lib, shuning uchun shahar nomi “Tuss” deb atalgan. Shuningdek, mahalliy tilshunoslar fikricha, Chust so'zi forscha “tez”, "tezkor” m anolarini bildiradi. Chust shahri tarixi 500 yildan ortiq davrni o 'z ichiga oladi. U ning oldingi nomi T oshqo'rg'on bo'lib, Karnon, Olmos, Baymoq. 1 oshloq nomli darvozalari bo'lgan. Rivoyat qilishlaricha, mashhur alloma Pop yiiqinidagi C hodak qishlog'ida tug'ilgan M avlona Lutfilloh (XVI asr) Chodakdan Axcha qishlog'i orqali Karnonga, m a'lum muddatdan so'ng Chust shahriga kelib istiqomat qiladi. T osh q o 'rg 'o n d a (Chustda) bir qancha muddat yashaganidan so'ng to sh q o 'rg 'o n lik (chustlik) keksalar u kishini mehnatini qadrlamay ranjitgan emish. M avlono Lutfilloh Chustdan chiqib N amangan tom onga ketayotganlarida to sh qo'rg'onlik (chustlik)lar xazratni noo'rin xafa qilishganini bilib, u kishini qnytarib kelish uchun bir necha kishini yuboradilar. Mavlono Lutfillohga K c/aksoyga borm asdan, beriroqdagi aylanm a dovon etagidagi Beltosh oldida uchratadilar va Chustga qaytishlarini iltimos qiladilar. Shunda M avlono Lutfilloh “Chust am aded”, y a'n i “tez keldingiz” degan ekanlar. Shu bilan shaharga Chust nomi berilganmish. Shuningdek, boshqa bir m a’lum otga ko'ra, T oshqo'rg'on (Chust) aholisi nsosan tojik m illatiga mansub bo'lib, harakteri jixatdan tezkor, ildam va uddnburon bo'lgan. Ushbu xususiyatlariga qarab, M avlono Lutfilloh liisliqo'rg'onliklarni Chuzdi (tezkor) deb atagan. Natijada, T o shqo'rg'on asta- 4 i kmlik bilan Cuzd, keyinchalik Chustga aylanib ketgan. Olmos. Olm os yurtimizning qadim iy va boy tarixga ega bo'lgan qishloqlaridan. Qishloq nom ining kelib chiqishi haqida turli xil m a’Iumotlar mavjud. Ularning biriga k o 'ra, O lmos nomi qishloqning joylshgan geografik o 'm id a n kelib chiqib shunday atalgan. Xususan, aytishlaricha bu qishloqda yshovchi dehqonlar qishloqdan o'tgan soyga (O lm ossoy) dam ba qurib, soy suvini unum dor yerlarga yo'naltirib, ekinlardan xosil olishgan. Biroq. bahor oylarida sel kelib, bu dam bani tez-tez buzib ketgan. K eyinchalik sel keladigan soy oqim iga m ustahkam dam ba qurib, “ endi bu dambani suv ololm as” - deb xotirjam bo'lishgan. N atijada yillar o 'tib “ololm as” so 'zi Olm osga aylanib. qishloq ham shu nom bilan atala boshlangan. Shuningdek, yana bir m a’lum otga ko'ra, qishloq hududida tog' va buloq suvlari yig'ilishidan vujudga kelgan ko'l mavjud bo'lgan. K o 'l nihoyatda shaffof va toza bo'lganligidan uzoqdan qaragan kishiga quyosh nurida huddi olm osdek tovlanib ko'rinishiga qarab, bu joyni “O lm os k o 'l”, keyinchalik qishloq nomi ham O lm oga aylanib ketgan emish. Y ana bir m a ’lum otga ko'ra, tog' oldi hududida joylashgan bu qishloqda yashagan aholi mehnatkash, q a ’tiy va keskin fikrli bo'lganligi uchun harakteriga ishora sifatida olm osdek keskir tabiatli kishular deb, ular yashaydigan qishloqni esa Olm os deb atashgan ekan. Shuningdek. m a’lum otlarga qaraganda, qishloq hududiga Tojikistonning Hisor viloyatidaning O lm os degan qishlog'idan hisorlik o 'zb ek lar kelib joylashgan. Keyinchalik, bu qishloq ham O lmos deb atala boshlangan. Olm os toponim i haqida fikrlar xilma xil. Biroq, ko'plab mutaxassislar qishloqning geografik jihatdan joylashgan o 'm id an kelib chiqqan nomini haqiqatga yaqin deb hisoblaydilar. Varzik. M a’lum otlarga ko'ra, Varzik - fors-tojikcha “ekinzor” degan m a’noni bildiradi. Shuningdek, Varzik toponimi s o 'g 'd c h a ikki s o 'z “ var” - g 'ov, q o 'ra va “z, ze” so'zlaridan tashkil topgan, y a ’ni atrofi q o 'rg 'o n li, g 'o v bilan o'ralgan joy, yoki q o 'rg 'o n c h a “ soy boyidagi q o 'rg 'o n " m a’nolarini ham berishi mum kin. Chust tum anidagi yana bir qishloq Varzigon toponim iga ham shunday ta ’rif beriladi. K arkidon. Q ishloqning tashkil topish tarixi XV-XVI asrlarga borib taqaladi. Tarixiy m anbalarda qayd etilishicha. “kar” toponimi hind-yevropa til oilasiga m ansub bo'lib, ‘'shahar” , “ uya” degan, "k i” esa “k o 'k ”, ''to g '” , “tepa” degan m a” noni anglatadi. Demak, “ karki” so'zi tepadagi, tog'dagi qishloq m a’nosini bildiradi. Shuningdek, qishloq toponimi haqida boshqa m a’lum otlar ham mavjud. Xususan, V. N alivkin qadim da o'zbeklam ing ming. yuz, qirq, kerki, qipchoq va boshqa u ru g 'lam in g F arg'ona vodiysiga o'rnashganligi haqida m a ’lumot beradi. Shundan kelib chiqib, Karkidon qishlog'ining nomi va aholisi kerki urug'idan kelib chiqqan bo'lishi mumkin. Atamaning “don” qo'shim chasi - “jo y ”, “ m akon” m a’nosini anglatadi. G 'ova. Qishloq ju d a qadim iy bo'lib, eram izning I-IV asrlariga oid topilm alar topilgan. G 'o v a atam asining asosiy o'zagi “ g 'o v ” - fors tilida “ qishloq” , “ovul” degan m a ’noni bildiradi. Axcha. M a’lum otlarga qaraganda, Axcha XVII asrda poydo bo'lgan. A xcha nomi esa, shu nom bilan ataluvchi o 'zbek urug'laridan birining nom idan olingan. Baymoq. Qishloq XVI asr oxiri XVII asr boshlarida tashkil topgan. Aiiimashunoslar Baymoq atamasi - "Ikki to g ‘ning yaqinlashgan joyi” m a’nosini bildiradi, degan fikrdalar. Sho‘rqo‘rg ‘on. Aytishlaricha, Sho’raq o 'rg ’on XVII - XVIII asrlar atrofida puydo boMgan. Bu joy oldinlari qamishzor, sho‘rxok, sho‘ra bosib yotgan yer lioMgan. K o'chm anchi qirgMz va qipchoqlar, qo‘shni qishloqlar aholisi bu yemi o'/.lashtirib, sho‘ra o ‘simligidan yasalgan кара, chaylalarda yashab, dehqonchilik qilgan. Sho’rq o 'rg 'o n toponimi shundan kelib chiqqan. Shoyon. MaMumotlarga qaraganda, qishloq XVIII asr boshlarida vujudga kclpan. M ahalliy aholining aytishicha, qadim da bu yerda o ‘zbeklam ing sholar ilcnan urugM kelib o ‘m ashgan va K o'kseraksoy (Rezaksoy)dan Sholar arigM qii/.ilib, suv olib kelingan. Qishloq shu tariqa vujudga kelib, Sholar yoki Shoyon nomini olgan. Qiziltepa. Qishloqning shakllanish jarayoni XVII asr boshlariga to ’g'ri keladi. M ahalliy aholining aytishicha, qishloq aholisi bir vaqtlar Buxoro umirligiga qarashli boMgan Q iziltepadan ko’chib kelgan, Qishloq nomi ham shu liniqa Q iziltepa nomini olgan ekan. Zuvutqand. Shuningdek, bu qishloq Subuzgan ham deb ataladi. Qishloq qiidimiy boMib, maMumotlarga qaraganda. XVI asr oxiri - XVII asr boshlarida puydo bo'lgan. Toponim dagi “zov”, “ zuv”, “zob” forscha “tik qoya”, “jarlik”, ''chuqur dara” kabi m a’nolarni bildiradi. Haqiqatan ham, Zuvutqand qishlog'i pcografik jihatdan ariqlar, selxona va suv to ’planadigan tor darada joylashgan. Demak, Zuvutqand qadim da Zobirkon deb yuritilib, keyinchalik, xalq tilida soddalashib, Zuvutqand yoki Subuzgan deb nomlangan. A riqbo'yi. XX asr boshlarida paydo boMgan. Ariqboyi toponimi ikki o'zakdan - “ ariq” va “b o ‘yi”dan yasalgan boMib, aholi dastlab o mashgan yangi qazilgan ariq nomidan kelib chiqqan. Dam. MaMumotlarga qaraganda, qishloq nomi Sumsaroy soyining irmog'i Kezaksoydan qazilgan Damariq nomidan olingan. Hisorak. H isor arabcha so 'z boMib, “q o ‘rg‘on”, “ qal’a”, “ istehkom” degan m a’nolarni bildiradi. - ak esa toponim yasovchi affiks. Chindovul. Chindovul toponimi haqida ikki xil m a’lumot mavjud. l).Suv lushuvchi meshkob; 2) Chingdovul - q o ‘shinning orqasida yuradigan soqchi otryad. Chust tum anidagi qishloqlardan biri - Yorqishloq bolib, qishloq toponimi “yor” va “qishloq” so'zlarini qo‘shilishidan kelib chiqqan. “Yorqishloq” - jarlik yoqasida. ariq yaqinida joylashgan qishloq degan m a’nolarni bildiradi. K aklikqo'rg'on. M a’lumotlarga qaraganda, qishloqqa XVIII asr oxiri XIX usr boshlarida asos solingan. Toponim ikki so ‘z “ kaklik” va “q o ‘rg ‘on” so ‘zlarini birikishidan xosil boMgan. K aklikqo‘rg ‘on qishlogM toqqa yaqin, oldinlari kaklikka boy boMgani uchun “ K aklikkon” deb ham yuritilgan Duoba. Qishloq aholisi, asosan, tojiklar boMib, m a’lumotlarga qaraganda bundan 4-5 asr muqaddam Q orategindan ko'chib kelgan. Duoba toponimi tojikcha “ du” - “ ikki” va “ob” - “ suv” so'zlari birikmasidan iborat bo’lib, qishloqning Hulvazorsoy va Duobasoy oraligM dajoylashganligi bilan bog’liq. Kamon. Zahiriddin M uham m ad B obum ing “Bobum om a” asarida ham K am on qishlog'i B oburm irzo dushm anlaridan yashirinib, jon saqlagan joy sifatida tilga olinadi. K am on toponim ining birinchi o 'zagi “ kar” bo'lib, “ shahar”, “ uya”, “atrofi o'ralgan jo y ” m a’nolarini anglatadi. Bundan ko'rinib turibdiki, K am on qishlog'i qadim iy va qadim da atrofi o 'ralgan kattagina qishloq bo'lgan. O g'asaroy. M a’lum otlarga k o 'ra, qishloq XVI asr boshlarida vujudga kelgan. O g'asaroy toponimi haqida tarixchi Y. Q osim ov N amangan yaqinida uyg'urlam ing “ o g 'a ” u ru g 'i yashaganligi bayon etgan. XIX asr ikkinchi yarm ida F arg 'o n a vodiysini o'rgangan sharqshunos V. N alivkinning yozishicha, N am angan atroflarida o g 'ach a u rug'i va o g'aliklar yashagan. K o'rinib turibdiki, qishloq nomi o g 'a urug'i nomi bilan bog'liq. Qayirma. Q ishloq toponim i haqida turli xil m a'lum ot mavjud. Ushbu geografik atam a qayrilmoq (burilm oq) fe’lidan kelib chiqqan. Q ayirm a deganda y o 'ln in g burilishi, muyilishi tushiniladi va qishloqning geografik o 'm ig a qaratilib shunday atalgan. Rezaksoy. Qishloq X VIII asr boshlarida paydo bo'lgan. Rezaksoy - kesishgan jo y yoki adirlarni teng ikkiga ajratib oquvchi soy demakdir. Sariqamish. Sariqamish toponimi ikki o'zakdan, “ sar” tojikcha “bosh” ham da “ qam ish” - qamish so'zlarining birikuvidan kelib chiqqan. Sariqamish qishlog'i o 'm i qadim da qam ishzorlardan iborat b o'lgan b o 'lib, nomi shu bilan bog'liq. Chust tum anining qishloqlaridan biri - T epaqo'rg'on hisoblanadi. Q ishloqning vujudga kelishi X V I asr oxiri - XVII asrning boshlariga to 'g 'ri keladi. Qishloq toponimi yuqorida ta ’kidlanganidek, ikki o'zakdan - “tepa” va “ q o 'rg 'o n ” so'zlaridan yasalgan bo'lib, “ tepadagi q o 'rg 'o n '', "tepadagi q al’a” m a’nolarini anglatadi. M i n g b u l o q , T o ‘r a q o ‘r g ‘o n , K o s o n s o y t u m a n l a r i s h a h a r v a q i s h l o q la r i t o p o n i m i k a s i . Jom ashuy - N am angan viloyatidagi shaharlardan biri. M ing buloq tum ani markazi. “Jom ashuy” toponom iyasiga e ’tibor beradigan bo’lsak, m a ’lum otlarga k o ’ra, qoraqolpoqlam ing "jam ansha” urug'i nomidan olingan. Jam ansha so 'z i keyinchalik, Jam ansh - Jam asho - Jamashov tarzida o'zgarib ketgan deyishadi. Shuningdek, tojikcha jo m a - “ kiyim". shuy - shuston “yuvm oq” felining negizi: Jom ashuy Sirdaryo b o 'y id a joylashgan. Aholi daryo b o 'y id a kir yuvib yurgani uchun Jom ashuy nomi shundan olingan degan farazlar ham mavjud. M ingbuloq tum anidagi yirik qishloqlardan biri - Gurtepa hisoblanadi. Q o 'q o n xonligiga oid tarixiy m a’lum otlarga qaraganda. qishloq XVIII asr o'rtalarida paydo bo'lgan. O 's h a xujjatlarda qishloq nomi “ G urgtepa” deb keltirilgan. “Gurg” so 'z i fors-tojikcha “ B o 'ri” degan m a ’noni bildiradi. Demak, qishloqning qadimgi nomi “ Boritepa” m a’nosini anglatadi. G urgtepa nomi bora- bora G urtepaga aylanib ketgan. Mazgil. K eksalam ing aytishlaricha, uzoq o 'tm ishda qishloq o 'm i qum barxanlariga tutashib ketgan ozgina past tekislik, qamishzor. to'qay, atrofi k o ‘l- botqoqlik jo y b o'lgan ekan. Q o'qondan Nam angan va Andijonga boriladigan so'qm oq y o 'l shu yerdan o 'tg an ekan. Q uram a degan joydan Eshnazar ismli degan dehqon odam shu jo y g a kelib, кара tikadi, qam ishlar o 'm ig a qovun va boshqa ekinlar ekadi. B ora-bora Eshnazar Q uram aning uyi y olovchilar, karvonlar in xlah o'tadigan m anzilgohga aylanadi Shu tarzda bu jo y Mazgil (ya’ni Manzil) dch atala boshlaydi. Juda bahavo jo y b o ig an lig i uchun uni keyinroq Bahriobod dch atash ham odat bo'lgan. Q orashahar. Aytishlaricha, Q o‘qon xonlaridan biri shu hududda qora o'lovlardan qishki manzilgoh qurdirib, uzoq shikor qiladi. Bu manzilgohni aholi O orashahar deb ataydi. Qishloq ham, keyinchalik, Qorashahar deb atalib ketgan ekan. Shuningdek, mahalliy aholining aytishicha, qishloq atrofi ch o ila rd a n iborat bo'lib, bir guruh odamlar y o i yurib, c h o iu biyobonlardan o ‘tib, shu qishloqqa ducli kelishadi va ulardan biri “qara shahar” deb baqiradi. Keyinchalik, qishloq nomi ham Q orashahar deb atalgan emish. Alami. M a’lum otalarga qaraganda, bir vaqtlar qishloq atrofidagi ekinzor ycrlar qozixonaning a ’lamiga qarashli b o ig a n . “A ’lamning yeri”, “A ’lamning qishlog‘i” deyilib, bora-bora qishloq nomi A ’lamiga aylanib ketgan. Beshserka. Qishloq mahalliy aholi tilida Katta Beshserka va Kichik Hcshserka deb ataladi. Beshserka toponimi qoraqolpoqlar u ru g iarin in g nomidan olingan. Dovduq. Rivoyatlarga qaraganda, bu yerga yaqin b o ig a n Q o‘sh q ish lo g i dehqonlari yo‘qolgan yilqi podasini axtarib shu joydagi o ‘tloqqa kelishadi. Uarashsa, yilqilari o ‘tlab yuribdi. Quvonganlaridan, “tovdiq” (sheva) ya’ni, "topdik” - deb yuborishadi. Keyinchalik, ular Sirdaryo boyidagi shu hududlarga ko'chib kelishadi va bu manzilni “Tovduq jo y ”, “Tovdiq” deb atashadi. Bora-bora " l ovdiq” so'zi “ Dovduq” bo'lib ketadi. Momoxon. Q o'qon xonligi arxivlarida “ Momoxon viloyati” degan ibora ishlatilgan. Shuningdek, m a’lumotlarga qaraganda, Q o'qon xoni Xudoyorxonning M om oxonda qo'rg'onchasi mavjud b o ig a n ekan. Qishloq toponimi haqida aniq m a iu m o t yo'q. Tegirm on. Oldinlari qishloq hududida eski tegirm on mavjud b o ig a n . A trof qishloqlam ing aholisi bu yerga kelib, bug'doylarini unga aylantirib ketganlar Shu bois qishloq dastlab “Tegirm onboshi”, keyinroq esa Tegirmon deb atalgan. Uyirchi D am k o i. Uyirchi nomi qoraqalpoqlam ing shu nomli urug'i nomidan olingan. Qishloq nomining ikkinchi qismi esa uning geografik o 'm i va yaqin o'tm ishdagi ahvolidan kelib chiqqan. M arkaziy F arg 'o n a c h o iin in g iqlim sharoiti eng o g 'ir ichkari qismlari D a m k o i deb atalgan. Keyinroq, bu nom c h o in in g o'rta va sharqiy qismlaridagi m a’lum hududlarga nisbatan q o ilan ilg an va qishloqning nom iga aylanib ketgan. Qozoqovul. M a’lum otlarga qaraganda, 200 yilcha avval qishloqqa uchta qo zoq ko'chib kelib, bu yerdagi 30 xo'jalikdan iborat aholiga qo shiladi. Ke yinchalik, qozoqlar ko'payib, qishloq nomi ham Q ozoqovul b o 'lib ketgan ekan. Q ayrag'ochovul. XX asr 60-yillariga qadar qishloq hududida ulkan qayrag'och daraxti, uning tagida eski quduq mavjud b o ig a n . Shuning uchun ham qishloq Q ayrag'ochovul deb atalgan. Qolgandaryo. Qishloq Sirdaryo bo'yida joylashgan. Bir vaqtlar daryo shu qishloq o 'm idan oqib o'tgan. Keyinroq o'zanini o ‘zgartirib, shimol tomonga surilgan. Qishloq hududida hozirgacha saqlanib qolgan k o 'l bundan dalolat beradi. Qolgan daryo degan nom shundan kelib chiqqan M ulkobod. M ulkobodning eski nomi Y um oloqtepa deb nomlanadi. Chunki qishloqning janubida yumaloq tepalik mavjud bo'lib, bu yer m ozor hisoblanadi. M ozorga aziz-avliyolar, shu yerda yashab o ‘tgan eshon va ulam olar dafn etilganligi uchun atrof qishloqlam ing aholisi unga azaldan ixlos q o ‘ygan. 30- yillarda qishloq dehqonlari jam oa xo'jaligi tuzib, o 'z yerimiz, o 'z m ulkim izga ega b o 'ld ik degan m a’noda unga “M ulkobod”nomini berishgan. Keyinchalik, qishloq nomi ham M ulkobod deb atalgan. T o 'ra q o 'rg 'o n - F arg 'o n a vodiysidagi qadim iy shaharlardan biri, shu nomdagi tum an markazi. T o 'ra q o 'rg 'o n toponimi to 'g 'risid a Isoqxon Ibrat “F arg 'o n a tarixi” asarida quyidagi fikrlarni keltirgan - “N am anganning g 'arbida bir bozorlik qasaba bu m uallif vatani asliysidurki, muni Dashti Qipchoq xonlaridan Ahmadxon, y a'n i S hig'ayxon bino qilgan ekan. U vaqt m uarrixlari A hm adxon ismiga q a l'a qilib, Q al'ayixon deb ism qo'yib, bu lafz binosiga ta 'rix b o'lgan ekan ("Q al'ayixon"dan 861-hijriy, 1456-milodiy yil kelib chiqadi). A mm oki, T o 'ra q o 'rg 'o n demak m a'nosi S hig'ayxonning Y usuf T o 'ra va Y a'q u b T o 'ra degan o 'g 'illa ri ism lariga T o 'ra q o 'rg 'o n deb shuhrat bo'lgan edi”. Shahand. Q ishloq nom ining kelib chiqishi to 'g 'risid a m a'lum otlar kam bo'lib, “ Shoh kent”, shohlar yurti degan ibora bilan bog'laydilar. Tem irqishloq. Tem irqishloq toponimi haqida turli xil m a’lum otlar bor. Xususan, T em ir ismli kishi ismidan olingan bo'lishi mumkin. Shuningdek, tem ir - etnonim: o'zbeklam ing saroy qabilasi tarkibida, qozoqlam ing alimuli, dulat qabilalari, qirg'izlam ing adigene, basiz. bug'u, so 'lto ' qabilalari tarkibida tem ir u rug'i bo'lgan. Bundan tashqari turkiy xalqlar tarkibida tem irbek, tem irberdi, tem irqul, tem irso'fi, tem irxo'ja, tem irchi kabi kichikroq urug'-shoxobchalar ham bo'lgan. Q ishloq toponim iga ham shulardan biri asos b o'lgan bo'lishi mumkin. Axsi. Axsi so'zi - savdo, olish-berish yoki q o 'rg 'o n , q al’a m a’nolarini bildiradi, degan fikrlar mavjud. Shuningdek, Axsi atam asi Oqsuv so 'zid ab kelib chiqqan degan m a’lum otlar ham mavjud. Bekobod. Rivoyatlarga qaraganda, Podshohning yovqur beklaridan biri m ana shu qishloq o 'm in i so 'rab oladi va qarindosh-urug'laridan to 'rt oilani ko'chirib kelib, q o 'rg 'o n quradi. Aholi ko'payib, kattagina qishloq paydo bo'ladi. Qishloq nomi esa unga asos solgan bek nom idan - Bekobod deb atala boshlandi. B ordim ko'l. M a’lum otlarga qaraganda, qishloq nomi dastlab B ordonko‘1 bo'lgan. Bordon - archilm agan qam ishdan bo'yraga o 'x sh ab to'qilgan 80 sm kenglikdagi to'qim a. U tom ga loy bosishdan avval vassa ustiga tashalgan. Bordon to'qiladigan qamish sayoz k o 'llard a o'sadi. Q ishloqning quyi tarafida Sirdaryo yoqalarida bunday k o 'lla r kop bo'lgan. Vaqt o'tishi bilan qishloq nomi B ordim ko'l deb atala boshlangan. Buram atut. M a’lum otlarga qaraganda. qishloq qadim iy b o 'lib uning tarixi bir necha yuz yillarni tashkil etadi. Q ishloq nomi ham o ‘sh davrda buralib o 'sg an tut daraxti nom idan olingan. Y ortepa. M a’lum otlarga qaraganda, qishloq nomi asli Chortepa b o 'lib , bu nom qishloqdagi to 'rt tepa bilan bog'liq. Hozirda tepaliklardan ikkitasi saqlanib qolgan. Langarbobo. Q ishloq Hazrati Langar avliyoning nomi bilan ataladi. Bu qishloq nomi bilan bog'liq quyidagi rivoyat mavjud: azizlardan biri (balki Hazrati I imgar) odam larni mana shu joylarda yasham oqqa undaganlarida, ular suv i hiqmasligini bahona qilganlar. M uborak zot “ Siz harakat qiling. suvni xudo bcradi” deydilar. K o'chib kelganlar tongda turib qarashsa, yerdan buloq suvi i liiqayotgan emish. Keyinroq, buloq kengaytirilib, hovuzga aylantirilgan. Qishloq hozir ham shu hovuzdan foydalanadi. N aym ancha (Tepa N aym ancha va Quyi Naymancha), Qishloqqa turkiy- lurning nayman urug'i asos solgan bo'lib, uning nomi shu urug' nomidan olingan. ’'luiningdek, bu qishloq haqida quyidagi rivoyat mavjud: qishloqqa Q o'qon yiiqinidagi N aym an qishlog'idan kelgan odam asos solgan, Keyinchalik, u suv diiqarib dehqonchilik qila boshlagan yerga boshqa odamlai ham ko'chib kelib loylashgan. Bu odamlardan: “Q ayerdansizlar?” - deb so'raganlarida kelgan ki:.hining yurtidanm iz, deb javob berishgan ekan. Keyinchalik, qishloq nomi ham Nayman deb atalgan emish. O lchin. M ahalliy aholining fikricha qishloqqa bundan 200 yillar oldin yashagan va talonchi dushm anlarga qarshi kurashgan Olchinboy ismli baho- dim ing nomi berilgan. Shuningdek, qishloqni turkiylaming olchin urug'i nomi bilan ham bog'laydilar. Saroy. Q ishloq nomini o'zbeklam ing saroy urug'i nomi bilan bog'laydilar. Janjal. Oldinlari qishloqda suv yetarli bo'lm agan va aholi o'rtasida tez-tez i injallar bo 'lib turgan. Shu sababli qishloq nomi ham Janjal b o'lib ketgan. Keyinchalik, qishloq nomi Fayziobod deb o'zgartirilsada, mahalliy aholi uni lunjal deb ataydi. Q atag'onsaroy. Aytishlaricha, qadim da qishloqda karvonsaroy bo'lib. sluihardan-shaharga yuboriladigan xatlar o 'sh a davr odatiga k o 'ra shu saroyga keltirilgan. Qishloqning nomi ham “xat olgan saroy” jum lasining buzilgan shaklidir. Shuningdek, o 'zb ek urug'lari tarkibida qatag'on va saroylar ham mavjud. Bu urug'lar qishloqqa asos solgan va qishloq ular nomi bilan atalgan degan fikrlar ham mavjud. Qashqarguzar. M a'lum otlarga ko'ra, oldinlari qishloq markaziga qashqarlik savdogarlar kelib, savat, qoshiq, qoshiqdon va anjomlar to'qib sotganlar. K o'p o 'tm ay qashqarliklar qaytib ketadi, biroq qishloqning nomi Q ashqarguzar bo'lib qoladi. Qariyib ikki ming yillik tarixga ega bo'lgan qadim iy Kosonsoy yurtim iz tarixida o 'zig a xos o 'rin tutadi. Kosonsoy shahri nomining paydo bo'lishi borasida turli xil m a'lum otlar mavjud. Xususan, muallifi nom a'lum bo'lgan lludud ul olam” asarida (X asr) Kason, Sam 'oniy va Yoqut Hamaviy (XII - XIII) asarlarida Kosan tarzida keltirilgan. M a'lum otlarga ko'ra, ushbu so 'z Kushon so'zining o'zgartirilgan shakli bo'lib, IX asrgacha so 'z o 'rtasida tovush o'zgarishi yuz bergan, deyiladi. H. H asanovning m a'lum otlariga ko'ra, Kushon so'zi aslida xalq nomi bo'lib, Koshon - Kushon nom ining o'zgarganidir. Ishoqxon Ibrat o 'zining "Tarixi Farg'ona" asarida “Koson” so'zi s o 'g 'd tilida "sultonlarini zikr qilgan” degan m a'noni bildiradi, y a'n i B og'dod shahridan islom dinini targ 'ib qilish m aqsadida kelgan kishilami hurmat qilib, mahalliy aholi qudimgi s o 'g 'd tilida “ K ason” deb aytganlar. Eronlik olim Said N afisiy, doktor M uin, o 'zb ek olimi N. M ahmudov va I. Y o'ldoshev “ Koson” “ kosibon” so'zining assim ilyatsiyaga uchragan shaklidir degan xulosaga kelganlar. Demak, “ K oson” - “ kosiblar shahri”, “hunarm andlar m anzili” degan m a'nolam i bildiradi. Tergachi. M a'lum otlarga qaraganda, qishloq miloddan avvalgi I ming yillikda vujudga kelgan. D astlab qishloq o ‘rni botqoqlik va qam ishzor bo'lgan. Bu yerga odam lar turli joylardan k o'chib kelganligi sababli uni “Term achi” deb ataganlar. Tergachi m ana shu nomning vaqtlar m obaynida o'zgarib ketgan shakli hisoblanadi. Isparon. Q ishloqning nomi, m a'lum otlarga qaraganda, unga asos solgan Isparxon nomli sayvoh ism idan olingan emish. Shuningdek, Eronning qadimiy shahri Isfarxon nomi bilan bog'laydigan m a'lum otlar mavjud. K o'ktosh. K o'ktosh nom ining kelib chiqishi qishloqdagi shu nomli m ozor bilan bog'liq. K o'ktosh qabristonida m uqaddas sanalgan k o 'k tosh mavjud va toshni ziyorat qilgani turli hududlardan odam lar keladi. Rovot. Rovot so'zi etim ologik jihatdan a) Rabot - q o 'n a lg 'a , manzil, guzar; b)” Ravoq” y a'n i "shaharning darvozasi” demakdir. Takarang. Q adim da qishloq hududi xilvat jo y b o'lgan va bu yerga qaroqchilar makon qurgan. U lar yo'lovchilarga xujum qilib turgan. Ular odam lam ing yuraklariga q o 'rq u v solib “takarang-takarang” ot choptirib yurgan emish. Q ishloq nomini Takarang deb atalishi shundan kelib chiqqan deydilar. Q o'qum boy. Q ishloq xushm anzara jo y d a joylashgan va tabiati ju d a noyob. Q o'qum boy nomi o'zb ek ch a “ K o 'k i m oy” y a'n i ko 'k i y o g 'li so'zidan kelib chiqqan. Qishloq hozirda ham m ahalliy aholi tilida Q o'qim ay deb atalib kelinadi. Uzunqishloq. Q ishloq aholisi qadim dan uzum chilik bilan shug'ullangan bo'lib. turli navdagi uzumlari bilan m ashhur bo'lgan. Shu sababli qishloq U zum qishloq deb atalgan. Bora-bora qishloq nomi U zunqishloqqa aylanib ketgan. X o nqo'rg'on. M ahalliy aholining aytishicha. Q o'qon xoni Xudoyorxon qishloq hududiga q o 'rg 'o n qurdirib, dam oladigan maskan barpo etgan ekan. Shu tariqa qishloq ham X o n q o 'rg 'o n nomi olgan. Chak. Aytishlaricha, bundan bir necha asr oldin odam lar bu qishloq hududiga borib o'rnashganlar. Q ishloq yerlarini tergachiliklarga chek sifatida bo'lib berilganligidan qishloq Chek nomini olgan. V aqtlar o 'tib Chek so'zi C hakga aylanib ketgan. Chindovul. Q ishloqning nomi tojikcha “ Chinda gul”, y a'n i “ Gul terish” degan m a'noni bildiradi degan fikrlar mavjud. Y um aloqshayxm ozor. M ahalliy aholining aytishiga qaraganda. XV-XV1 asrlar atrofida M isrdan kelgan Shayx Zunnun ismli kishi shu yerda yashagan. U vafoti oldidan shunday vasiyat qiladi: “Men vafot etgan kun bir oq tuya keladi. unga jasadim ni yuklab tuya qayerga yotsa, o 'sh a yerga yumaloq tarzda qabr qazib k o 'm in g la r’. Shu tariqa qishloq nomi Y um aloqshayxm ozor deb atalar ekan. Yalama. Q adim dan qishloq hududidan karvonlar qatnagan bo'lib, savdogarlar to 'x tab o'tganlar. U larning chorvalari yo'l yoqasidagi ekinlarni, daraxtlam i yalab (yeb) o 'ta r ekan. Q ishloq nomini Yalama deb atalishi shundan. Tagijar. Aytishlaricha, qadim da qishloqning kunchiqar tom oni tepalik, kunbotari chuqur soy boMganligi uchun “tagijar” - jarning tagidagi ioy, deb nomlangan. T a y a n c h i b o r a l a r : N am akkon, Namangoni Eshoniy, Langarbobo, G 'irvon, G 'a lc h a Uychi Qizilrovot, Xizrravot, Jiydakapa, Churtuk, U chqorg‘on. Qayqi, Q o 'g a y , U chyog‘och, Chortoq, Koroskon, Peshqo'rg'on, Hazratishoh, Qoramurt, Ко kvol, M arg'izor, Qozoqovul, Pop, Chodak, Sang, Chorkesar, Chust, Olmos, Kamon, Jomashuy, Alami, T o 'raq o 'rg 'o n , Saroy. N a z o r a t sa v o lla ri: 1. Namangan shahri toponimi haqida m a’lumot bering? 2. N amangan viloyati shahar va qishloqlari toponimlarida o 'zig a xosliklai bormi? 3. N amangan viloyati hududida urug', qabila, xalq nomi bilan bog'liq joy nomlaridan misollar keltiring? 4. Chust shahri qachondan shunday nom bilan atala boshlangan? 5. Namangan viloyati shahar va qishloqlarining nomlanishi bilan bog'liq afsona va rivoyatlar bormi? X U L O S A 0 ‘quv qo'llanm a natijalari quyidagi asosiy xulosalam i bayon qilish im koniyatini beradi: - T oponim ika geografik nom lar, kishi ismlarini o'rganadigan fan sifatida m aydonga keldi. Toponim ikani "zam in tili” , y a'n i yer tili deb ham atashadi. Toponim ika atam asi yunon tilidan olingan b o ‘lib, “topos” - joy, “onom ” yoki “onim a” - nom. umuman, jo y nom ini o'rganadigan fan degan m a'noni bildiradi. T oponim ika ikki ob'yektdan: m ikro va makro toponim lardan iborat bo'lib, m ikrotoponim ika - gram m atik jihatdan m ayda ob'yektlam i, ya'ni “turdosh otlam i”, m ikro ob'yektlam ing nomlarini, m akrotoponim ika esa atoqli otlar, ya'ni, yirik o b'yektlam ing nom larini tadqiq qiladi; - joy nomlari, ya'ni toponim ika bir necha turga bo'linadi. Bular. gidro- nom iya, y a ’ni, daryolar, ko'llar, dengizlar, soylar, kanallar, qo'ltiqlar, b o 'g 'o zlar. sharsharalar nomlari; oronimiya, ya'ni yer yuzasining relef shakllari - tog'lar, cho'qqilar, qirlar, vodiylar, tekisliklar nomlari; oykonimiya, polinim iya, yoki urbanonom iya, y a ’ni, qishloq ham da shaharlam ing nomlari. Bundan tashqari, turli xalq, urug‘-aym oq nomlari bilan atalgan toponim lar etnotoponim lar deyiladi. K ishi ismlari bilan yuritiladigan toponim lam i esa antropotoponim lar deb atash mum kin; - XIX asr oxirlaridan e'tiboran dunyoda amaliy gram matika, xususan, kartografiya ehtiyojlari munosabati bilan toponim ikaga qiziqish kuchaydi. Toponim ikadan m axsus asarlar paydo bo'ldi, geografik nomlarni o'rganadigan kom issiyalar va jam iyatlar tashkil etildi. A ngliyada 1923-yilda dunyoda birinchilardan o'laroq mam lakatdagi barcha tom onim ik ishlami muvofiqlashtirish uchun “T oponim ika jam iy ati” tuzildi. K eyinchalik, G 'arbiy Yevropa, Fransiya, G erm aniya, P o l’sha va boshqa m am lakatlarda ham huddi shunday jam iyatlar yoki guruhlar paydo bo'lgan; - V. V. B artol’d, M. S. Andreyev, S. P. Tolstov, Ya. G ‘. G 'ulom ov, B. A. A hm edov, A. R. M uham m adjonov, M. Masson, O. D. Chexovich, A. A. Seme nov, O. A. Suxareva kabi olim lam ing tarixiy-geografik asarlaridan O 'zbekiston toponim larining ma'nosi, kelib chiqishi haqida talay m a’lum otlar mavjud; - Respublika jo y nom larining kelib chiqishi tarixini va millat, qabila, elat, urug'-aym oq nom larining kelib chiqish tarixini (etnogenezini) ham da geogra- fiyaga oid atam alarni o 'rganishda Ya. G '. G 'ulom ov, R. N. Nabiyev, A. R. M u ham m adjonov, F. A bdullayev, S. Ibrohimov. O 'zbekistonda birinchi toponimik kartoteka tuzishda ishtirok etgan H. T. Zarifov, etnograflar - E. Fozilov, M. Shoabdurahm onov, X. Doniyorov, R. Q o 'n g 'iro v , geograflar - H. Hasanov, S. Q orayev kabilam ing ishlari diqqatga sazovordir; - T oponim ika shaharlar, qishloqlar, daryolar, ko'llar, to g 'lar kabi geografik nom larni, ularning kelib chiqishini, tarixini o 'rg an ar ekan, bu fan geograflarga ham. tilshunoslarga ham, tarixchilarga ham boy ilmiy material beradi. Demak, toponim ika uchta katta soha: tilshunoslik, geografiya, tarix oralig'idagi fandir; - O 'zbekiston toponim lari tarkibida eng k o 'p keladigan affikslar (topo- formantlar): -zor (M arg'izor, Olmazor), -kat. -kent (Navkat, Binkat, Parkent), - iston (G uliston, B og'iston), -loq (Toshloq, Sangloq, Q um loq), -obod ( I K-hqonobod. Dashnobod, X alqobod, Haqqulobod), -li, -lik -liq, (Gazli, Totli, Soylik, O haklik, Bo'stonliq, Qoyliq), -on (Ohangaron, So'zangaron), -xona (Arnbxona, B o'rixona, Urganjixona), -goh, go (Namozgoh, Janggoh), -chi (Slm 'rchi, 0 ‘qchi, Chiroqchi), -cha (Shorcha, K o'kcha, Shoxcha), -ak -ik (11 isorak), -kor (Paxtakor, Lalm ikor) va boshqalar; - O 'rta Osiyo va uning geografik nomlari to'g'risidagi eng qadimgi mn'lumotlar Zardushtiylik dinining muqaddas kitobi “Avesto”da uchraydi. "A vesto"ning turli qismlari qadimgi geografik tushunchalar - daryolar, tog'lar, ko'llam ing nomlari, qadimgi mam lakatlar ro'yxati, hududiy, etnik qabilalar va viloyatlam ing nomlari, iqtisodiy va ijtimoiy munosabatlar, ijtimoiy-siyosiy lu/um , qadim gi qabilalar o'rtasidagi siyosiy kurashlar, zardushtiylam ing diniy liilsafasi kabi ko'plab m a'lum otlam i o 'z ichiga oladi; - qadim gi Eron yozuvlari O 'rta Osiyo tarixi va toponimikasi haqida qadi- miy va muhim manbalardandir. Bunday yozuvlar aham oniylam ing qadimgi poytaxti Persopol’, shuningdek, Suza va Ekbatana (hozirgi Hamadon) shaharlari vu uning atrofida topilgan. Eron yozuvlarida toponimik m a'lum otlar - 0 ‘rta O siyoning qadimgi davlatlari Xorazm, Baqtriya, So'g'diyona, eng qadimgi xalqlar massaget va saklar haqida qim matli m a'lum otlar uchraydi; - qadim gi Xitoy m anbalarida O 'rta Osiyo hududidagi qadimgi davlatlar va xalqlar haqida qimmatli m a'lum otlar bilan birga toponom ik m a'lum otlar ham uchrab turadi. Xitoy m anbalarida bo’lib o'tgan voqealaming vaqti va o 'm i aniq ko'rsatiladi, bir-biriga qarshi turgan qo'shinlarning umumiy soni aniq ko'rsatiladi; - O 'rta Osiyo va uning geografik nomlari to 'g 'risid ag i eng qadimgi m a'lum otlar miloddan avvalgi VI-V asrlarda yunon olimlari asarlarida uchraydi. Yunon olim larining asarlarida 0 ‘rta Osiyo, jum ladan O 'zbekistondagi bir qancha toponim ik m a'lum otlar, chunonchi, Araks (Amudaryo), Oks (Oksos - Amu- daryo), X orasm iya (Xorazm ) shahri, Q ang‘ (Qangxa, Q ang‘uy) davlati, Yaksart (Sirdaryoning eng qadimgi mahalliy nomi), Marakand (Sam arqand), Politimet (Zarafshon), sak, m assaget va boshqalar tilga olingan; - O 'zbekiston jo y nomlarining o'rganilishiga “arab geograflari” nomlari bilan m ashhur olim lar katta hissa qo'shgan. Arab geografiyasi, ayniqsa, X asrda keng rivojlandi. Bu davrda M uqaddasiy, Istaxriy, Ibn Havqal, Ibn Rusta, Ibn Xurdodbeh kabi olim lar yetishib chiqdi. M azkur m uarrixlar yurtim iz hududini umum m usulm on olam i, Arab xalifaligi bir qismi sifatida yoritganlar; - Abu Rayhon Beruniy asarlari, muallifi nom a’lum “Hudud ul-Olam”, Narshaxiyning “ Buxoro tarixi” , Zahiriddin M uhammad Boburning “ Boburnoma va M ahm ud Q oshg'ariyning “ Devoni lug‘otit turk” asarlari o'rta asrlardagi yurtim iz toponim lari haqida qimmatli m a’Iumotlar beradi; - XIV-XV asrlarga kelib, Y evropada savdogarlar va tadbirkorlar tabaqasi chtiyojlarini qondirish maqsadida savdo yo'llari haqidagi m a'lum otlam i o 'zid a aks ettirgan haritalar yaratilgan. Xususan, Sharq mamlakatlari, jum ladan, O 'rta O siyo hududlarini o 'z id a aks ettirgan ko'plab haritalar. jum ladan, Katalon (1375) va Fra M auro (1459) haritalari yuzaga kelgan; - m am lakatim iz ju d a uzoq tarixga ega ekanligi hech kim ga sir emas. Yurtim izning qadim iy Buxoro, Samarqand, Xiva, Toshkent, Q o'qon shaharlari kabi k o 'plab qadim iy shaharlarimiz mavjud. Yurtimiz shaharlari toponom iyasida o 'zig a xosliklar ko'plab uchraydi. Y urtim izdagi qator shaharlarning nomlanishi to 'g 'risid a bir nechtadan afsona va rivoyatlar mavjud. Shuningdek, turli urugMar nomi bilan ataladigan hamda joylashgan o 'rnidan kelib chiqqan holda atalgan shaharlar va shaharchalar yetarli. Shuni alohida qayd etish joizki, yurtim izdagi k o ‘plab shaharlarining toponom iyasi hanuzgachajum boqligicha qolmoqda. F O Y D A L A N I L G A N A D A B I Y O T L A R : 1. Каримов И. А. Узбекистон XXI аср бусагасида: хавфсизликка гахдид, баркарорлик шартлари ва тараккиёт кафолатлари. -- Тошкент: Узбекистон, 1997.- 3 2 5 б. 2. Каримов И. А. Тарихий хотирасиз келажак йук Тошкент: Узбекистон, 1 9 9 8 .-3 1 б. 3. Каримов И. А. Ю ксак маънавият - енгилмас куч. - Тошкент: Маънавият, 2008. - 176 б. 4. Karimov I. A. 0 ‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. - Toshkent: O 'zbekiston, 2 0 1 1. - 430 b. 5. Karimov I. A. Ona yurtim iz baxt-u istiqboli va buyuk kelajagi yoMida xizmat q il is h - e n g oliy saodatdir. - Т.: Ozbekiston, 2 0 1 5 .- 3 0 4 b. 6 . А бдуллаев О. Наманган вилояти. - Тошкент: Фан, 2003 - 152 б, 7. А бдулла Жаббор. Наманган вилояти. - Наманган, 2011. - 287 б 8 . Абдурасулов А. Хива. - Тошкент: Шарк, 1997. - 216 б. 9. Абу Бакр Наршахий. Бухоро тарихи. - Т.: Фан, 1966. 10. Абу Райхон Беруний. Танланган асарлар. Том I. / Кадимги халклардан колган ёдгорликлар. - Тошкент: Фан, 1968. - 488 б. 11. Абу Райхон Беруний. Танланган асарлар. Том V. / Конуни Маъсудий. - Тошкент: Фан. 1973. 12. А лимова Д. А., Ф иланович М. И. Тошкент тарихи. - Тошкент: Фан. 2 0 0 9 .- 1 8 5 б. 13. Бабабеков X. История Коканда. - Тошкент: Фан, 2006. - 244 с. 14. Бобур 3. М. Бобурнома. -Т о ш к е н т : Ю лдузча, 1989. - 4 1 0 б. 15. Бобоёров F. Чоч тарихидан лавхапар. - Тошкент: Янги нашр, 2010 — 167 б. 16. Бойбуриева С. Ж иззах вилояти Зомин тумани // Турон тарихи. - Тошкент, 2009. - № IV -V I. - Б. 43 - 45. 17. Гадоев К., Бердиева С. Ж ахонгаш та сайёх-олимлар. - Т.: Узбекистон, 2012. - 272 б. 18. Fуломов Я. Хоразмнинг сугорилиш тарихи. - Т., 1969. - 323 б. 19. Дусимов X. Жой номларининг кискача изохли лугати - Т.: Укитувчи, 1977. - 185 б. 20. Иномов И. Попим - саховагли юртим. - Тошкент, 1996. - 95 б 21. Иномов О. Бука тарихи в ау н и н г топонимининг келиб чикиши какида баъзи бир мулохазалар // Турон тарихи. - Тошкент, 2009. - №11 - III - Б. 52 - 54. 22. Исхокхон Ибрат. Ф аргона тарихи / Н аш рга тайёрловчилар X- Ьобобеков, М. Хасаний. - Тошкент: Камалак, 1991. - Б. 266 -3 2 7 . 23. Камолиддин 111. С. Древнетю ркская топонимия Средней Азии / Отв. ред. М. Исхоков. - Т . : Ш арк, 2006. - 192 с. 24. Кадимги Кеш-Ш ахрисабз тарихидан лавхалар / А. С Саъдуллаев тахрири остида. - Тошкент: Шарк, 1 9 9 8 .-2 0 8 б. 25. Косимов Й. Наманган тарихидан лавхалар. - Тошкент: Фан. 1990 72 б. 26. Кораев С. Узбекистон вилоятлари топонимикаси. -Т .: “Ozbekiston milliy ensiklopediyasi” Давлат илмий нашриёти, 2005. - 240 б. 27. Qorayev S. Toponomika. -T oshkent., 2006. - 320 b. 28. М ахмуд Кошгарий. Туркий сузлар девони (Девону лупэтут турк). - Т.: Фан, 1963. - 463 б. 29. М ирзалиев Э. Наманган маданияти тарихидан лавхалар. - Наманган, 1 9 9 4 .- 9 4 б. 30. М ухам мадж онов А. Куйи Зарафш он водийсииинг сугорилиш тарихи. -Т о ш к е н т : Фан, 1 9 7 2 .- 3 7 6 б. 31. М ухаммадж онов А. Р. “ Кеш” ойконими ва “Кат” субстрактининг этиноми / Ш ахрисабз ш ахрининг жахон тарихида тутган урни. -Т ош кент. 2 0 0 2 .- Б . 12-15. 32. М ухаммаджонов А. Р. Кеш - уй, яъни Ватан демакдир // М озийдан садо. - Тошкент, 2003. - № 2 (18). - Б. 44 - 45. 33. Н абиев А. Тарихий улкаш унослик (Улкани урганиш нинг асосий манбалари). - Тошкент: Укитувчи, 1996. - 336 б. 34. Н ажмиддинов Ф. Чует тарихи. - Чует, 1995. - 74 б. 35. О зодаев Ф. Тош кент тарихидан очерклар. - Тошкент: Фан. 1960. - 265 б. 36. О хунов Н. Ж ой номлари таъбири. - Т.: Узбекистон, 1994. - 86 б. 37. П улатов X. Ш ахарсозлик тарихи. - Тошкент: Фан ва технология, 2008. - 293 б. 38. Равш анов П. К аш кадарё тарихи (Энг кадимги даврлардан XIX аср II ярмига кадар). - Тошкент: Фан, 1995. - 783 б. 39. Расулов А. “Н аманган” этимологиясига она.../ Наманган тарихидан лавхалар. - Наманган, 2 0 10. - № 1. - Б. 5 - 7 . 40. С аъдуллаев А. С. Кадимги Узбекистон илк манбаларда. -Т ош кент: Узбекистон, 1996. - 112 б. 41. Саъдуллаев А. С. Гау Сугд - Н аутака -К е ш // “ S an'at” . - Тошкент, 2 0 0 1 .- № 1 , - Б. 7 - 1 0 . 42. С улейманов P. X. Н ахш аб - унутилган тамаддун сирлари. - Тошкент: М аънавият, 2004. - 48 б. 43. Тошкент. Энциклопедия. - Т.: Комуслар бош тахририяти, 1992. — 494 б. 44. Х амидова М. С. К аш кадарё вохаси хунармандчилиги тарихи (XIX - XX аср бош лари). - Тош кент: Узбекистон Миллий Университета кутубхонаси нашриёти, 2009. - 143 б. 45. Х асанов X- У рта О сиё жой номлари тарихидан. - Тошкент: Фан, 1 9 6 5 .- 2 2 0 б. 46. Х асанов X- Сайёх олимлар. - Т .: Узбекистон, 1981. - 264 б. 47. Х омиджон Х омидий., А ш иров А.. Умаралиев М. Косонсой тарихи. - Тошкент: EXTREM U M PRESS, 2 0 1 0 .- 1 4 6 б. 48. Х уш вактов X- “С амария” - Самарканд тарихини урганиш да мухим манба.// Турон тарихи. - Тош кент, 2008. - №2. - Б. 30 - 31. 49. Чориев А., Х амроев Т. Кеш манбаларда // Ш ахрисабз шахрининг жахон тарихида тутган урни. - Тошкент, 2002. - Б. 25 - 26. 50. Чорток т а р и х и .-Т о ш к е н т : Университет, 1 9 9 5 .-6 1 б. 51. Ш ахрисабз - минг йиллар мероси / Муаплифлар жамоаси. Альбом. - Тошкент: Ш арк. 2002. - 228 б. 52. Ш ониёзов К. Узбек халкининг шаклланиш жараёни. - Т.: Шарк, 2001 . |