Namangan davlat universiteti
T o p o n im la r n in g pa yd o bo'Iishi
Yüklə 3,25 Mb. Pdf görüntüsü
|
| T o p o n im la r n in g pa yd o bo'Iishi.
D u nyoda h am m a n a rsan in g nom i bor. “ T o g ‘” d eg an d a balan d m i-p astm i, kattam i-kichikm i u m u m a n to g ' tu sh u n ilad i T o g ' ham sh u n d ay u m u m iy atam a, turdosh ot. S h unday s o 'z la rn i x o h lag an tilga ta rjim a qilish m um kin. A to q li ot esa qan d ay d ir bir narsani, predm etni, o b ’yektni bildiradi va o d atd a tarjim a q ilin m asd an ham m a tillard a deyarli bir xil y oziladi va tala ffu z qilinadi. M asalan, S am arqand deganda, resp u b lik am izd ag i Z arafsh o n d ary o si so h ilid a jo y la sh g a n g o 'z a l tarixiy shahar tushuniladi. B uxoro d eyish bilan O 'z b e k is to n n in g k o 'h n a shahri, sh u n o m li v ilo y a t m ark azi k o ‘z o ‘n g im iz d a nam o y o n b o i a d i . S h u n d ay qilib, to p o n im (g e o g ra fik n om ) - a v v alo s o ‘zdir. B iroq u o d d iy s o ‘z em as, b irin ch id an , a to q li ot. A y n i p a y td a k o 'p g in a to p o n im lar, hatto tilsh u n o s o lim lar u c h u n h am tu sh u n arsiz. X o ra zm , S am arq an d , F a rg 'o n a , N am an g an kabi n o m la m in g kelib chiqishi h a q id a q a n c h a fik rla r b ild irilg a n b o 'ls a ham , u lam in g kelib c h iq ish i, e tim o lo g iy asi h am o n n o m a'lu m . G e o g rafik n o m la r m an z ilg in a em as, balk i k o ‘p d a n -k o 'p ax b o ro t - tarixiy, g e o g rafik , lin g v istik m a'lu m o t tash iy d i. H a r q a n d ay g e o g rafik nom m uayyan m a z m u n g a eg a, m a'n o siz nom b o 'lm a y d i. L ek in k o 'p g in a jo y n o m larin in g m a'n o si y o 'q o lg a n , a n iq ro g 'i h o z irg i k ish ila r u c h u n tu sh u n a rsiz b o 'lib qolgan. T o p o n im lar tu rli asrlar m ev asi b o 'lib , u z o q d a v rla r y ashaydi. Q ad im iy tilla rd a q o 'y ilg a n nom k ey in g i x a lq la r u ch u n o d d iy to p o n im d an b o sh q a n a rsa em as, u n in g q an d ay m a'n o n i a n g iatish i h a q id a h a r d o im h am o 'y la b o 'tirish m a y d i. G e o g rafik n o m la r tu rli d a v rla r guv o h i. T u rli so h a olim lari - tilsh u n o slar, g eo g raflar, tarix ch ilar, arx eo lo g la r, g e o lo g la r, etn o g ra fla r to p o n im ik ag a m u ro jaat q iladilar. G e o g rafik n o m la rg a q a rab o 'tm is h d a q an d ay x a lq la r y a sh ag an in i, tu rli m illat x a lq la rin in ig o 'z a r o alo q alarin l, u larn in g bir jo y d a n ikkinchi jo y g a k o 'c h ib y u rish in i b ilib olish m um kin. T u rli d a v rla rd a y a sh a g an v a tu rli tilla rd a g ap la sh g a n x a lq la r 0 ‘rta O siyo, ju m la d a n o ‘z b ek h a lq in in g e tn o g e n e z id a m u ay y an d a ra jad a ish tiro k etg an va o 'lk a n in g tarix iy to p o n im iy as id a iz q o ld irg a n . B u n i O 'r ta O siy o n in g o 'tm is h d a k o 'c h m a n c h i va y arim k o 'c h m a n c h i b o 'lg a n a h o lisin in g h o z irg a ch a saq lan ib q o lg an u ru g '-q a b ila n o m la rid a h am k o 'r is h m u m k in . Sarm at, S irak (S h iro q ), T o h ar, A lan , M itan kabi to p o n im lar o lk ad a turli d a v rla rd a y ash ag an q ad im iy x a lq la r v a q a b ila n o m la rin in g in ’ikosidir. H ar bir m am lak a td a , viloyat, h a r bir tu m a n d a , s h a h a rd a v a hatto q ish lo q d a q an ch ad an - q a n ch a to p o n im lar bor. T o p o n im ik a g eo lo g ik q id iru v ish la rid a ham k a tta y o rd a m beradi. G eo lo g iy a- m in e ro lo g iy a fanlari dok to ri R. A. M u s in o 'z in in g k o 'p y illik ilm iy fa o liy atid a q a d im z am o n lard a ishga so lin g an k o n la m in g o 'rin la rin i to p o n im ik a a n c h a aniq k o 'rs a tib b e ra olish in i isb o t q iladi. K o n so y , K o n te p a, O ltintog*, K u m u sh k o n , M iskon, K o ‘hila'l, Q o ‘r g ‘o sh in k o n kabi d ary o v a soylar, to g ‘lar v a tep alik lar, y o ‘llar v a d o v o n lar, m ay d o n v a m a v z e la r bu jo y la rd a n y e r osti b o y lik lari qazib o lin g a n id an d a lo la t beradi. M asalan , P ark en t q is h lo g ‘i y a q in id a jo y la s h g a n K u m u sh k o n d an qad im d a ham , y a q in -y a q in la rd a ham q o ‘rg ‘o sh in q a zib o lin g an . N im a u ch u n K u m u sh k o n Q o ‘r g ‘o sh in k o n deb ata lg an em as? B u n in g siri y aq in d a g in a aniqlandi. M a'lum b o 'lis h ic h a , K u m u sh k o n n in g q o 'r g 'o s h in ru d alari b o sh q a kon ru d alarid an o 'z in in g k u m u sh g a b oyligi bilan a jra lib tu rar ekan. G e o g rafik n o m lar ju d a q ad im z am o n lard a , ibtid o iy tu zu m d a v rid a p ay d o b o 'l a b o sh lag an . Joy n o m lari m in g -m in g y illa r d av o m id a to 'p la n a b o rg an va h o zirg i v a q td a Y e r sh a rid a b e h iso b to p o n im la r bor. L ek in ham m asi b o 'lib . d u n y o d a q a n c h a g e o g rafik n o m b o r ek an in i h e c h kim bilm ay d i, buni h iso b lab ch iq ish n in g iloji ham y o 'q . H ar b ir q ish lo q d a v a u n in g y o n -v e rid a b ir n ech a quduq, kichik jar, ayrim qoya, hovuz, uvat bilan chegaralangan chek yer, buloq. tepalik, x irm onjoylar, y o lg 'iz o y o q y o ‘llar u c hraydiki, u lam in g nom lari shu qishlo q d ag i bir guru h odam dan b o sh q a hech k im g a m a'lum em as B unday kichik o b ’y ek tlam i eng m u kam m al top o g rafik h aritad an ham topib b o ‘lmaydi. G eografik n o m lar d u n yoga keladi, y ash ay d i, m a'lum bir d av r d avom ida k o 'p in c h a shakli h am d a talaffuzi o 'z g a ra d i v a nih o y at n o m -nishonsiz y o ‘qoladi. T o p o n im larn in g um ri turlicha. B a'zi bir to p o n im lar bir nech a yil yoki bir necha o ‘n yil yashasa, b o sh q a b ir g eo g rafik n o m lar asrlar b o ‘yi ham tildan tilga o ‘taveradi. S am arqand y u non tarix ch ilari a sarlarid a M araqanda, su g ‘d y o z u v larid a Sam rakans, T o sh k en t esa d astlab C hoch, keyinchalik Shosh, X asrdan e'tiboran T o sh k en t sh ak lid a qayd qilingan. 0 ‘rta O siy o g a tu rk iy x alq la r k elm a sd an oldin hozirgi 0 ‘zbekiston h udud id ag i v o h alard a y ashagan m ah alliy x a lq la r v a q ab ilalar - xorazm liklar, s u g 'd iy lar, C hoch (T o sh k en t) atroflari ham d a F a rg ‘on a vodiysi (qadim gi P arkana) a holisi sak lar (shaklar) o ‘zb ek lam in g eng q a d im iy ota-bobolari hisoblangan va sharqiy E ron tillarid a s o ‘zlashganlar. S h unday qilib, 0 ‘zbekiston hududida fo rsch a n o m lar su b strat toponim lar, ya'ni o 'z b e k la r tom onidan assim ilyatsiya q ilin g an tub n o m lar hisoblanadi. Sam arqand, X orazm , Jizzax, Q o ’qon, kabi k o ‘p s o ‘zlar qad im iy n o m lar an a shu n d ay substrat toponim lardir. T u rk isto n d a arab lam in g uzoq d a v r d av o m id a hukm ro n lik qilishi joy n o m larid a ham o ‘z ak sini topgan. B unda arab tilining adabiy til b o 'lib xizm at q ilish i k atta ro l’ o ‘ynagan. A ra b lar nom lari o rasid a avliyolar, p a y g ‘a m b arlar va h ar xil diniy e'tiq o d lar bilan b o g 'liq b o 'lg a n n o m lar alo h id a o ‘rin tutadi. A rablardan qolgan to p o n im larn in g eng k o ‘p sonlisi R abotlardir. A ra b lar o 'z la ri bosib olgan jo y la rd a harbiy p u n k tlar - k o ‘p d a n -k o ‘p rab o tlar (rib o tlar) qurgan. C hunonchi, Buxoro b iqinidagi B oykand (P ay k an d ) ya q in id a 1000 dan ortiq rabot b o 'lg an . Bu ra b o tlard a turkiy x alq la m in g h u ju m larig a q arshilik k o 'rsa tad ig an q o ‘shinlar turgan. R abot nom li to p o n im lar 0 ‘zbekiston h u d u d id a h o zir ham kam emas. M asalan, R ossiya im p eriy asin in g h arb iy olim i N . F. S itn y ak o v sk iy n in g 1899- y ild ag i “ R o ‘yx at” ida Z arafsh o n vo d iy sin in g faqat B uxoro qism id a B alandrabot, B esh rab o t, D eganrabot, K altarabot, O ltirabot, foshrabot, C honrabot, C huqurrabot, Q o ‘shrabot, R abot, R a b o tio ‘zbek, R abotim ulla, R aboti Y usuf, Y angirabot kabi 160 dan ortiq qishloq. bundan tashqari, shu q ish lo q lar nom i bilan atalgan bir n e ch a o ‘n ariq qayd qilingan. S huningdek, b o b (bobil), nahr, tal (tepa), m asjid (m achit), m ad rasa kabi arab atam alari g eografik n o m lar tarkibida k o ‘p uchraydi. S hu bilan birg a O 'r ta O siyoda, ju m la d an . 0 ‘zb ek isto n d a arab lard an oldin p aydo b o 'lg a n n o m lar ham bor. M asalan, N arsh a x iy n in g “ B uxoro tarixi” kitobida tilg a olingan bir q an ch a n o m lar B u x o ro atro flarid a hozirgi kun lard a ham uchraydi. Shopurkon, K arm ana, G ‘ijduvon, Ishtixon kabi q adim iy ariq ham da q ish lo q la r an a shular ju m lasid an . M o ‘g 'u lla m in g kirib kelishi 0 ‘rta O siyo to p o n im iy asin i yanada m u rak k ab lash tirib yub o rd i - B u ltig ‘ur, D arxon, N orin, N o rin k o ‘1, N orinkapa, Shiherti k a b ila r m o ‘g ‘ulch a nom lardir. D ovon, k o ‘tal, to ‘qay, shiber, q a p ch ig 'ay kabi m o ‘g ‘u lch a atam alar 0 ‘rta O siyo turkiy xalqlari tillari lek sikasidan va to p o n im iy asid an m ustahkam o ‘rin olgan. 0 ‘rta O siy o , ju m la d a n 0 ‘zb ek isto n d ag i ru sc h a n o m lar tu rli y o ‘llar bilan p aydo b o lg an . V ann o v sk iy , V la d ik in o , V rev sk ay a, O b m c h ev o , U rsatev sk m y a kabi te m ir y o ‘l stan tsiy alari R o ssiy a im p eriy asi h u k u m ati h o k im larin in g q aro rlari bilan q o 'y ilg a n rasm iy n o m la r edi. R us d e h q o n la ri k o ‘ch irib k eltirilg an jo y la rd a a n ch a g in a ru sc h a n o m la r p aydo b o 'lg a n . M irzachoM ga ru s d eh q o n lari d astlab 188 6 -y ild a k o ‘ch irib keltirilg an . O 's h a y ili bu y e rd a to 'r tta p o sy o lk a v u ju d g a kelgan. B u lar Z ap o ro jsk iy , N ad e jd in sk iy , R o m an o v sk iy v a S re ten sk iy p o sy o lk a la ri edi. 1898-yilga k elg an d a S ird a ry o n in g h a r ik k ala so h ilid a 9 ta ru s p o sy o lk a si bu n y o d etildi. B u n d an keyin p ay d o b o ‘lg an ru sc h a g eo g rafik n o m la r ham R o ssiy ad ag i n o m la rd an farq q ilm as edi, b o sh q a c h a ay tg an d a, ru sla r o ‘zlari y a sh ab kelg an yoki o ‘z la rig a tan ish b o 'lg a n jo y n o m la rin i q o ‘ygan edilar. O 'z b e k is to n to p o n im lari tark ib id a eng k o 'p k e la d ig an a ffik slar (to p o fo rm a n t- lar): -z o r (M a rg 'iz o r, O lm azo r), -k at, -k en t (N a v k at, B in k at, P arkent), -isto n (G u- liston, B o g 'is to n ), -lo q (T o sh lo q , S angloq, Q u m lo q ), -ob o d (D eh q o n o b o d , D ash- n obod, X a lq o b o d , H aq q u lo b o d ), -li, -lik -liq, (G azli, T otti, Soylik, O h ak lik , B o 's - tonliq, Q o y liq ), -o n (O h a n g aro n , S o ‘zangaron), -x o n a (A rab x o n a, B o ‘rix o n a, U r- g a n jix o n a ), -goh, g o (N am o zg o h , Jan g g o h ), -chi (S h o ‘rchi, 0 ‘qchi, C h iro q ch i), - c h a (S h o rc h a, K o 'k c h a , S h o x ch a), -ak -ik (H iso rak ), -k o r (P ax tak o r, L alm ik o r) va bosh q alar. Yüklə 3,25 Mb. Dostları ilə paylaş:
|