________Milli Kitabxana________
27
predmetsizləşməsi nəticəsi olaraq meydana çıxır və onun
yaradıcılıqda tələbatının reallaşmasıdır. Maddi mədəniyyət
“şey” tələbatının ödənilməsi üçün dəyər yaradır. İnsanın
cismani təşkilini əsaslandıran qida, paltar və yaşayış yeri və s.
üçün dəyərlərin içərisində prioritet xarakterə malik olur.
Mənəvi dəyərlər bütün tələblərdən “yüksəkdədir”. O cismani
tələbatlar çərçivəsindən kənara çıxır və onların ödənilməsi üsu-
lunu mürəkkəbləşdirir. Mənəvi mədəniyyət iki növdə mövcud
olur. Birincisi, predmet şey dəyərləri kimi, bu adətən insandan
özgələşmiş əmtəə forması almışdır. Onlar maddi istehsalın
nəticələrinə oxşayır. İkincisi, mənəvi mədəniyyət fəaliyyət
aktını təmsil edir və burada nəticə insandan özgələşməmişdir, o
yaradıcılıq prosesinin özü ilə üst-üstə düşür (tamaşa, dərs,
müalicə təsiri). Buradan mənəvi istehsalın spesifikası maddi
istehsalla müqayisədə
fərqlənir. Mənəvi istehsal unikal,
təkrarsız dəyərləri yaradır. Bu maddi rifah sahəsindəki
istehsaldan fərqli olaraq şablona, tirajlaşdırmaya aid deyildir.
Çünki maddi istehsal sahəsində ağalıq edən standart sxemdən
fərqlənir. Deməli, mənəvi istehsal prosesində insan daha çox
azadlığa malik olduğundan, şablondan uzaqdır və burada
yaradıcılıq potensiyasını daha geniş şəikldə təzahür etdirir.
Maddi mədəniyyət əsasən kollektiv cəhd nəticəsində yaranır və
bilavasitə korporasiyanın sahəsində mümkün olur. Mənəvi
istehsal korporasiyaya məruz qalır lakin o, təkbaşına baş verir
(rəssamlıq, dramaturqiya, bədii ədəbiyyat, dini ehkamlar və s.
konkret mənəvi məhsulun yaradılış məqamı bir müəllifin
iştirakı baş verir).
Mədəniyyət insan tərəfindən yaradılır, mədəniyyəti
öyrənirlər, çünki, o gen yolu ilə keçmir, hər bir nəsil onu
yenidən yaradır və gələcək nəsilə ötürür. Bu proses sosi-
allaşmanın
əsasıdır.
Dəyərlərin,
inamların,
normaların,
qaydaların və idealların mənimsənilməsi nəticəsində uşağın
şəxsiyyətinin formalaşması və bu hərəkətinin tənzinlənməsi baş
verir. Əgər sosiallaşma prosesi kütləvi ölçüdə dayansaydı bu,
________Milli Kitabxana________
28
mədəniyyətin
məhvinə
gətirib
çıxarırdı.
Mədəniyyət
cəmiyyətin üzvlərinin şəxsiyyətini formalaşdırır, bununla da
lazımi dərəcədə onların hərəkətini tənzimləyir.
Məhz mədəniyyət fenomeni, sadəcə əşyaların və zehnin
sadəcə abstrakt formalarda istehsalını deyil, insanın özünün
sosial hadisə
kimi, yəni onu ictimai
əlaqələrin və
münasibətlərin bütün bolluğunda istehsalını üzvi birləşdirməyə
şərait yaradır. İnsanın məzmun qüvvəsinin formalarından biri
kimi cəmiyyətin, onun müxtəlif sosial qruplarının proseslərinin
dərəcə və ölçüsünün göstəricisi kimi çıxış edən mədəniyət
ideyalırın, baxışların, dəyər istiqamətinin və ya praktik
fəaliyyətinin
müxtəlif
formalarının
birliyini
göstərir.
Mədəniyyətdə yaradıcı qüvvənin sosial şəxsi keyfiyyətləri əks
olunur və möhkəmlənir.
Hər bir insan cəmiyyəti öz şəxsi spesifik mədəniyyətinə və
ya müəyyən dərəcədə digər sistemlərlə üst-üstə düşən sosial
mədəni sistemə malikdir. Sosial mədəni sistemlər arasında
fərqlər fiziki şəraitlərlə və resurslarla; fəaliyyətin müxtəlif
sahələrinə məxsus olan imkanların diapozonu ilə, dilin,
ritualların və ənənələrin, alətlərin hazırlanmasının istifadə
edilməsininin tipi ilə; sosial inkişaf dərəcəsi ilə bağlıdır.
Fərdin, onu əhatə edən, içərisində yaşadığı mədəniyyət, onun
münasibətlərinə, dəyərlərinə, ideal və inamlarına təsir edir.
Şübhəsiz ki, fərd bir neçə müxtəlif mədəniyyətlər çərçivəsində
yaşaya və yerdəyişmə edə bilər.
Mədəniyyətin əsas funksiyaları arasında zehni, aksioloji,
qadağanedici, stimullaşdırıcı, tənzimləyici, harmonikləşdirici,
dəyişdirici, gedonistik (zövq), varislik funksiyasının adını
çəkirlər.
Ümumiyyətlə,
mədəni
universililər
nədir?
Mədəni
universililər – zaman və məkandan, cəmiyyətin sosial qurulu-
şundan asılı olmayaraq bütün mədəniyyətlərə məxsus olan
normalar, dəyərlər, qaydalar, ənənələr və xassələrdir.
________Milli Kitabxana________
29
Sosiologiyada mədəniyyət – sosial təbiətə malik olan və
insanların müxtəlif sosial situasiyalarda qarşılıqlı anlaşmasını
təmin edən, predmetlərin, ideyaların, dəyər anlayışlarının yara-
dılmasına, anlanılmasına, qorunmasına və yayılmasına yönəl-
miş sosial münasibətlərdə əks olunan mürəkkəb dinamik quru-
luş kimi nəzərdən keçirilir. Sosioloji tədqiqatın obyekti, cəmiy-
yətdə mövcud olan mədəniyyət obyektlərinin yaradılması,
örtülməsi, mənimsənilməsi üsullarının və formalarının konkret
bölgüsü, mədəni həyatda daimi və dəyişkən proseslər, həmçi-
nin onların sosioloji faktorları və mexanizmləridir. Bu kon-
tekstdə sosiologiyada sosial birliklərin, qrupların və bütövlükdə
cəmiyyət üzvlərinin təbii və sosial ətrafı ilə zamanca təkrar-
lanan, geniş yayılmış müxtəlif münasibət formalarını, birliklə-
rin mədəniyyətinin inkişaf səviyyəsini müəyyən etməyə və de-
məli onların mədəni tərəqqisi və ya tənəzzülü haqqında danış-
mağa imkan verən mədəniyyətin inkişaf dinamikasını öyrənir.
Hər bir konkret birlik (sivilizasiya, dövlət, xalq və s.), bir
çox əsrlər boyu fərdin, bütün həyatı boyu onu izləyən və
nəsildən nəslə ötürülən öz şəxsi mədəniyyətini yaradır. Nəti-
cədə çox mədəniyyətlər meydana çıxır. Sosioloqlar qarşısında
insan mədəniyyətində nə isə ümumiliyin, elmi dildə desək,
mədəni universalilərin olub- olmadığını öyrənmək problemi
yaranır.
1959-cu ildə Amerika sosioloq və etnoqrafi Corc Merdək
70-dən yuxarı universalilərin bütün mədəniyyətlərdə eyni
elementlərə malik olduğunu göstərdi: yaş dərəcələri, idman,
bədən bəzək əşyaları, təmizliyə riayət etmə, qəbilə quruluşu,
qida
hazırlamaq,
əməyin
korporasiyası,
kosmologiya,
pərəstişkarlıq, rəqslər, dekorativ incəsənət, fala baxma,
yuxuların yozulması, əməyin bölgüsü, təhsil və s.
Mədəni universalilər ona görə yaranır ki, bütün insanlar
dünyanın hansı bir hissəsində yaşasalar da fiziki cəhətdən eyni
cür quruluşdadırlar. Onların eyni bioloji tələbatları var. Deməli,
bütövlükdə bəşəriyyət qarşısında ətraf mühitin ümumi prob-
Dostları ilə paylaş: |