Namiq Atabəyli Azad şeir və onun poetikası
Yüklə 3,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
30 işlədilmişdir. Əksər lüğətlərdə “verlibr” XX əsr üçün xarakterik olan metrik kompozisiya forması sayılır. Azad (özgür) şeir anlamına gəlir. Məsələn, L.İ.Timofeyeva və N.P.Venqrov“Qısa ədəbiyyatşünaslıq terminləri lüğəti”ndə (Moskva-1963) yazır: “Verlibrin əsasında hər bir misrada- azad şeir ifadəsində/frazada eynicinsli intonasiyanı müəyyənləşdirən eynicinsli sintaktik quruluşlar (seqmentizasiya) durur. Bu frazaların sintaktik quruluşu ilə ifadə olunan təkrarlanan intonasiya şeirin özünəməxsus ritmini müəyyənləşdir.”(Səh.: 137). V.Rudnev də “XX əsrin mədəniyyət lüğəti”ndə verlibri ritmoloji cəhətdən“nəsrin hissələrə bölünüb yazılması”(- sitat lüğətin elektron variantından götürülmüşdür.-N.A. ) hesab edir. Lakin o, həmin hissələrə bölünüb yazılmanı “artıq yaradıcılıq momenti” adlandırır. Burada bir vacib məqamı qeyd etməyə bilmərik. Hələ rus şeirində verlibrin “avanqard üslub” kimi qiymətləndirildiyi ilk dönəmlərdə Vladimir Mayakovski məşhur “Şeiri necə etməli”(Kak делать стихи?) məqaləsində açıq şəkildə bildirirdi ki, qeyri- dəqiqliyinə görə verlibr terminindən əl çəkilməlidir. Məsələ bundadır ki, müəyyən xüsusiyyətlərinə görə fransız verlibri ilə rus verlibri ritmoloji cəhətdən eyni şeylər deyildir. Odur ki, hesab edirəm: “Azad şeir”termini milli ədəbiyyatımızda Heca və Əruz vəznli şeir təcrübəsindən nəzəri olaraq fərqləndirilən bütün digər sərbəst poeziya nümunələrimizin ümumi vəzn adı olaraq götürülə bilər. Və 31 götürülməlidir. “Sərbəst şeir”termini ilə daha çox digər ənənəvi vəznli şeirlərimizin müəyyən ritmik və metrik rundamentlərini hələ özündə “sərbəst şəkildə” ehtiva edən şeirləri,dilimizin tarixi ənənəvi prinsipi üzrə, adlandırmışıq. Çünki bu şeirlərdə bir qayda olaraq, heca və əruzun daxili- ritmik ünsürləri sayılan müəyyən təqti və təfilələrə, qafiyə sistemlərinə və s.-yə“sərbəst”şəkildə rast gəlinir. Lakin bu amillər normativ xarakter daşımadığından, onların heca (sillabik) və ya əruz vəzni kimi təsnifatı yol verilməzdir. Biz bu təsnifata günümüzdə geniş yayılmaqda olan “sərbəst əruz”, “sərbəst heca”kimi şeir örnəklərinin daxil olmasını qanunauyğun hesab etmədik. Çünki nə qədər “sərbəstlik” elementləri olsa da, onlar yazıldığı vəznin məxrəcləri içərisindədirlər. Məsələn, günümüzdə geniş yayılmış “meyxana” şeirlərində əruzun yüngül bəhrlərindən “xəfif” və “səri” daha çox tətbiq olunur. O cümlədən xalq aşıq şeirimizdə əksər “müxəmməs”və “gözəlləmə” şeirləri əruzdadır. Lakin onlarda əruzun bəhr ritmləri, təfilə simmetriyası və çeşidi çox yerdə qarışdırılmışdır. Bu əsərlərə yalnız “sərbəst əruz” kateqoriyasından yanaşıla bilər. Deməli, hər hansı vəznsal“sərbəstlik” onları əruz məxrəcindən kənarda qoymur.Lakin bununla belə, ədəbiyyatımıza “bəhri- təhvil”, “mənsur şeir” kimi düşən bədii məhsullara isə nə nəsr, nə də əruz şeiri olaraq yanaşılmasına yol vermək olmaz. Bu yanaşma ədəbiyyata elmi münasibət deyildir. 32 Bu şeirlərdə şeir bəndi, təqti və ənənvi qafiyə sistemi nə əruza, nə də hecaya uyğundur. Bu cür əsərlərdəki poetik arxitektura Azad şeir poetikası baxımından araşdırıla bilər. “Sərbəst tərcümələrin”, yəni Əruz kanonlarından uzaq dillərə, məsələn rus dilinə çevrilmiş klassiklərimizin: Füzulinin, Sabirin, Nəsiminin... şeirlərinin tərcümə variantlarının , habelə milli dilimizə çevrilmiş və fərqli vəzn olçüsünə salnmış şeirlərin (məsələn, qeyri-rübai vəznli sərbəst rübailər) və d. bu cür fərqli vəzn xüsusiyyətlərinə malik bədii məhsullarını da “Azad şeir”kateqoriyasından kənara çıxarmalıyıq. Tərcümə nədən olur-olsun, o, son məhsulun vəzni keyfiyyəti üzrə müəyyənləşdirilməlidir. Çünki bu cür əsərlər tərcümə olunduqları əsas şeirin vəzn qanunları ilə deyil, yalnız tərcümə olaraq yazıldıqları son vəznin normaları ilə izah edilməlidirlər. Bu, filoloji zərurətdir. Aydın məsələdir ki, dahi rus şairi “fransız verlibri ilə rus verlibrinin ritmoloji cəhətdən eyni şeylər” olmaması fikrində tamamilə haqlı idi. Bu bizə də müəyyən haqq verir ki, Azərbaycan verlibristikasının işlənib hazırlanmasında öz orijinal və milli mövqeyimizi ortaya qoyaq. Burada ilk addım kimi milli verlibristika terminlərimizin işlənib hazırlanmasıdır. İkinci addım isə, rus ədəbiyyatşünaslığında verlibrin “iki qardaş”olmaqla “Ağ şeir”və “Verse”-yə bölünməsi kimi təsnifatları 33 Azərbaycan azad şeir poetikası üçün qeyri-məqbul saymağımızdır. Nəhayət, biz də“fransız verlibri ilə rus verlibrinin ritmoloji cəhətdən eyni şeylər” olmamasından, yəni müxtəlif milli verlibristika elminin zərurəti prinsipindən çıxış edərək, Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında Azad şeirin bütün növ fərqliliklərinə baxmayaraq, onların hamısını “Azad şeir”termini kimi vahid metrik ad altında birləşdirmişik. Odur ki, indiyəcən bizim özümüzün də tədqiqatlarımızda geniş istifadə etdiyimiz “sərbəst şeir” terminindən konkret vəzn növü kimi imtina edərək, onu yalnız azad şeirin şəkillənmələrindən birinin forma xüsusiyyəti olaraq qəbul etməyi məqbul saydıq. Sərbəst şeirin tətbiqi ilə daha yüksək və ali sənətkarlıq mövqeyində durmaq iddiasına düşmək istedadsız olan hər kəs üçün yalnız maniyadır. Rus verlibrşünaslığının metri Vladimir Buriçin “Voprosı literaturı” jurnalında dərc etdirdiyi (Moskva-1972, №2, səh. 132-140) “Ot çeqo svoboden svobodnıy stix” (Sərbəst şeir nədən azaddır ) məqaləsində maraqlı bir xatırlatma var: “Rus şeiri tarixində sərbəst şeirin yeri məsələsinə toxunaraq, mən demək istəyirəm ki, sərbəst şeirdə Puşkin, Lermontov, Blok, Kuzmin, Xlebnikov, Terentyev, L.Lavrov, Şerşeneviç, Mazurin, Neldixen, Qustev, Sadofyev, Mayakovski, Svetayeva, Mandelştam, Kirsanov, Obolduyev, Blaqinina, Tarkovski, Solouxin, Vinokurov və neçə-neçə başqaları Yüklə 3,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|