Navoiy davlat pedagogika instituti pedagogika va psixologiya kafedrasi

1.1.2.Aqli zaif o'quvchilar nutqining fonetik tomondan buzilishi  

Yordamchi  maktablarda  tovush  talaffuz  qilishdagi  nuqsonlar  o'rta 

maktablarga qaraganda ko'proq uchraydi. 

Ular  asosida  bir  emas,  balki  qator  sabablar  borki,  bular:  idrok  qilish 

faoliyatining  rivojlanmay  qolishi,  nutq  –  eshitish  differensiatsiyasining 

shakllanmasligi,  nutqiy  motorikaning  buzilishi,  artikulatsion  apparatning 

tuzilishidagi buzilishlardir. 

Me'yorida rivojlangan  bolalar singari, aqli  zaif bolalarda  ham talaffuz qilish 

murakkab bo'lgan tovushlarda buzilishlar ko'proq uchraydi ( L  va R  kabi titroq va 

portlovchi-sirg'aluvchi  tovushlar).  Boshqa  tovushlarga  nisbatan  R   tovushining 

buzilgan shakllari ko'proq uchraydi (M.A.AIeksandrovskaya ma'lumotiga ko'ra). 

Bu  hol,  V.I.Beltyukovning  fikriga  ko'ra,  sirg'aluvchi  tovushlarning  akustik 

jihatdan  bir-biriga  yaqinligi  bilan  izohlanadi.  Aqli  zaif  bolalarda  og'zaki  nutqni 

qabul qilishdagi buzilish va nutq eshitish, analiz va sintezining to'la rivojlanmasligi 

sirg'aluvchi tovushlarni talaffuz qilishdagi buzilishlar miqdorini belgilaydi. 

Aqli  zaif  o'quvchilarda  nutq  tovushlarini  buzib  talaffuz  qilish  bilan  bu 

qatorda  tovushlarni  almashtirib  qo'llash  sezilarli  darajada  uchraydi.  Tovus h 

talaffuz  qilishning  monomorf  buzilishida  tovushlarni  noto'g'ri  talaffuz  qilish 

---

 

13 

tovushlarni  almashtirishga  qaraganda  sezilarli  darajada,  taxminan  2,5  martaga 

ziyodroq  bo'ladi.  Polimorf  buzilishda  esa  tovushlarni  allmashtirish  va  tovushlarni 

buzib talaffuz qilish nisbatan bir xil miqdorda uchraydi. 

Aqli  zaif  bolalarda  tovush  talaffuzidagi  buzilishlarning  navbatdagi  o`ziga 

xosligi,  mustaqil  nutqdagi  o'xshash  bo'lgan,  aniq,  ravshan  artikulator 

qurilmalarning foydalanishida namoyon bo'ladi. 

D.Orlovaning  ma'lumotlariga  ko'ra,  yordamchi  maktablarning  1-sinfida 

tovushlarni  mustaqil  nutqda  talaffuz  qila  olmaslik  va  undan  to'g'ri  foydalana 

bilmaslik  ko'proq  tarqalgan.  Birinchi  o'quv  yili  davomida  tovushlarni 

almashtirilishning yoyilishi (tarqalish) 3 martagacha kamayadi. (I  sinfda 34, 5%, 2 

sinfda  8,7%).  Bu  esa  shundan  guvohlik  beradiki,  bolalarda  tovushlarni  to'g'ri 

talaffuz qilishni shakllantirish uchun (tovushlarning artikulator qurilmalarini to'g'ri 

shakllantirish uchun) bir o'quv yilining o'zi ham kifoya qilar ekan. 

2-  s inf  o'quvchilarining  mustaqil  nutqida  tovushlarni  noto'g'ri  qo'llash  va 

ularni  boshqa  tovushlar  bilan  aralashtirish  ortadi.  Mustaqil  nutqda  tovushlarni 

to'g'ri qo'llash aqli zaif bolalarda murakkab tarzda namoyon bo'ladi. Ularni bartaraf 

etish  sekinlik  bilan  kechadi.  Tovushlarni  talaffuz  qila  olish  malakasi  o'rtasidagi 

tafovutlar va shu tovushlarni nutqqa qo'llash ularga  xosdir. 

Quyi  sinflarning  aqli  zaif  o'quvchilarida  tovush  talaffuz  qilishning  keskin 

o'zgarishlari  seziladi.  Yordamchi  sinflarning  1—2-sinflarida  tovus hlaming  bir 

necha guruhidagi o'zgarishlar birgina guruhdagi tovush o'zgarishlariga qaraganda 2 

marta ko'proq kuzatiladi. 

Ikkinchi va uchinchi guruhga oid tovush buzilishlari (sirg'aluvchi, shovqinli, 

r

  va 

l

)  yuqori  darajada  bo'ladi.  To'rtinchi  va  beshinchi  guruh  t o v ush  buzilishlari 

nisbatan  kamroq  uchraydi.  3-sinfdan  boshlab  bir  yoki  ikkita  guruh  tovushlar 

buzilishi  ko'proq  yoyilgan  bo'ladi.  Yuqori  sinflarning  k o ` pchilik  o'quvchilarida 

tovush hosil qilishdagi nuqsonlar faqat bir guruh tovushlardagina kuzatiladi. 

Tovushlarni 

ko'plab 

almashtirib 

qo'llash 

nafaqat 

nozik 

motorik 

differensiatsiya  qiyinchiliklaridan  kelib  chiqadi,  balki,  tovushlarni  eshitish 

---

 

14 

differensiatsiyasining  buzilishi,  tovushlarni  to'g'ri  tanlash  operatsiyasining 

shakllanmaganligi bilan belgilanadi. 

Aqli  zaif  bolalarda  tovush  talaffuz  qilishlarining  yana  bir  o'ziga  xos  tomoni 

bu  buzilishlar  variativ,  ya'ni  turli  ko'rinishda  bo'ladi.  Birgina  o`sha  tovushni  bola 

ba'zi  vaqtda  to'g'ri  talaffuz  qiladi,  ba'zida  talaffuz  qilmaydi,  yoki  buzib  talaffuz 

qiladi. Bu so'z hosil qilgan tovush-bo'g'in tuzilishidan  kelib chiqadi va tovushning 

so'zdagi o'rni bilan belgilanadi. Sodda  so'zlar boshida bola tovushni to'g'ri talaffuz 

qila  oladi,  aksincha,  murakkab  so'zlarda  ketma-ket  kelgan  undoshlarda  tovush 

tushirib qoldirishi mumkin. 

Tovush  talaffuzining  buzilishi,  ayniqsa,  tovushlarni  almashtirish,  normal 

bolalardan  ko'ra  ko'proq  aqli  zaif  bolalar  yozuvida  aks  etadi.  Bu  ko'rinish  avvalo, 

tovush almashtirish holatlariga taalluqlidir. 

Aqli zaif bolalarda tovushlar talaffuzining buzilishi shartli ravishda polimorf 

hisoblanadi.  Masalan,  bir  bolaning  o'zida  ham,  nutq  motorikasining  rivojlanmay 

qolishi,  ham  eshitish  differensiatsiyasi  va  artikulatsion  apparatning  tuzilishidagi 

buzilishlar ro'y beradi. 

Tovushlar  talaffuzining  aqli  zaif  bolalarda  buzilishi  simptomatikaning 

chidamliligi bilan xarakterlanadi. 

So'zlarda  tovush-bo'g'in  strukturasining  buzilishi  aqli  zaif  bolalarda  ko'p 

uchramasada,  yordamchi  maktablarning  1-2-sinflarida  uchraydi  va  o'ziga  xoslik 

bilan xarakterlanadi. 

Tovush-bo'g'in  strukturasining  buzilishi,  bo'g'inlar  strukturasining  ketma-

ketligida ham, alohida bo'g'inda ham ro'y berishi mumkin. 

Biror-bir  bo'g'in  strukturasining  buzilishi  undoshlarning  yonma-yon  kelishi 

bilan  xarakterlanadi.  Yonma-yon  undoshlar  ishtirok  etgan  bo'g'inga  nisbatan 

bo'g'inlari  ko'p  bo'lgan  sodda  so'zlar  ko'proq  o'zgarishga  uchramaydi.  Undosh 

tovushlarni  tushirib  qoldirish,  ular  ketma-ket  kelgan  so'zlarda,  so'z  boshida, 

o'rtasida yoki oxirida bo'lishidan qat'i nazar ko'proq tarqalgan. 

Aqli  zaif  bo'lgan  bolalar  ko'proq  ketma-ket  kelgan  undoshlarni  fonetik 

jihatdan  o'xshash  bo'lgan  undosh  bilan  almashtirib  yuboradilar.  Odatda,  so'zdagi 

---

 

15 

undoshlar  ketma-ket  kelganda,  birinchi  turgan  tovushni  almashtirish  ro'y  beradi, 

ayniqsa,  bu  so'z  artikulatsiyasiga  ko'ra  murakkab  so'z  bo'lsa,  (tramvay-tlamvay, 

artist-atist, kostyum-koxtyum). 

Tovush 

almashtirish 

ko'proq 

akustik 

yoki 

artikulator-akustik 

o'xshashliklarning  belgilariga  kora  namoyon  bo'ladi  {sh-x,  t-s,  k-p,  k-t,  r-l). 

Tovush  almashtirishning  ozgina  qismigina  artikulator  o'xshashliklar  tufayli  ro'y 

beradi.  Ketma-ket  kelgan  undoshlarni  noto'g'ri  talaffuz  qilishning  sababi  bo'lib, 

so'zdagi undoshlarni noaniq eshitib farqlay bilish hisoblanadi. 

So'zlardagi  bo'g'in  strukturasining  buzilishi  hatto  butun  bir  bo'g'in  tushirib 

qoldirishda ham namoyon bo'ladi (televizor - tvizor, qo'lbola-bala). Bo'g'in tushirib 

qoldirish  asosan  so'z  boshida  va  o'rtasida  yuz  beradi  (kitob-tob,  qo'zichoq-zichoq, 

mashina-shina, ayiqcha-iqcha). 

Bo'g'in  strukturasining  buzilishi  faqatgina  3-5  murakkab  so'zlardan  boshlab, 

ko'proq  yonma-yon  kelgan  undoshlarda  yuz  beradi.  Bolalarga  tanish  bo'lgan  va 

tez-tez  foydalanib  turiladigan  ko'p  bo'g'inli  so'zlar,  kam  foydalaniladigan  hamda 

yaxshi tanish bo'lmagan so'zlarga nisbatan kamroq buzib talaffuz qilinadi. 

Aqli zaif bolalarning nutqi ko'p hollarda ma'nosiz, tushunarsiz va emotsional 

bo'yoqsiz  bo'ladi.  Ba'zilarida  nutq  sekinlashgan,  ba'zilarida  esa  tezlashgan,  shu 

bilan birga, bolalarining ovozi past, ba'zilarining ovozi chinqiroq bo'ladi. 

Ayniqsa,  Daun  kasalligi  bilan  og'rigan  bolalarda  nutqning  buzilishi  yaqqol 

namoyon bo'ladi. Nutq tezligi past bo'lishi, o'ta kuchli ruhiy holatdagi duduqlanish 

kuzatiladi.  Bunday  bolalarda  disfopiya  -  ovoz  o'zgarishi  keng  tarqalgandir.  Ovoz 

past va bo'g'iq; nafas olish, ovoz, artikulator apparatining koordinatsiyasi buzilgan 

bo'ladi.