Naxçivan dialekt və ŞİVƏLƏRİNİn lüĞƏTİ
Yüklə 9,35 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Əbülfəz QULİYEV, AMEA- nın müxbir üzvü Nuray ƏLİYEVA
dialekt v ə şivələri” adlı elmi monoqrafiya işıq üzü gördü. Həmin monoqrafiyada Naxçıvan qrupuna daxil olan dialekt və şivələrin fonetik, leksik, qrammatik xüsusiyy ətlərinə dair elmi araşdırmalar öz əksini tapmışdır. Müqayisəli-tarixi üsuldan istifadə edilərək yazılan bu monoqrafiya Azərbaycan dialektologiyasının tarixində yeni bir m ərhələ təşkil edir. Bir çox materiallar qohum dillərin faktları, türk dillərinə aid qədim yazılı mənbələr, Azərbaycan klassik ədəbiyyatının materialları ilə müqayisə edilmişdir. Onu da qeyd etm ək lazımdır ki, əsər kollektiv əməyin nəticəsi olaraq meydana çıxmışdır. Belə ki, əsərin ayrı-ayrı hissələri prof. M.Şirəliyev (fonetika), K.T.Ramazanov (morfologiya), R.Ə.Rüs- t əmov (sintaksis və Şahbuz şivələrinin mətnləri), B.M.İbrahimov (leksika, A-K h ərfləri, mətnlər), A.H.Vəliyev (leksika, L-Ş hərf- l əri, terminlər) tərəfindən işlənib hazırlanmışdır. Sonrakı dövrlərdə də Naxçıvan dialekt və şivələrinin t ədqiqi ilə bir sıra alimlər məşğul olmuş, bu mövzuda nono- qrafiya v ə namizədlik dissertasiyası yazmışlar. Bunlardan T.H əmzəyev, Ə.Quliyev, K.İmanquliyeva, M.Zeynalov, M.Əh- m ədovun xidmətini xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Belə ki, T.H əmzəyev Ordubad dialektini, Ə.Quliyev Şahbuz şivələrini, M.Zeynalov dialekt v ə şivələrimizin məişət leksikasını, K.İmanquliyeva Şərur rayon şivələrini, M.Əhmədov Naxçıvan bölg əsinin dialekt leksikasını tədqiq etmişlər. Ümummilli liderimiz Heyd ər Əliyevin 7 avqust 2002-ci ild ə imzaladığı Sərəncamla AMEA-nın Naxçıvan Bölməsi təş- kil olunmuşdur. Naxçıvan regionunun maddi və mənəvi sərvət- l ərini daha effektli şəkildə öyrənmək bölmənin 6 elmi-tədqiqat mü əssisəsi qarşısında bir vəzifə olaraq qoyulmuşdur. Bu elmi- t ədqiqat institutlarından biri də İncəsənət, Dil və Ədəbiyyat İnstitutudur. 7 şöbəsi olan bu institutun Dilçilik şöbəsinin plan 8 işinin mövzusu Naxçıvan dialekt və şivələrini əsaslı surətdə yenid ən elmi şəkildə tədqiq etməkdən ibarətdir. Keçən müddət ərzində 4 elmi işçisi olan şöbənin əməkdaşları vaxtaşırı əraziyə elmi ekspedisiyalar t əşkil etmiş, müəyyən miqdarda dialekt materialı toplamış, bu materialları kameral şəkildə öyrənmişlər. Bu t ədqiqatların nəticələri məqalə şəklində təqdim edilməklə yanaşı, eyni zamanda “Naxçıvan dialekt və şivələri” adlı türkcə monoqrafiya (Nahçıvan ağzı) şöbənin əməkdaşı müxbir üzv Əbülfəz Quliyev tərəfindən Ankaradakı Türk Dil Qurumu n əşriyyatında iri həcmdə nəşr edilmişdir. Əbülfəz Quliyev Türkiy ədə eyni zamanda “Nahçıvan ağızlarının söz varlığı” kitabını da nəşr etdirmişdir. Şöbənin əməkdaşı Nuray Əliyeva elmi-t ədqiqatlarını başa çatdıraraq 2010-cu ildə “Azərbaycan dilinin Şahbuz şivələri” mövzusunda dissertasiya müdafiə ed ərək filologiya üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsini almışdır. Onun eyni zamanda “Az ərbaycan dilinin Şahbuz şivələri” və rus dilind ə “Naxçıvan şivələrinin frazeologiyası” adlı monoqra- fiyaları da nəşr olunmuşdur. Şöbənin digər əməkdaşı Rəşad Zülfüqarov Ordubad v ə Culfa rayonlarının dialekt və şivə xüsusiyy ətlərinin tədqiqini başa çatdıraraq, 2015-ci ildə fəlsəfə doktoru dissertasiyası müdafiə etmişdir. Şöbə əməkdaşı Əbül- f əz Quliyev Nəsimi adına Dilçilik İnstitunun əməkdaşları ilə birlikd ə “Naxçıvan dialekt və şivələrinin atlası” kitabını nəşr etmişlər. Bu gün oxuculara təqdim olunan bu əsər də aparılan geniş tədqiqatların nəticəsi olaraq ərsəyə gəlmişdir. Burada Naxçıvanın ayrı-ayrı rayon və kəndlərində işlədilən üç mindən artıq dialekt sözü toplanmış, onların mənası dəqiqləşdirilmiş, işlənmə məqamları aydınlaşdırılımışdır. Toplanan bu sözlər dilimizin tarixini, xalqımızın çox-çox qədimlərə gedib çıxan 9 keçmişini, həyatını, məişətini özündə əks etdirir. Tarixən dili- mizdə mövcud olmuş bir çox vahidlər sonrakı uzun inkişaf döv ründə dildən çıxmış, arxaikləşərək dilin passiv lüğət fon- duna keçmişdir. Bəzi vahidlər isə tamamilə unudulmuşdur. Belə sözləri dialekt və şivələrdən seçmək, onların semanti- kasını müəyyənləşdirmək dilimizin keçmişinə də işıq tutur, dil tariximizi öyrənmək üçün mühüm faktlar verir. Azərbaycan ərazisində artıq erkən orta əsrlərdə ümum- xalq türk dilinin mövcud olması göstərir ki, bu dil qədim, yerli türk etnoslarının dilləri əsasında yaranmışdır. Ona görə də Azərbaycan dilində, onun dialekt və şivələrində, digər türk dil- lərində, qədim formalarını qoruyub saxlamış çoxlu leksik va- hidlər mövcuddur ki, bunların geniş tədqiqi dilimizin yazıya- qədərki vəziyyətinin öyrənilməsinə mühüm faktlar verə bilər. Dialekt v ə şivələrimiz xalq, millət üçün onu ən yaxşı, h ərtərəfli xarakterizə edən dəyərlər sistemidir. Öz xüsusiyyətini t ədricən itirməsi onların məhz bu gün ciddi tədqiqata cəlb olunmasını aktuallaşdırır. Çünki şivələrlə ədəbi dil arasındakı h əm fonetik, həm leksik, həm də qrammatik fərqlərin get-gedə azalması onların öyrənilməsində çətinlik yaradır. Məhz bu ba- xımdan Naxçıvan dialektinin leksikasının da öyrənilməsi, bu- rada h ələ də öz varlığını qoruyub saxlayan, xalqın yaddaşında yaşayan dialektizmlərin toplanması dilçiliyimizin qarşısında duran mühüm v ə aktual məsələlərdən biri idi. Əminik ki, bu əsər gəlcəkdə bu sahədə aparılacaq tədqiqatlara da işıq tutacaq, onlar üçün qiym ətli bir mənbə, mayak rolunu oynayacaqdır. Əbülfəz QULİYEV, AMEA- nın müxbir üzvü Nuray ƏLİYEVA, filologiya üzr ə fəlsəfə doktoru 10 Yüklə 9,35 Kb. Dostları ilə paylaş:
|