- 13 -
fəslindən asılılığını müəyyən etmək məqsədi ilə 2013-2016-cı illərdə Naxçıvan MR-in Arazboyu
düzənlik, orta dağlıq və Zəngəzur dağlıq ərazilərində məskunlaşmış 108 (hər il 20-30) arıxanada
tədqiqat işi apardıq. 2013-2014-cü ildə 1302, 2014-2015-ci ildə 1511 və 2015-2016-cı ildə 1558
nümunədə (hər birində 50 arı olmaqla) nozematozun törədicisinin olmasının müəyyənləşdirilməsi
məqsədi ilə müayinə etdik. Nozema parazitini müəyyən etmək üçün fərdi və ümumi mikroskopik
metodlardan istifadə etdik. Bu məqsədlə hər bir arı ailəsindən 50 arı nümunəsi götürdük, onların
qarıncıq hissələrini ayırıb farfor qabının içərisinə qoyulmuş, üzərinə 15-20 ml distillə edilmiş su
əlavə edib bircinsli qarışıq alınana qədər qarışdırdıq. Qarışıqdan preparat hazırlayıb mikroskop
altında baxdıq (MBİ-1, obyektiv-x40, okulyar x-15). Nozema parazitini geniş miqyasda müəyyən
etmək üçün ümumi metoddan isitifadə etdik. Yoluxma dərəcəsini hər bir arının orqanizmində olan
sporların miqdarına əsasən müəyyən etdik [8]. Əşya şüşəsi üzərində 50-yə qədər spor olduqda zəif,
50-100 olduqda orta və 100-dən artıq olduqda isə güclü yoluxma hesab edilir. Tədqiqat məqsədilə
seçilmiş bütün arıxanalarda qışlamadan sonra erkən yazda arı ailələrinin inkişaf dinamikasına
nozemalarla yoluxma dərəcəsinin təsirini müəyyənləşdirdik.
Aparılmış tədqiqat prosesində toplanmış materiallar N.A.Ploxinskinin (1969) təklif etdiyi
biometrik üsullarla təhlil edilmişdir [7].
Tədqiqatın müzakirəsi
Bu istiqamətdə tədqiqat işinin aparılması məqsədilə 2013-2016-cı
illərdə Naxçıvan MR-in
Arazboyu düzənlik, orta dağlıq və Zəngəzur dağlıq ərazilərində yerləşən arıxanaların hər birində 15
arı ailəsindən ibarət (5 güclü, 5 orta və 5 zəif gücə malik) oxşar təcrübə qrupları təşkil olunmuşdur.
Bu arıxanalardan arı nümunələri adətən mart və aprel aylarında götürülmüş və tədqiq edilməyə
başlanılmışdır.
Aparılmış tədqiqat işlərinin nəticəsi cədvəldə verilir. Cədvəldən görünür ki, Arazboyu
düzənlik ərazisində götürülmüş arı nümunələrinin 26,0 %-i, orta dağlıq ərazidə 30,5 %-i və
Zəngəzur dağlıq ərazidə isə 38,8 %-i nozema parazitinə yoluxmuşdur. Zəngəzur dağlıq ərazisinin
arılarının nozema parazitinə yoluxması dərəcəsi orta dağlıq ərazisi arılarına nisbətən 27,2 %,
Arazboyu düzənlik ərazisi arıları ilə müqayisədə isə 49,2 % artıq olmuşdur.
Zəngəzur dağlıq ərazidə havalar o biri ərazilərlə müqayisədə daha sərt və qışlama müddəti
uzun keçdiyindən arılar nozematoza daha çox yoluxmuşlar. Arı ailələri havanın soyuq şəraitində
daha çox yem məsarif etmiş və onların arxa bağırsağında toplanmış kalın miqdarı artmışdır. Bu
zaman arılar orqanizmində toplanmış artıq kalı yuva daxilində pətəyin içərisini, çərçivə və şanların
üzərini bulaşdırırlar. Bütün bunlar ailədə nozema sprolarının inkişafı üçün zəmin yaradır. Nozema
sporları belə şəraitdə daha tez inkişaf edir və ailədə olan digər sağlam arıları da qısa müddətdə
yoluxdururlar.
Arazboyu düzənlik ərazisində arıların 12,6 %-i zəif, 8,1 %-i orta və 5,3 %-i isə güclü
dərəcədə nozema sporları ilə yoluxmuşdular. Bu göstəricilər müvafiq olaraq orta dağlıq ərazidə 13,6
%, 9,5 % və 7,4 %, Zəngəzur dağlıq ərazidə isə 13,6 %, 11,1 % və 14,1 % olmuşdur.
Cədvəl
Naxçıvan MR ərazisində arıların nozema paraziti ilə yoluxma
dərəcəsinin mövsümi xarakteristikası (2013-2016)
Arazboyu
düzənlik
Orta dağlıq
Zəngəzur
dağlıq
Orta hesabla
Naxçıvan MR
ərazisində
Yoluxma
dərəcəsi
n
Aylar
M
%
М
%
М
%
М
%
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
Sağlam
1125
Mart
757
67,3
685
60,9
573
50,9
671,7
59,7
1125
Aprel
908
80,7
879
78,1
804
71,4
863,7
76,7
2250
Orta hesabla
1665 74,0 1564
69,5
1377
61,2
1535,3
68,2
Zəif
1125
Mart
168
14,9
184
16,4
190
16,9
180,6
16,1
1125
Aprel
116
10,3
120
10,7
117
10,4
117,7
10,5
- 14 -
2250
Orta hesabla
284
12,6
304
13,6
307
13,6
298,3
13,3
Orta
1125
Mart
122
10,8
141
12,5
164
14,6
142,3
12,6
1125
Aprel
60
5,3
74
6,6
87
7,7
73,7
6,5
2250
Orta hesabla
182
8,1
215
9,5
251
11,1
216,0
9,6
Güclü
1125
Mart
78
6,9
115
10,2
198
17,6
130,3
11,6
1125
Aprel
41
3,6
52
4,6
117
10,4
70,0
6,2
2250
Orta hesabla
119
5,3
167
7,4
315
14,1
200,3
8,9
Cəmi
3375
Mart
368
32,7
440
39,1
552
49,1
453,3
40,3
3375
Aprel
217
19,3
246
21,9
321
28,6
261,3
23,3
6750
Orta hesabla
585
26,0
686
30,5
873
38,8
714,6
31,8
Tədqiqat işi zamanı müəyyən edilmişdir ki, Naxçıvan MR ərazisində (orta hesabla) mart
ayında arı ailələrindən götürülmüş arı nümunələrinin 59,7 %-i, aprel ayında isə 76,7 %-i nozema
parazitinə yoluxmadığına görə sağlam olmuşdur. Mart ayında götürülmüş arı nümunələrinin
nozemalarla yoluxma dərəcəsinə görə 16,1 %-i zəif, 12,6 %-i orta və 11,6 %-i isə güclü dərəcədə
yoluxmaya məruz qalmışdır. Bu göstəricilər aprel ayında müvafiq olaraq 10,5 %, 6,5 % və 6,2 %
olmuşdur. Mart ayına nisbətən aprel ayında nozemalarla yoluxmuş arıların miqdarı 17,0 %
azalmışdır.
Arazboyu düzənlik ərazidə qışlama dövründə havaların istiləşdiyi vaxtlarda ailənin arıları
təmizlik uçuşu etdiyindən onlar bu parazitin təsirinə az məruz qalmışlar. Zəngəzur dağlıq ərazidə
yerləşən arı ailələrində arılar Arazboyu düzənlik ərazisi arıları ilə müqayisədə 2,6 dəfə, orta dağlıq
ərazilərdə isə 1,9 dəfə artıq nozema parazitinə güclü formada yoluxmuşlar. Beləliklə, Zəngəzur
dağlıq ərazidə nozema parazitinə yoluxan arıların həm miqdarı, həm də yoluxması yüksək (güclü)
dərəcədə olmuşdur.
Tədqiqat nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, Arazboyu düzənlik, orta dağlıq və Zəngəzur
dağlıq ərazilərin hamısında zəif arı ailələrinin arıları güclü arı ailələrinə nisbətən nozema parazitinə
daha çox yoluxmuşlar. Güclü arı ailələrinin nozema parazitinə yoluxma dərəcəsi zəif və orta gücə
malik arılarla müqayisədə hər zaman aşağı olur. Güclü arı ailələrinin hansı şəraitdə olmasından asılı
olmayaraq nozema sporları ilə yoluxma dərəcəsi həmişə zəif olur. Bu onunla izah edilir ki, güclü arı
ailələri yuva daxilində temperaturu sabit saxlaya bilirlər. Belə şəraitdə güclü arı ailələrində hər kq
arının qışlaması üçün sərf etdiyi yemin miqdarı az olur. Bunun nəticəsində arıların bağırsağında az
miqdarda kal toplanır və nəticədə zəif və orta gücə malik arılarla müqayisədə nozematoz az
müşahidə edilir.
Tədqiqat prosesində zəif, orta və güclü arı ailələrində nozema parazitinə yoluxma dərəcəsi
müəyyən edilmişdir.
Aparılmış tədqiqat işinin nəticələrindən görünür ki, Arazboyu düzənlik, orta dağlıq və
Zəngəzur dağlıq ərazilərində arıların nozema parazitinə yoluxma dərəcəsi müvafiq olaraq zəif
ailələrdə 35,3 %, 43,2 % və 53,1 % orta gücə malik olan ailələrdə 24,5 %, 26,1 % və 38,2 %, güclü
ailələrdə isə 18,1 %, 22,1 % və 25,1 % olmuşdur.
Buradan görünür ki, güclü arı ailələrin nozema parazitinə yoluxma dərəcəsi zəif və orta gücə
malik ailələrlə müqayisədə müvafiq olaraq 38,6 % və 13,5 % aşağı olmuşdur.
Aparılmış tədqiqat işi nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, Naxçıvan MR ərazisində
nozematoz geniş yayılmış xəstəliklərdən biridir, arıçılığa külli miqdarda iqtisadi ziyan vurur, arı
ailələrinin inkişafını ləngidir və onların məhsuldarlığını aşağı salır.
Dostları ilə paylaş: |