9
Naxçıvanda hələ orta əsrlərdə universitet funksiyasını yerinə
yeti
rən ali mədrəsələr mövcud olmuş, 1830-cu ildə isə ilk dünyə-
vi məktəb yaradılmışdır. Bu gün Naxçıvan Dövlət Universiteti
nümunəvi kampusuna, nailiyyətlərinə və ərazisinin genişliyinə
görə “Azərbaycanın Oksfordu” kimi tanınır. Azərbaycan Milli
Elmlər Akademiyasının Naxçıvan Bölməsi fəaliyyət göstərdiyi 15
il ərzində ölkəmizin mühüm elmi mərkəzlərindən birinə çevril-
mişdir.
Naxçıvanda olan qədim yaşayış yerləri, şəhərlər, möhtəşəm
qalalar, xatirə memarlığının ən mükəmməl nümunələri olan
türbələr qədim və orta əsrlər
dö
vrünə aid mədəniyyət nümunələri,
və təkrarsız təbiət abidələridir. İslam dini qəbul olunana qədərki
mədəniyyətin nümunələri kimi neolit, eneolit, Kür-Araz və
Boyalı qablar mədəniyyətinin nadir incilərini, Gəmiqaya abidələ-
rini
də qeyd etmək olar. 653-cü ildən sonra isə bu mədəniyyət
İslam mədəniyyəti ilə vəhdətdə inkişaf etməyə başlamışdır. İslam
dininin qəbulundan sonra Naxçıvan memarları islam memarlıq
ənənələrindən də bəhrələnmiş, bir-birindən dəyərli türk-islam
mədəniyyəti nümunələri ilə tarix və mədəniyyətimizi daha da
zənginləşdirmişlər.
Belə abidələrdən biri Naxçıvan memarlıq məktəbinin banisi
Əcəmi Naxçıvani tərəfindən Naxçıvan şəhərinin cənub-şərq
tərəfində 1162-ci ildə inşa edilən Yusif Küseyiroğlu türbəsidir. El
arasında “Atababa günbəzi” kimi də tanınan abidə yeraltı sərda-
bədən və yerüstü türbədən ibarətdir. Naxçıvanın türk-islam mədə-
niy
yətinin ən dəyərli nümunələrindən olan Yusif Küseyroğlu
türbəsində məqbərənin qurşağında Qurani-Kərimin “Al-i İmran”
surəsindən 15-17-ci ayələr, tağı üzərində isə “Bənna Əcəmi
Əbubəkr oğlu Naxçıvaninin əməlidir” sözləri yazılmışdır.
XII əsrdə böyük memar Ə.Ə.Naxçıvaninin Atabəy Eldənizin
xanımı Möminə xatının şərəfinə ucaltdığı türbə isə Şərq memar-
lığı tarixində qızıl səhifədir. Möminə xatın türbəsi türk-islam alə-
min
də qadına verilən dəyərin ifadəsidir. Diqqətçəkən abidələrdən
digəri XII əsrdə Culfa yaxınlığında ucaldılan Gülüstan türbəsidir.
10
Əcəmi ənənələrini davam etdirən bu nadir sənət incisi naxış kom-
po
zisiyasının kamilliyi, özünəməxsusluğu ilə bütöv bir sənətkar-
lıq məktəbindən xəbər verir. Tünd qırmızı tufdan inşa edilən,
abidə sərdabə və türbədən ibarət Gülüstan türbəsi mənbələrdə
bəzən “Kəsik günbəz” kimi də qeyd edilir.
Naxçıvan şəhərinin yaxınlığında yerləşən və Qurani-Kərimdə
adı çəkilən Əshabi-Kəhf Ziyarətgahı Dini-Mədəni Abidə Kom-
plek
si kimi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu yer yüz illər boyunca
dini inanc məkanı kimi tanınmışdır.
Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyev hələ
Sovet hakimiyyəti illərində xalqımızın dininə, inanclarına hörmət
bəsləmiş və müqəddəs yerlərə qayğı göstərmişdir. Bu qayğı,
müstəqillik dövrümüzdə də davam etmişdir. Ulu öndərin 1998-ci
ildə Əshabi-Kəhfin abadlaşdırılması və bərpa edilməsi barədə
gös
təriş verməsi, xalqımızın dininə və tarixinə göstərilən qayğı-
nın bariz nümunəsidir. Bu gün Əshabi-Kəhf tarixi abidəsi və
ziyarətgahı yenidən qurulmuş, burada məscid tikilmiş, yol çəkil-
miş, zəvvarlar üçün hər cür şərait yaradılmışdır.
Orta əsrlər Azərbaycan tarixinin əvəzsiz yadigarı olan Qara-
ba
ğlar Türbə Kompleksi Kəngərli rayonunun Qarabağlar
kəndində yerləşir. Bir türbə və qoşa minarəli baştağdan ibarətdir.
Qoşa minarəli baştağın üzərindəki kitabənin mətnindən aydın
olur ki, bu kompleksin tikilməsini Cahan Quti xatın əmr etmişdir.
Müsəlmanların ibadət və təhsil yerləri kimi yaranan dini
ocaqlardan biri də Naxçıvan şəhər Came məscididir. İslamın
əvvəllərindən mövcud olan və XVIII əsrdə Məhəmməd Təqi
tərəfindən təmir olunan, xalq arasında “Şəhər məscidi” kimi
tanınan Came məscidi sovet hakimiyyəti illərində, ateizm təbliğa-
tına geniş rəvac verildiyi bir dövrdə Naхçıvanda fəaliyyət
göstərən yeganə məscid olub. Ordubad Came və Qırx kimsənə
məscidləri, Babək rayonunun Cəhri kəndindəki Cilovxanlı məsci-
di də sovet hakimiyyətindən əvvəlki dövrlərdə bölgənin sosial-
siyasi və ideoloji həyatında mühüm rol oynamışdır. Müstəqillik
dövründə Heydər məscidi, Nehrəm kənd məscidi, Şərur məscidi,
11
Əbrəqunus və Naxçıvan şəhərində tikilən yeni məscid kompleksi
islami dəyərlərə olan bağlılığı nümayiş etdirir.
Naxçıvanın türk-islam mədəniyyəti abidələri içərisində orta
əsr Azərbaycan memarlığının nadir nümunələrindən sayılan buz-
xana
ların da xüsusi yeri vardır. Özünəməxsus memarlıq
xüsusiyyətləri ilə seçilən belə abidələrdən biri Naxçıvan şəhərinin
cənub tərəfində, İmamzadə kompleksinin yaxınlığında yerləşən
XII-
XIV əsrlərə aid buzxanadır. Bununla yanaşı, XIV əsr abidəsi
olan Ordubad şəhər buzxanası və tarixi XIX əsrə aid edilən
Cəlilkənd buzxanası qədim dövrlərdə havaların isti vaxtlarında
əhalinin buza olan tələbatını ödəmişdir. Zaman keçdikcə güclü
aşınmaya məruz qalmış buzxana kompleksləri bərpa olunmuşdur.
Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisində inşa olunmuş türk-
islam mədəniyyəti abidələrinə mülki tikililər, o cümlədən saraylar
da daxildir. Belə saraylardan biri Naxçıvan xanlarının yaşayış evi
–
Xan Sarayıdır. Sarayı XVIII əsrin sonlarında Naxçıvan xanı,
görkəmli dövlət xadimi Kəlbəli xan Kəngərli tikdirmişdir.
VII əsrdən sonra Naxçıvan ərazisində müxtəlif sufi təriqətlə-
rinə mənsub mərkəzlər, o cümlədən zaviyələr, həmçinin savadlı
kadrlara olan tələbatı ödəmək məqsədi ilə mədrəsə binaları da
inşa olunmuşdur. Zaviyələr həm ibadət və zikr yerləri, həm də
təhsil mərkəzləri olduğundan zaviyə-mədrəsə binaları da tikilirdi.
Naxçıvanda xüsusi memarlıq üslubunda inşa edilən Naxçıvanın
türk-
islam mədəniyyəti nümunələri sırasında özünəməxsus
memarlıq xüsusiyyətlərinə malik olan zaviyə-mədrəsə binası
xüsusi yer tutur.
Naxçıvan ərazisində orta əsrlər zamanı yaradılan dini-
memar
lıq abidələri sırasında xanəgah kompleksləri də mühüm
əhəmiyyətə malikdir. Belə komplekslərdən biri memarlıq qurulu-
şuna görə XII əsrə aid edilən Xanəgah Memarlıq Kompleksidir.
Xanəgah Memarlıq Kompleksi Culfa rayonunun Xanəgah
kəndindən şimаl-şərq tərəfdə Əmir Teymura qarşı müqavimətin
əsas istinadgahı olan Əlincəqalanın yaxınlığında yеrləşir.
Kоmplеks türbə, məscid və digər tikililərdən ibarətdir.
Dostları ilə paylaş: |