Nazim Eminov

12 
Müəssisənin  fəaliyyətinin maliyyə  göstəricilərinin təhlili üzrə  nəzəri məsələlərin öyrənilməsi, 
“Etilen-Polietilen” zavodunun m
əlumatları əsasında onun maliyyə göstəricilərinin təhlili neft-kimya 
müəssisəsinin  maliyyə  göstəricilərinin  yaxşılaşdırılması  üzrə  mövcud  ehtiyatları  aşkara  çıxarmağa 
imkan verə bilər. 
İlk növbədə müəssisədə planlaşdırma və idarəetmə işlərinə diqqət artırılmalıdır. Müasir dövrdə 
istehsal h
əcmləri həm azala, həm də arta bilərlər. Belə şəraitdə maliyyənin səmərəli təşkili və idarə 
edilm
əsi təsərrüfat fəaliyyətinin idarə  edilməsi prosesində  əsas vəzifələrdən  olmalıdır,  bağlanmış 
müqavil
ələrə, istehsalat proqramına uyğun olaraq dəqiq maliyyə planlaşdırılması aparılmalıdır. Çünki 
maliyy
ə  planlaşdırılması  istehsal  prosesinin  material  və  dəyər amillərinin balanslaşdırılmasının 
mühüm vasit
əsidir. Onun köməyi ilə  pul və  maliyyə  ehtiyatlarının  məbləği  natural göstəricilərə 
uyğunlaşdırılır, tələb amilinin dəyişilməsindən asılı olaraq tənzimlənir.  
Təhlil  göstərmişdir  ki,  son  bir  neçə  ildə  zavod  üzrə  kreditor  və  debitor  borclar  yaranmışdır. 
İstənilən  müəssisənin  təsərrüfat  fəaliyyətində  bu,  demək  olar  ki,  təbii  maliyyə-iqtisadi prosesdir. 
Bununla  belə,  müəssisə  tərəfindən  yaranan  borcların  ödənilməsində  maliyyə  daxilolmalarından 
istifadə edilməsi olduqca əhəmiyyətlidir. Hesab edirik ki, “Etilen-Polietilen” zavodunun kreditor və 
debitor borclarının azaldılmasını aşağıdakı yollarla təmin etmək mümkün olar: 
a)  istehlakçılarla,  sifarişçilərlə  satılan  məhsullar üzrə  ödəmə  intizamı  şərtlərinin dəqiq 
mü
əyyənləşdirilməsi, onlara riayət olunmasına mütəmadi nəzarət edilməsi; 
b) vaхtı keçmiş borclar üzrə debitorlarla hesablaşmaların vəziyyətinə daima nəzarət etmək; 
c)  “Azərikimya”  İstehsalat  Birliyinin  müəssisələri  ilə  kreditor  və  debitor  borclarının  qarşılıqlı 
əvəzlənməsini təşkil etmək. 
“Etilen-
Polietilen”  zavodunun  məlumatlarının  təhlili  göstərmişdir  ki,  onun  maliyyə 
göstəricilərinə təsir göstərən səbəblərdən biri də maya dəyərinin yüksək olmasıdır. Buna görə maya 
d
əyərinin  aşağı  salınması  ilə  əlaqədar texniki tədbirlərin həyata keçirilməsi, qənaət rejiminə  ciddi 
riay
ət edilməsi və  ona nəzarətin gücləndirilməsi  işlərinin  ardıcıl  davam  etdirilməsi  maliyyə 
göstəricilərinin yaxşılaşdırılması ehtiyatları kimi qəbul olunmalıdır.  
H
ər bir müəssisənin maliyyə  göstəriciləri onun istehsal-təsərrüfat fəaliyyətinin səmərəliliyini 
xarakteriz
ə  edirlər. Müəssisənin mənfəətlə  işləməsi onun maliyyə  imkanlarının  və  istehsalın 
genişləndirilməsinə,  bir  sıra  sosial-iqtisadi problemlərinin həll edilməsinə  müsbət təsir  göstərir.  
Mü
əssisənin ümumi rentabellik səviyyəsinin təmin edilməsi çərçivəsində  maliyyə  nəticələri 
göst
əricilərinin yaxşılaşdırılması  mühüm  əhəmiyyətli  məsələlərdən  olmalıdırlar.  Yəni təkcə  cari 
deyil, h
əm də  gələcək dövrlərdə  də  mənfəətin təmin edilməsi üçün müxtəlif  istiqamətlərdə  işlər 
yerin
ə yetirilməlidir. 
Zavodun balans m
ənfəətinin  əsasını  məhsul  satışından  əldə  edilən mənfəət təşkil  edir.  Bu 
s
əbəbdən zavodda istehsal olunan məhsulların  satış  həcmlərinin  artırılmasını  mənfəətin həcminin 
artırılmasının mühüm amili hesab etmək olar. 
“Etilen-Polietilen” zavodunda 
əsas fondlardan istifadə səviyyəsi. 
M
əlumdur ki, istehsal müəssisələrində  təsərrüfat fəaliyyətinin qiymətləndirilməsində  ümumi 
rentabellik göst
əricisi ilə  bərabər, məhsulun  rentabellik göstəricisi də  istifadə  edilir. Bununla 
əlaqədar olaraq  istehsal olunan məhsulun səmərəlilik  və  mənfəətlilik səviyyəsinə  görə 
f
ərqləndirilməsi zəruridir. Satılan məhsulun ümumi həcmində yüksək mənfəətli məhsulların sayı və 
h
əcmi artdıqca, ümumi mənfəət çoхalır. Ona görə, “Etilen-Polietilen” zavodunda yüksək mənfəətli 
m
əhsulların  istehsalının  genişləndirilməsinin ümumi istehsal-satış  siyasətinin tərkib hissəsinə 
çevrilm
əsini müəssisənin təsərrüfat-maliyyə  fəaliyyətinin səmərəliliyinin yüksəldilməsinin və  onun 
idar
ə edilməsinin əsas istiqaməti kimi qiymətləndirmək məqsədəuyğundur. 
Mü
əssisənin maliyyə vəziyyətini müəyyən etmək üçün həm ekspress - təhlil, həm də maliyyə-
t
əsərrüfat  fəaliyyətini qiymətləndirən göstəricilər sistemindən istifadə etmək mümkündür [3]. 
S
ənaye müəssisəsinin  iqtisadi  potensialını  qiymətləndirərkən onun  əmlak vəziyyəti də  nəzərə 
alınmalıdır.  Müəssisənin  iqtisadi  potensialının    əmlak tərkibinin qiymətləndirilməsi məqsədilə 
fondverimi, fondtutumu, fondla silahlanma göst
əricilərindən istifadə olunur. 
 

---

13 
C
ədvəl 1. 
Fondverimi v
ə əsas kapitalın aktiv hissəsi arasındakı əlaqə 
  
№  Əsas fondlar 
Ölçü 
vah. 
İllər 
2011 
2012 
2013 
2014 
2015 
2016 
1. 
Binalar 
mln.man  36442,1 
33331,9 
34080,0 
48631,4 
48639,8 
48122,4 
2. 
Qurğular 
“___” 
44616,2 
36291,1 
54219,2 
59392,4 
59392,4 
57868,0 
3. 
Ötürücü 
qurğular 
“___” 
27639,2 
27588,8 
31525,3 
33040,7 
33203,7 
35863,3 
4. 
Maşın və 
mexanizml
ər 
“___” 
130589,8 
126607,7 
135045,0 
141267,5 
143262,0  165275,2 
C
əmi 
“___” 
239287,3 
223818,5 
254869,5 
282332,0 
284497,9  307128,9 
Fondverimi 
“___” 
0,561 
0,605 
0,676 
0,380 
0,524 
0,664 
 
Aşağıdakı  cədvəldə  (cədvəl 3.3.) əsas  fondların  aktiv  hissəsi ilə  “Etilen-Polietlen”  zavodunun  
fondvermi arasındakı əlaqə göstərilmişdir. 
C
ədvəl  1-dən  göründüyü kimi 2011-2016-cı illərdə əsas fondların aktiv hissəsi 67,84 mln manat 
v
ə ya 28,4% artmışdır. Buna  müvafiq olaraq fondverimi göstəricisi isə 0,561 man/manatdan 0,664 
man/manata yüks
əlmişdir. 
Əsas  fondları  xarakterizə  edən  əmsallar iki qrupda birləşdirilmiş,  onlar    tərəfimizdən  
hesablanaraq c
ədvəl 2 və cədvəl 3-də göstərilmişdir. 
 
C
ədvəl 2.  
“Etilen-Polietlen” zavodunda 
əsas  fondlardan istifadə  göstəricilərinin hesabatı  (birinci 
qrup) 
 
№ 
Əmsallar 
İllər 
2011 
2012 
2013 
2014 
2015 
2016 
1. 
Yenil
ənmə (K
y
)
∗∗ 
0,066 
0,089 
0,179 
0,138 
0,010 
0,054 
2. 
Çıxma (K
ç
) 
0,076 
0,133 
0,076 
0,037 
0,001 
0,035 
3. 
İntensivlik (K
yi
) 
1,175 
1,573 
0,380 
4,171 
9,420 
1,583 
4. 
Artma (K
a
) 
-0,149 
-0,364 
1,631 
3,171 
8,420 
0,058 
 
C
ədvəl 3. 
“Etilen-Polietilen” zavodunda 
əsas fondlardan  istifadə göstəricilərinin hesabatı  (ikinci 
qrup)
∗ 
 
№ 
Əmsallar 
İllər 
2011 
2012 
2013 
2014 
2015 
2016 
1. 
Aşınma (K
aş
)
∗∗ 
0,528 
0,545 
0,544 
0,557 
0,587 
0,613 
2. 
Yaralılıq (K
yar
.) 
0,472 
0,455 
0,456 
0,443 
0,413 
0,387 
C
ədvəl 2-dən  görünürki, həm yeniləşmə, həm də  çıxma  əmsalının  qiyməti çoxda böyük 
r
əqəmlər olmasada, intensivlik əmsalı (daxil olan əsas fondların çıxan əsas fondların dəyərinə nisbəti) 
h
əmişə vahiddən  böyükdür (2013-cü ildən başqa). Bu da o deməkdir ki, daxil olan əsas fondların 
artım tempi, çıxan əsas fondlardan üstündür, yəni “Etilen-Polietilen” zavodunda yeniləşmə prosesi 
baş  verər. Lakin bu zavodda əsas  istehsal  fondlarının  yararlılıq  əmsalı  (ikinci  qrup  əmsallar)  çox  
kiçikdir (C
ədvəl 3).  Yəni 2011-ci ildə əgər bu 47,2%  idisə, 2016-cı ildə 38,7% təşkil  edir ki, bu da  
zavodda 
əsas fondların  aşınma  dərəcəsinin yüksək olduğuna  işarə edir. Belə ki, əgər 2011-ci ildə 
aşınma  əmsalı  52,8%  olmuşdursa,  2016-cı  ildə  61,3% təşkil  etmişdir.  Təbiidir ki, belə  şəraitdə 
“Etilen-
Polietilen” zavodunun  iqtisadi potensialından  tam istifadə olunmadığı aşkar  olur. 
Zavodun maliyy
ə dayanıqlığı göstəriciləri. 
Mü
əssisənin maliyyə vəziyyətini qısa və uzun müddətli perspektivə görə qiymətləndirmək olar. 
Birinci halda mü
əssisənin maliyyə vəziyyətinin qiymətləndirilməsi meyarı likvidlik və müəssisənin 

---