5
GİRİŞ
XV yüzillik Azərbaycan tarixində mühüm dönüş dövrüdür. Bu dövr xalqımızın yadelli əsarətindən azad
olması, müstəqil dövlətçilik ənənələrinin bərpası kimi tarixə daxil olmuşdur. Azərbaycanda Teymuri ağalığına
son qoyulması və yerli
dövlətcilik ənənəsinin bərpasında Qaraqoyunlu tayfalarının əvəzsiz xidməti olmuşdu.
Azərbaycan Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin yaranması və onların fəaliyyəti nəticəsində
Azərbaycan
beynəlxalq münasibətlər sisteminə daha fəal cəlb olunmuş, onun Qərbi Avropa və Şərq ölkələrilə qarsılıqlı
əlaqələri daha da güclənmişdir.
Vətən tarixşünaslığında Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin siyasi, ictimai-iqtisadi tarixi ətraflı
tədqiq olunmuşdur. Lakin Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu tayfalarının mənşəyi problemi, onların Azərbaycan
tarixində yeri, qarşılıqlı münasibətləri, həmçinin Qaraqoyunlu-Ağqoyunlu-Osmanlı və Teymuri qarşılıqlı
əlaqələri hərtərəfli tədqiq edilməmişdir. Uzun illər ərzində Türkiyə tarixçilərinin elmi araşdırmalarından
tarixçilərimiz hərtərəfli faydalanmamışlar. Azərbaycan tarixinin müxtəlif dövrlərinin tədqiqi ilə məşğul olan
türk tarıxçiləri uzun müddət ərzində "ideoloji düşmən" hesab edilmiş, onların əsərlərinə elmi baxımdan qiymət
verilməmiş, müəlliflər isə "burjua tarixçisi adı ilə "tənqidlərə məruz qalmışlar. Buna görə də, XV əsr
Azərbaycan dövlətlərinin tarixinin Türkiyə tarixşünaslığında tədqiqinə ətraflı baxış obyektiv zərurətdir. Sovet-
Türkiyə münasibətlərinin qeyri-qənaətbəxş olması nəticəsində tarixçilərimizin Türkiyə tarixşünaslığına lazımi
səviyyədə müraciət etməməsi problemin aktuallığını şərtləndirən amillərin başlıcasıdır. Nadir əlyazmalar və ilk
mənbələrdən yararlanan Türkiyə tarixçilərinin əsərlərinin hərtərəfli araşdırılması tarixşünaslığımızda problemlə
bağlı olan boşluğu bərpa etməyə imkan yaradacaqdır.
Azərbaycan tarixşünaslığında Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin siyasi tarixi ilə bağlı olan
məsələlərin əsa-
[5-6]
sən tədqiq olunduğunu nəzərə alaraq öz tədqiqatımızda daha çox bu dövlətlərin tədqiqata
cəlb olunmamış və lazımi səviyyədə araşdırılmamış məsələlərinə başlıca diqqət yetirilmişdir.
Müasir türk tarixşünaslığında Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin tarixinin tədqiqi və təhlili
zamanı dövrün türk, fars və ərəb mənbələrindən istifadə edilmişdir. XIV əsrin sonunda Qaraqoyunlu tayfalarının
Azərbaycanda baş vermiş siyasi mübarizədə iştirakı, Qaraqoyunlu-Teymuri münasibətləri Zeynəddin bin
Həmdullah Qəzvininin əsərində' öz əksini tapmışdır. Qaraqoyunlularla bağlı mühüm məlumata Nizaməddin
Şaminin "Zəfərnamə”
2
sində rast gəlmək olur. Burada Qaraqoyunlu Qara Yusifin Cəlayiri Sultan Əhmədlə
münasibətləri, Qaraqoyunlu-Osmanlı, Qaraqoyunlu-Teymuri münasibətləri müəllif müşahidələri əsasında
yazıldığından əsər ilkin mənbə kimi daha qiymətlidir. Dövrün fars dilli qaynaqları arasında Şərəfəddin Yəzdinin
"Zəfərnamə" əsəri
3
mühüm yer tutur. Əsərdə Əlincə qalasının 14 il davam edən mühasirəsi, Sultan Əhməd
Cəlayiri və Qara Yusifin "Rum sultanı" İldırım Bəyazidə sığınmaları, Əmir Teymurun təhdidi ilə Türkiyədən
çıxıb Şama getmələri və nəhayət cığatay ordusunun "Rum diyarına" hücumunun əsas səbəbi izah edilir. Müəllif
Nizaməddin Şami kimi Əmir Teymurun Türkiyəyə hücumunun səbəbini "fıtnə fəsad sahibi" Qara Yusiflə bağlı
olduğunu göstərir. Əsərdə Qaraqoyunlu-Teymuri münasibətlərinə aydınlıq gətirən müəllif, Əmir Teymurla
Qaraqoyunlu Qara Yusif arasındakı düşmənçiliyin səbəbi kimi Qara Yusifin Toxtamış xana yardım
göstərməsini bildirir.
Qaraqoyunlu dövlətinin Azərbaycanda yaranması, Qaraqoyunlu-Ağqoyunlu, Qaraqoyunlu-Teymuri,
Qaraqoyunlu-Osmanlı münasibətləri Fəsih Xavafınin əsərində
4
öz əksini tapmışdır. Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu
dövlətlərinin yaranması, Qaraqoyunlu-Ağqoyunlu-Teymuri, Qaraqoyunlu-Ağqoyunlu-Osmanlı münasibətləri
Əbdürrəzzaq Səmərqəndi-
[6-7]
nin "Mətləüs-sədeyn və məcməül-bəhreyn" adlı əsərində ətraflı verilmişdir.
,
Əbubəkr Tehraninin "Kitabi-Diyarbəkriyyə" adlı əsəri Qaraqoyunlular və Ağqoyunlular haqqında geniş
məlumat verən qiymətli mənbədir.
6
Əsərdə Ağqoyunlu sülaləsinin mənşəyi, Ağqoyunlu-Qaraqoyunlu,
Qaraqoyunlu-Osmanlı-Tcymuri, Ağqoyunlu-Osmanlı-Teymuri münasibətləri daha ətraflı əks olunmuşdur.
Fəzlullah ibn Rüzbehan Xuncinin "Tarixe aləmaraye-Əmini" əsəri
7
xronoloji baxımdan Əbu-bəkr Tehraninin
qeyd etdiyimiz kitabının birbaşa davamıdır. 'Tarixe-aləmaraye-Əmini" əsərində Ağqoyunlu
dövlətinin siyasi
tarixi, Ağqoyunlu - Teymuri, Ağqoyunlu-Osmanlı münasibətlərilə bağlı mühüm məlumatlar verilmişdir.
Tac əd-Din əs-Səlmaninin "Tarixnamə" əsərində
8
Qaraqoyunlu-Teymuri münasibətlərilə bağlı mühüm
məlumat öz oksini tapmışdır. Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin siyasi tarixinin öyrənilməsində XVI əsr
müəllifləri Həsən bəy Rumlunun
9
və Şərəfxan Bidlisinin
10
əsərlərinin mühüm əhəmiyyəti vardır. Həsən bəy
Rumlunun "Əhsənüt-təvarix" əsərində Qaraqoyunlu-Osmanlı, Qaraqoyunlu-Ağqoyunlu-Teymuri münasibətləri
haqqında ətraflı məlumat verilmişdir.
Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin Osmanlı Türkiyəsi ilə qarşılıqlı əlaqələri tədqiq olunarkən
Firudin bəyin və Əbdül Hüseyn Nəvayinin nəşr etdirdikləri sənədlər və məktublar toplusundan geniş istifadə
edilmişdir.
11
XV əsr Azərbaycan dövlətlərinin Türkiyə ilə qarşılıqlı əlaqələrinin öyrənilməsində Osmanlı
tarixçilərinin əsərləri önəmli yer tutur. Narrativ Osmanlı mənbələrində Azərbaycanın tarixi barədə sistemli