Neft firtinasi
NEFT VƏ OSMANLI İMPERİYASININ
Yüklə 0,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- NEFT VƏ OSMANLI İMPERİYASININ TALEYİ
NEFT VƏ OSMANLI İMPERİYASININ TALEYİ İngilislər böyük imperiyalarını genişləndirmək və Aralıq dənizinə də hakim olmaq layihələrini XIX əsrin ilk yarısından sonra sürətlə tətbiq etməyə başladılar. Admiral Nelsonun Trafalqarda əldə etdiyi böyük dəniz zəfərindən sonra, İngiltərə. Aralıq dənizində yeni hərbi bazalar əldə etdi. İngilislər bu bazalara dayanaraq Aralıq dənizini bir ingilis dənizi halına gətirdilər. Onlar dünya dənizlərində və bu arada mədəniyyətin beşiyi olan Aralıq dənizində də öz hakimiyyətlərini bərqərar etdikdən sonra, öz tacir təfəkkürlərinin hakim olduğu siyasətlərinin işığı altında, Yaxın və Orta Şərqin zəngin yeraltı və yerüstü sərvətləri ilə yaxından təmasda olmağa başladılar. İngilislərin təmasda olduqları bu torpaqlara, dünya siyasətinə böyük təsir gücünə malik olan Osmanlı İmperiyası hakim idi və ingilislərin göz dikdikləri təbii zənginliklərin hamısı bu imperiyanın daxilində yerləşirdi. Osmanlı İmperiyası taxtında isə 1877-ci ildən bəri imperiya tarixinin ən qüdrətli şəxsiyyətlərindən, əsrinin ən böyük siyasi xadimlərindən olan Sultan II Əbdülhəmid xan oturmuşdu. Şübhəsiz, onun torpaqları üzərində belə asanlıqla və rahatlıqla at oynadıla bilməzdi... Sultan II Əbdülhəmid xan, ingilislərin Osmanlı İmperiyası hüdudları daxilindəki yeraltı və yerüstü sərvətlərə hakim olmaq üçün etdikləri bütün təşəbbüsləri rədd etmiş və onlar üçün bir neçə sürprizlər hazırlamışdır. İngilislər qətl etdirməyə müvəffəq olduqları Sultan Əbdüləziz xandan sonra Osmanlı İmperiyası taxtına Sultan V Muradın keçəcəyini və bu taxtı ölüncəyə qədər mühafizə edəcəyini ümid etdilər. Lakin nəticə ingilislərin gözlədiyi kimi olmadı. Sultan V Murad taxta çıxdığı ilk gündən etibarən qarşılaşdığı bir neçə daxili siyasi hadisələrin təsirindən sarsıldı və bir müddət sonra imperiya taxtını qardaşı Sultan II Əbdülhəmid xanın xeyrinə tərk etdi. Sultan II Əbdülhəmid xan, böyük dövlətlərin neft uğrunda mübarizəyə başladıqları zaman Osmanlı taxtına çıxır və dövlətin taleyi ilə məşğul olmağa başlayır. Onun taxta çıxmasından 20 il əvvəl, Qaliçiyada neft tapılmış, əvvəllər ingilis-fransız, sonralar isə, ingilis-alman-fransız və rus mücadiləsi başlamışdı. Sultan II Əbdülhəmid xan zamanında isə neft, bir çox sahələrdə qiymətsiz maddəyə çevrilmişdir. Neftin hər keçən gün artan qiyməti və bu qiymət məfhumu arasında da əhəmiyyət kəsb edən qüdrəti, Avropaya, daha sonra dünyaya hökm etmək iddiasını da isbat edən ingilisləri, çox ciddi və ölçüyə gəlməz bir mübarizəyə sövq etdi. Birliyini yeni tamamlayan, Bismarkın polad kimi iradəsi altında dünya siyasətinə qüdrətli bir dövlət olaraq girən Almaniya da, böyük dövlət olmanın şərtlərinin başında xam maddə qaynaqlarına sahib olmağın vacibliyini gözəl bilirdi. Xam maddələrin əhəmiyyəti Orta Şərqdə və bütün böyük ticarət yolları keçən ərazilərdə Almanya ilə İngiltərəni qarşı-qarşıya gətirdi. Orta Şərqdəki mübarizə Osmanlı İmperiyası torpaqları üzərində cə- rəyan edirdi.Gələcəkdə bu mübarizənin mərkəzini Osmanlı İmperiyası dağıldıqdan sonra, bir neçə kiçik və süni dövlətlər halında dünya xəritəsində yer alan ərəb dövlətləri təşkil edəcəkdi. İngilislər türklərə xoş görünmək üçün, əvvəlcə Adana-Mersin dəmiryolu xəttinin çəkilməsi icazəsini aldı. Onlar bu xətti inşa edərkən, almanlar da İstanbulda Sultan II Əbdülhəmid xan ilə Bağdad dəmiryolunun inşasına dair danışıqlar apararaq ingilislər kimi imtiyaza sahib oldular. Qarşıya belə bir sual çıxır. Nə üçün ingilislər, istərsə də almanlar, Osmanlı İmperiyasının geniş hüdudları daxilində yalnız İraq və Suriya ərazisində imtiyazlar əldə etmək istəyirdilər? Bu sualın ca- vabı olduqca açıq-aşkar idi. Onsuz da sonrakı mübarizələr, Osmanlı İmperiyasının zorla Birinci Dünya müharibəsinə qatılması və nəhayət neftin ortaya çıxan cahanşümül əhəmiyyəti, bizi haqlı olaraq neft deyilən xam maddə üzərində durmağa sövq etməkdədir. Bəli, Osmanlı İmperiyasının üç qitəyə yayılan vüsətini gözümüzün qabağına gətirsək, hər iki dövlətin Mesopotamiyada da imtiyazlar almaq istəmələrini neftdən başqa bir səbəbə bağlamaq mümkün deyildir. Bu ərazi, dünyanın ən böyük neft ehtiyatlarına sahib idi. Bu hər iki dövlət, özlərini Osmanlı İmperiyasına dost kimi göstərmələrinə baxmayaraq, neft yataqları olan Mosulu ələ kecirməyə çalışırdılar. Hər iki dövlət bilirdi ki, neft adlanan bu xam maddəni kim daha əvvəl əldə edə bilsə, Avropaya, dolayısı ilə dünyaya hakim olacaqdır! Neft hələ XIX əsrin ikinci yarısında mücadilə mövzusu olmuş, dövlətlər o zamandan bəri bir- birlərinə qarşı bu pis qoxulu maye üçün mübarizə bayraqlarını qaldırmışdılar. Lakin almanlar, ingi- lislərə nəzərən Osmanlı imperatoru Sultan II Əbdülhəmid xan nəzərində daha çox şansa sahib idilər. Bağdad dəmiryolu imtiyazını almaları bunun ən açıq-aydın dəlilidir. Yalnız, hər iki rəqib dövlətin verdikləri qərarda unutduqları bir tərəf vardı. Bu da, tədbirli və düşüncəli, böyük bir siyasət adamı olduğu dünya tərəfindən təsdiqlənən və bu xüsusiyyətləri ilə də tarixə düşən Sultan II Əbdülhəmid xanın mövcudiyyəti idi. Sultan II Əbdülhəmid xan hər iki dövlətin Mesopotamiyadakı əsl və daima gizlətmək istədikləri məqsədlərini aydın anlayırdı. Sultan II Əbdülhəmid xan, Bağdad dəmiryolu imtiyazının dəstəkçisi “Deutshe Orient Bank” ilə “Deutsche Orient Palestina Bank”ın Osmanlı torpaqlarına küllü miqdarda sərmayə yatırımına səbəb olan dəmiryolu anlaşmasından, yəni, 1886-cı ildən dörd il sonra, 1890-cı ildə təhlükənin qarşısını ala biləcək tədbir gördü. Sultan II Əbdülhəmid xan bu tarixdə bir əmrlə Mosulun neft sahəsini “Padşahın mülkü” elan etdi. Sultan II Əbdülhəmid xanın bu qərarı, istər almanları, istərsə də ingilisləri dəhşətli dərəcədə sarsıtmışdır. Sultan II Əbdülhəmid xan hər iki dövlətin, hər çarəyə əlac qılaraq, böyük yatırımları göz altına alaraq girişdikləri sərbəst hərəkətlərlə əldə etmək istədikləri nəticəni bu əmrlə tarixə yazdırdı. Ancaq, əllərində edə biləcəkləri, daha doğrusu diplomatik yollarla edə biləcəkləri bir şey yox idi. Lakin həqiqətdə isə edəcəkləri çox şeylər vardı və Osmanlı İmperiyası başdan-başa Bosniya və Hersoqovinanın qarlı dağlarından Ərəbistanın isti çöllərinə qədər qanlı bir hərb meydanına dönəcək, yanacaq, yıxılacaq, məmləkətin seçilmiş övladları Balkanlarda, Yəməndə, Ərəbistan çölündə əriyib gedəcəkdir... Mosulun neft sahələri Məmalik-i Şahanə elan edilmişdir. Artıq bu iradəni dəyişdirmək, bu və ya başqa şəklə salmaq mümkün deyildir. Bu üzdən də Mosulda neft imtiyazı almaq istəyən dövlətlər xəyal qırıqlığına uğradılar... Beləcə, ingilislərin Uzaq Şərqin neft sahələri ilə maraqlanmağa başladıqları və amerikalılarla çətin bir hərb etdikləri tarix bu dövrə təsadüf edirdi. Deterdinq də o sıralarda Çində amerikalıları məğlub etmiş və Çin bazarlarını əlinə keçirmişdir. Çində amerikalılarla apardıqları çətin mübarizəni qazanan Deterdinq, bütün gücünü, 1890-cı ildə Orta Şərqə yönəltdi və ən mahir casuslarını Osmanlı İmperiyası torpaqlarına göndərdi. İngiltərə İmperiyası hökumətinin ən məşhur diplomatları da öz mövqelərini İstanbulda möhkəmlətdilər və durmadan Sultan II Əbdülhəmid xana təzyiqlər göstərdilər. Lakin diplomatik kanallarla edilən bütün bu təzyiqlər heç bir fayda vermədi. Sultan II Əbdülhəmid Yüklə 0,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|