Neft firtinasi
Yüklə 0,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
zərbə ilə qarşılaşdılar. Ancaq, bu məğlubiyyətlə barışa bilməyən ingilislər yeni mücadilə metoduna baş vurdular. Onlar vəhhabilər ilə Məkkə şərifi Hüseynin arasında uzun illər davam edən qorxunc bir müharibə törətdilər. Bu müharibə şərif Hüseynin müəmmalı ölmündən sonra onun oğlanları ilə Əbdüləziz ibn Səud arasında da davam etdi. Bu mücadilələr sadəcə olaraq neft üçün aparılırdı. İstiqlal, azadlıq boş sözdən başqa bir şey deyildi. Həmçinin, Birinci Dünya müharibəsindən sonra yaranmış dövlətlər istiqlallarına deyil, sadəcə olaraq zəngin neft sahələrinə sahib oldular. İstiqlal onlar üçün artıq bir xülyadır. Dünən də belə idi, bu gün də belədir. Əbdüləziz ibn Səudin 1902-ci ildə Osmanlı dövlətinə qarşı qaldırdığı üsyan yatırıldıqdan sonra 1908-ci ilə, yəni Sultan II Əbdülhəmid xanın taxtdan salınmasına qədər həm vəhhabilər, həm də ingilislər heç bir təşəbbüsə əl atmadılar. Entelijans Servis tərəfindən Əbdüləziz ibn Səudun yanına mışavir olaraq göndərilən məşhur ingilis neft cəsusu Filbi vəhhabilərin başçısına gücünü artırmağı məsləhət gördü. Amma, Filbi döyüşçülərin sayının çoxaldılması ilə hər hansı bir nəticənin alınmasına o qədər də inanmırdı. O, bu qüvvələri dəmir kimi bir əlin altında birləşdirməyi və toplamağı məqsədə uyğun hesab edirdi. Əbdüləziz ibn Səud də bu fikri bəyənmişdi. Onlar vaxt itirmədən fəaliyyətə başladılar. Ancaq, işlər onların düşündükləri kimi o qədər də asan getmirdi. Bədəvi həyatı yaşamağa alışmış ərəblər qanun və nizam tanımırdılar. Halbuki, yeni qüvvələrin bir qanun və nizam altına alınmaları vacib idi. Filbi bunun da yolunu tapdı. Dini təəssübə əsaslanan bir siyasət yürütdü. Filbi və Əbdüləziz ibn Səud düz on il çalışdılar və istədikləri qüvvəni meydana gətirdilər. İhvan adı altında 1912-ci ilin yayında rəsmən qurulmuş olan silahlı qüvvənin ümumi qərargahı Aravyada yerləşirdi. İngilis zabitlərinin təlim və tərbiyəsi ilə formalaşmış bu silahlı qüvvə 1913-cü ildə qəflətən hücuma keçərək Xassanı işğal etdilər. Əbdüləziz ibn Səud Osmanlı dövlətinə qarşı yenidən baş qaldırmışdı. Əbdüləziz ibn Səud artıq Hindistandakı ingilis cəsusları və ingilis qüvvələri ilə əlaqə yaratmışdı. Deterdinq 10 illik mücadilədən sonra arzusuna çatmışdı. Hicazın qapıları onun üzünə tamamilə açılmışdı. İngilislər artıq vəhhabilərin torpaqlarında və Əbdüləzizin hakim olduğu ərazilərdə sərbəst hərəkət edə bilirdilər. İngilis cəsusları Əbdüləziz ibn Səudu daima türklərə, Məkkə şərifi Hüseynə və türklərin yaxın dostu olaraq tanınan Əli Rəşidə qarşı üsyana təhrik edirdilər. Bu təhriklər nəticəsində Birinci Dünya müharibəsinin ilk günlərində Əbdüləziz ibn Səud ingilislərlə mü- qavilə bağlamağa hazırlaşırdı. Bu anlaşmaya görə ingilislər onun istiqlalını tanıyacaq və Deterlinq hər ay ona 5000 ingilis lirəsi verəcəkdi. Beləliklə, bu anlaşmaya görə Əbdüləziz ibn Səud ingilislərin maaşlı qulluqçusu olurdu. Ancaq, Əbdüləziz ibn Səud bu anlaşmaya baxmayaraq, həmin ilin may ayında Osmanlı dövləti ilə də danışıqlar apararaq sabah-ud-dövlə fəxri adı altında Nəcit qaymaqamı təyin edilir. Yəni artıq vəhhabilərin başçısı Osmanlı dövləti adından Nəcitdə müəyyən nüfuz sahibi olurdu. Ancaq, Osmanlı İmperiyası Birinci Dünya müharibəsinə girdikdən sonra Osmanlı hökuməti Əbdüləziz ibn Səudə etimad göstərməyərək onun qan düşməni olan Əli Rəşidi dəstəkləməyə başladı. Bunu görən Əbdüləziz ibn Səud yavaş-yavaş ingilislərə meyl etməyə başladı və 1915-ci ildə Britaniya İmperiyası ilə müqavilə bağlayaraq onun himayəsinə girdi. 1915-ci ilin dekabr ayında imzalanan bu müqavilə ilə İngiltərə Osmanlı İmperiyası sərhədləri daxilində yerləşən Ərəbistan yarımadasının mərkəzində güclü bir dosta sahib olurdu. Əbdüləziz ibn Səud 1916-cı ildə ingilislər tərəfindən Osmanlı dövləti əleyhinə müharibəyə girdi. Bu vuruşma eyni zamanda Osmanl dövlətinin mənfəətlərini və bölgənin asayişini qorumağa cavabdeh olan düşməni Əli Rəşidə qarşı idi. Əli Rəşid isə Osmanlı dövlətinin tərəfdarı olaraq qalırdı. Cərrahda Əli Rəşid ilə Əbdüləziz ibn Səudin qüvvələri arasında gedən döyüşlərdə Əbdüləziz ibn Səudin ingilislərin yardımı ilə yaratdığı İhvan döyüşçüləri ağır məğlubiyyətə uğradılar. Bunu görən Deterdinq və cəsusları dərhal Məkkə şərifi Hüseynlə danışıqlar aparmağa cəhd etdilər və tezliklə buna nail oldular. İngilislər neftdən qazandıqları milyonları gələcəkdə əldə edə biləcəkləri yeni neft sahələri üçün Məkkə şərifi Hüseynin xəzinəsinə yönəltdilər. Artıq bu dövrlərdə dünyanın məşhur neft cəsuslarından Lavrens Ərəbistan yarımadasında fəaliyyətə başlamışdı. İngilis neft kralları Ərəbistanda fəaliyyət göstərən cəsuslarının köməyi ilə yavaş-yavaş şimala, İraqın neftli ərazilərinə doğru irəliləməyə başladılar. Onlar bu ərazilərdə yaşayan şeyxlərə küllü miqdarda var-dövlət bağışlayaraq onların ehtiyaclarını təmin edirdilər. Lavrensin əlində güclü bir vasitə var idi. Bu vasitə Məkkə şərifi Hüseynin böyük oğlu əmir Feysəl idi. 1916-cı ildə gələcəkdə Suriya və İraq kralı olaraq Lavrens tərəfindən Londona təqdimatı verilən zaman Əbdüləziz İbn Səud əmir Feysələ qarşı çıxdı. Əbdüləziz ibn Səud ingilislərlə mövcud olan müqaviləyə baxmayaraq Osmanlı dövləti ilə danışıqlar aparmağa çalışdı. Amma, Camal paşadan rədd cavabı alınca təkrar ingilislərə, dolayısı ilə ser Deterdinqə əl uzatmaqdan da çəkinmədi. İngilislərdən hər cür yardım alan və atasının hörmətinə görə ərəb şeyxləri üzərində böyük nüfuza malik olan əmir Feysəl bir dövlət qurmaq xəyalı ilə Osmanlı dövlətinə qarşı müharibə elan etdi. Bu mücadilədə ona yardımçı olan ünsürlər ingilislər tərəfindən əvvəlcədən təlimatlandırılmışdılar. İstər İstanbul, istərsə də Beyrut, Şam və Misirdə qurulmuş olan müxtəlif cəmiyyətlər ərəb istiqlalı üçün iş görə biləcək mütəxəssislər hazırlamışdılar. Bu ünsürlər Birinci Dünya müharibəsi dövründə Osmanlı ordusunu daxildən sarsıtmaq üçün hər cür cəsusluq fəaliyyəti göstərmişdilər. Bu cəmiyyətlərdən, xüsusilə «İlel Mərkəziyyə»yə mənsub olanlar daha çox fərqlənmişdilər. Məkkə şərifi əmir Hüseynin böyük oğlu əmir Feysəl bu təşkilatdan daha çox istifadə edərək Osmanlı ordusunu arxadan vurmağa çalışdı. Ona bu işdə ən böyük köməyi gələcək İraq dövlətinin baş naziri vəzifəsini tutan Nuri Səid paşa etmişdir. Əmir Feysəlin ən yaxın adamı olan bu şəxs türk ordusunda yüzbaşı rütbəsində qulluq edərkən «İlel Mərkəziyyə»nin həyata keçirmək istədiyi istiqlal hərəkatı təşəbbüsünün üstü açıldıqdan sonra Camal paşanın hərbi tribunalının yağlı kəndirindən canını ancaq ingilislərə sığınmaqla qurtara bilmişdi. Əmir Feysəlin bu müvəffəqiyyətləri Əbdüləziz İbn Səudu çox narahat etməyə başladı. Tale əmir Feysələ gələcək taxtını hazırlayırdı. Əslində əmir Feysəlin adının hər tərəfdə duyulması sadəcə bir təsadüfə, yəni döyüşlərə Məkkə şərifi Hüseynin geniş nüfuza sahib olduğu torpaqlar üzərində cərəyan etməsindən irəli gəlirdi. Artıq əmir Feysəl ilə Əbdüləziz ibn Səudun arasında toqquşmanın baş verəcəyi qaçınılmaz idi. İngilislər baş verə biləcək təhlükənin qarşısını almaq üçün müəyyən tədbirlər görməyə çalışdılar. Entelijans Servisin ən təcrübəli əməkdaşları bu ixtilafı bitərəfləşdirmək üçün səfərbər olundular. Bunlar Lavrens, Qertrud Bell, Sidney Reyi və Filbi idi. Əbdüləziz ibn Səudu Filbi yola gətirəcək, Qertrud Bell isə ərəb şeyxləri arasında çalışacaq, Sidney Reyi ilə Lavrens isə iki ərəb şeyxi arasındakı mücadiləni dayandırmaq üçün əmir Feysələ təsir edəcəkdilər. Cəsuslar onlara verilən tapşırıqları yerinə yetirdilər və iki əmiri barışdırdılar. Beləliklə, ingilislər özləri üçün təhlükə hesab etdikləri bu anlaşılmazlığı bitərəfləşdirməyə nail oldular. Hər iki ərəb əmiri arasında bağlanmış müqaviləyə görə Əbdüləziz ibn Səud Ərəbistan yarımadasının Nəcid- Riyad-Nəcəf ərazisinə, əmir Feysəl isə Suriya və İraq torpaqlarına sahib olacaqdır. Bundan başqa, gələcəkdə yaradılacaq iki dövlətin torpaqları arasında qalan sahədə əmir Feysəlin qardaşı üçün İordaniya adlı kiçik bir dövlət də qurulacaqdır. Yüklə 0,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|