Buradan belə nəticə çıxartmaq olar ki, ingilislər yeni-yeni planlar tərtib etmişdilər. Hələ Birinci
Dünya müharibəsi başa çatmamışdan əvvəl Ərəbistan yarımadasının gələcək xəritəsi cızılmış və
burada üç yeni krallığın yaradılması nəzərdə tutulmuşdu.
Yuxarıda göstərdiyimiz müqavilə ilə Əbdüləziz ibn Səud onun üçün təyin edilmiş olan sərhədlər
daxilində və ətrafındakı ərəb əmir və şeyxləri ilə sərhədlərini dəqiqləşdirmək üçün müzakirələr
aparırdı. Bu danışıqlardan heç bir nəticə əldə edə bilməyən Əbdüləziz ibn Səud onu daima hədələmiş
türkpərəst Əli Rəşidin üzərinə hücum etməyi qərara aldı. Əslində müharibə bitmişdi. Dövlətlər
İngiltərənin himayəsi altında Ərəbistanda rəsmən təşəkkül etmişdi. Əbdüləziz ibn Səud Əli Rəşidi
bitərəfləşdirdikdən sonra İngiltərənin himayəsi altında olan İordaniya torpaqlarına doğru irəliləməyə
başladı. Yenicə qurulmuş bu kiçik dövlətin istiqlalı təhlükə altında idi. Elə bu səbəbdən də ingilislər
vəhhabilərin başçısı Əbdüləziz ibn Səudə təcavüzü dayandırmaq üçün xəbərdarlıq etdilər. Lakin, bu
çöl bədəvisi xəbərdarlığa o qədər də əhəmiyyət vermədi. İngilislər onun xəbərdarlığa heç əhəmiyyət
verməməsini görüb vəhhabi ordusunu təyyarələrdən bombaladılar. İngilislər bu hərəkətləri ilə əmir
Feysəli açıqca müdafiə edirdilər. İngilislər tərəfindən vəhhabi ordusunun hücumu dayandırıldıqdan
sonra 1922-ci ildə tərəflər arasında bağlanan bir müqavilə ilə İraq-İordaniya və Hicazın sərhədləri
qəti olaraq təsbit edildi. Beləliklə, bu məntəqədəki anlaşılmazlıq ortadan qaldırıldı.
Əbdüləziz ibn Səud bu müqavilədən dörd il sonra, 1926-cı ildə ingilislərin himayəsi altında özünü
Hicaz və Nəcid kralı elan etdi.
Bu zaman Türkiyədə milli-mücadilə baş vermiş və nəticədə yeni bir rejim qurulmuşdu. Yəni
respublika elan edilmiş və xilafət idarə-üsulu ləğv olunmuşdu. Xilafətin ləğv olunmasından sonra
Məkkə şərifi Hüseyn ərəblər arasında konfrans çağrılması təklifini irəli sürdı və ləğv edilmiş
xilafətin bərpasını tələb etməyə başladı. Əbdüləziz ibn Səud onun bu iddiasını qəti olaraq rədd etdi.
Beləliklə, ingilislərin yeni qurduqları bu dövlətlər Türkiyədə ləğv edilmiş xilafəti mənimsəmək
üzündən bir-birlərinə düşmən kəsildilər. İngilislər Ərəbistan yarımadasında baş verə biləcək
toqquşmaların onların mənafelərinə zidd olmasını söyləsələr də Əbdüləziz ibn Səud bu məsələdə
müxalifətdə qalmaqda davam etməkdə idi.
Vəziyyəti belə görən ingilislər Əbdüləziz ibn Səudu sıxışdırmaq məqsədi ilə bu günə qədər hər ay
ona ödədikləri 5000 sterlinqin verilməsini dayandırdılar. Hadisələrin bu istiqamətdə davam etdiyi
bir vaxtda «Standard Oyl» tərəfindən Suriyada geoloji axtarışlar aparan və neft axtaran Crain burada
amerikalıların lehinə, fransızların isə əleyhinə təbliğat aparmağa başlamışdı. Crain Suriyada fəaliyyət
göstərdiyi zaman arxeoloq Tvitchell də Qırmızı dəniz sahillərində tədqaqatlar apararaq qədim
mədəniyyət əsərləri axtarırdı. O, bu axtarışları zamanı burada neft nişanələrinə rast gəldi. Bütün
hərəkətləri ingilis cəsusları tərəfindən addım-addım izlənən Tvitchell neft tapdığını Londondakı
Arxeologiya Cəmiyyətinə bildirdiyi zaman yer yerindən oynadı. Bundan sonra İngiltərənin neft
mütəxəssisləri bu ərazini diqqətlə axtarmağa başladılar. Tvitchellin təsadüfən tapdığı neft Qırmızı
dəniz sahillərini neft mücadiləsinin mərkəzinə çevirdi. Bu andan etibarən ingilis və Amerika
sərmayəsi Səudiyyə Ərəbistanına axmağa başladı.
«Standard Oyl» ilə «Royyal Datç-Şell Qrup» Səudiyyə Ərəbistanının altını-üstünə çevirdilər.
Qırmızı dənizin hər qarışı çox diqqətlə axtarıldı və bir çox məntəqələrdə zəngin neft yataqları tapıldı.
İki nəhəng şirkət neftin tapıldığı andan etibarən bir-birilərini Səudiyyə Ərəbistanından uzaqlaşdırmaq
üçün mücadiləyə başlamışdılar. İngilislər, yəni Deterlinq «Standard Oyl»a görə daha əlverişli
vəziyyətdə idi. Məlumdur ki, dünənə qədər bir bədəvi olan Əbdüləziz ibn Səudu kral edən o idi. Bu
adam krallığını elan etdiyi günə qədər Deterlinqdən hər ay 5000 sterlinq maaş almaqla davam
etmişdi. Əbdüləziz ibn Səud məmləkətində çıxan yeni sərvətin imtiyazını tamamilə Deterlinqin əlinə
təslim etdiyi vaxt ingilislərin hər əmrini yerinə yetirən bir insan vəziyyətinə düşəcəyini bilirdi.
Ancaq, o buna imkan verməmək üçün 1933-cü il mayın 9-da «Standard Oyl Company of California”
ilə altmış illik bir neft müqaviləsi imzaladı. Beləliklə, «Standard Oyl Company of California” bu
imza ilə Səudiyyə Ərəbistanının şərq bölgəsində zəngin neft məntəqələrinə sahib oldu. İngilislər də
boş durmamışdılar. Tvitchell mərkəzi Londonda olan şirkətin nümayəndəsi olaraq Səudiyyə
Ərəbistanının bir çox yerlərində neft mədənləri imtiyazını saxlayır və Səudiyyə Ərəbistanına
yerləşirdilər.
1933-cü ilin mayında «Standard Oyl Company of California» bu imtiyazı aldıqdan sonra «Irak
Petroleum Company» da Əbdüləziz ibn Səuddan Qırmızı dəniz sahillərində neft çıxartmaq üçün 60
illik bir imtiyaz əldə edirdi. İngilislər ayrıca olaraq Tvitchellin rəhbərlik etdiyi müəssisənin yardımı
ilə Səudiyyə Ərəbistanında olan qızıl və mis mədənlərinin imtiyazlarını da almışdılar.
Hələ bu imtiyazların əldə olunmasından bir neçə il əvvəl İraq və Səudiyyə Ərəbistanının arasındakı
münasibətlər çox gərgin olmuşdu. Belə bir vəziyyət ingilislərin maraqlarına tamamilə zidd olan bir
hal idi. Bu ixtilafı şəxsən Deterdinqin özü həll etmək qərarına gəldi. İraqdakı fövqəladə ingilis
komissarı bu işdə mühüm rol oynadı, yəni hər iki kralı Deterdinqin hüzuruna getmələrini təmin etdi.
Bəsrə körfəzində dayanmış bir kabel gəmisində baş tutmuş bu müzakirələrin sonunda iki kral
Deterdinqin hüzurunda barışdılar və aralarındakı mücadiləni unudacaqlarına dair söz verdilər. Əmir
Feysəlin itaətkar hərəkətinin əksinə olaraq Əbdüləziz ibn Səud anlaşma zamanı müəyyən tələblərlə
çıxış etdi. Sonda ser Henry Deterdinqin Əbdüləziz ibn Səuda uzatdığı səkkiz min sterlinq məbləğ
yazılmış bir çek aradakı anlaşılmazlığı da həll etdi. Bu çek eyni zamanda ingilislərin bütün Səudiyyə
Ərəbistanında arzu etdikləri sərbəst hərəkət etmələrini qazandırmış olurdu.
Artıq Əbdüləziz ibn Səud qəti olaraq dünya neft kralı və «Royyal Datç-Şell Qrup»un İdarə Heyətinin
sədri ser Henri Deterdinqin ən yaxın adamı olmuşdu. Neft beynəlmiləl əhəmiyyətini bir daha elan
etmiş oldu.
Qarşıya belə bir sual çıxır: Deterdinq Orta Şərq neftinə sahib olduqdan sonra mübarizəsini
dayandırdımı? Xeyr, dayandırmadı və belə bir niyyəti də yoxdu. O, İngiltərənin qüdrətini artırmaq
üçün yeni neft sahələri axtarırdı. Mübarizə dayanmamış, sadəcə olaraq yerini dəyişmişdi. Onun
ağırlıq mərkəzi çoxdan Venesuelaya keçmişdi.
Dostları ilə paylaş: |