Neft firtinasi
Yüklə 0,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
baxımdan təmin etməyi planlaşdırdı. Deterdinq tərəfindən silah-sursatla, yanacaqla, ərzaqla və pulla təchiz edilən admiral Kolçak, general Denikin və general Vrangel bolşevik hakimiyyətini devirmək üçün əks-hücuma keçdilər. Deterdinq bu üç generalın uğur qazana bilməyəcəyini bilirdi. O, vaxt qazanaraq əsas hissələrinə sahib olduğu Bakı neftini uzun müddət əlində saxlamaq istəyirdi. Polkovnik Denstervilin komandanlığı altındakı ingilis qoşunu Bakını Deterdinqin arzusuna görə işğal etmişdi. Deterdinq Bakıda yenə də amerikalılardan çevik tərpənmiş və «Standard Oyl»un burada olan neft sahələrini də əlinə keçirə bilmişdi. Bakını işlağ edən ingilis hərbçilərinə verilən təlimata görə şəhərə yox, ən çox neft sahələrinə ciddi nəzarət etmək tapşırılmışdı. Artıq Birinci Dünya müharibəsi sona çatmış və nəticədə Almaniya ilə müttəfiqləri Osmanlı və Avstriya-Macarıstan İmperiyaları məğlub olmuşdur. Birinci Dünya müharibəsindən qalib çıxan ingilislər bir tərəfdən sülh müqaviləsi bağlamağa hazırlaşarkən digər tərəfdən də beynəlxalq miqyaslı bir neft konfransı keçirməyi planlaşdırırdılar. İngilislər rusların zəifliyindən istifadə edərək neft məsələsini həll etmək istəyirdilər. İngilislər bundan başqa qırx ildən bəri dünya neft hakimiyyəti üçün Amerika ilə apardıqları mücadiləni yenə də davam etdirirdilər. 1918-ci il noyabrın 21-də işə başlayan konfransda iştirakçılara verdiyi bir ziyafətdə İngiltərə xarici işlər naziri lord Kerzon belə demişdir: «Neft və neft məhsulları mühüm şeylərdir. Mübaliğəsiz söyləmək olar ki, müttəfiqlər zəfərə neft dalğaları üzərində gəldilər». Bu sözlər açıq bir həqiqətin ifadəsi idi. lord Kerzonun ağzından çıxan bu sözlər neftin həqiqi dəyərini ortaya qoymuşdu. Birinci Dünya müharibəsində mexanikləşdirilmiş Fransa ordusunu hərəkətə gətirmək üçün prezident Klemanso Amerika prezidenti Vilsondan 100 min ton benzin verilməsini istəyərkən belə demişdir: «Müttəfiqlər müharibəni məğlub olmaq istəmirlərsə Fransanın qana olduğu qədər neftə də möhtac olduğunu bilməlidirlər». Prezident Vilson çətinliklə də olsa Fransanı tələb olunan qədər benzinlə təmin etmişdir. Neftin əhəmiyyəti haqqında Birinci Dünya müharibəsində alman ordularına böyük qələbələr qazandırmış olan məşhur Hindenburqun hərbi naziri general Lüdendort müharibədən sonra yazaraq nəşr etdirdiyi xatirəsində müharibənin taleyinə neftin təsirini göstərmişdir. General müttəfiqlərin qələbəsini malik olduqları geniş neft mənbələri sayəsində əldə etdiklərini israrla bildirirdi. İngilislər qədər neftin əhəmiyyətini anlayan və dəyərləndirən hər hansı başqa bir dövlət göstərmək mümkün deyildir və bunun üçün də ingilislər bütün vasitələrdən istifadə edərək bu yağlı maddənin mütləq hakimi olmaq istəyirdilər. Birinci Dünya müharibəsindən sonra İngiltərə parlamentinin aşağı palatasında neft məsələsi müzakirə edilməyə başladı. Deterdinq aparılan mücadilənin qismən də olsa əhəmiyyəti haqqında aşağı palatanı məlumatlandırmaq istəyirdi. Bu məqsədlə o, palatanın müzakirələrində iştirak etmək və palatanın üzvlərinə izahat vermək üçün «Royyal Datç-Şell Qrup»un məsul şəxslərini parlamentə göndərmişdi. Bunların arasında Eg.Prettymann adlı şəxs xüsusilə fərqlənirdi. Eq.Prettymann ondan məlumat tələb edən palata üzvlərinə neft haqqında geniş məlumat vermiş və sözləri arasında bunları söyləmişdi: «Mərkəzi Avropa hökumətləri ilə imza olunan müvəqqəti müqavilənin (Almaniya, Avstriya-Macarıstan və Osmanlı imperiyaları) bütün dünyada istehsal olunan neftin 50%-ni ingilislərə vermiş olduğunu və Böyük Britaniyanın bir neft imperiyası halına gəldiyini təkəbbürlə ərz etmək istəyirəm». Bəli, bu şəxsin İngiltərə parlamentinin aşağı palatasında iftixarla bildirdiyi kimi Böyük Britaniya İmperiyası artıq neft imperiyası idi. Siyasi hadisələr ingilislərin, dolayısı ilə Deterdinqin arzu etdiyi şəkildə inkişaf etmiş və yeni dünya xəritəsinin yenidən çəkilməsinə baxmayaraq Rusiyada davam edən vətəndaş müharibəsi səbəbindən bəzi şəkillərə düşmüşdür. İngilislərin və az da olsa amerikalıların kömək etdikləri Denikin, Kolçak və Vrangelin orduları Qızıl Orduya məğlub olmuşdular. Əslində artıq onlar üçün mübarizəni davam etdirilməsinin elə də əhəmiyyəti qalmamışdır. Çünki, Çar II Nikolay kommunistlər tərəfindən ailəsi ilə birlikdə güllələnmişdi. Bu qələbədən sonra dərin bir nəfəs alan kommunist Rusiya vətəndaş müharibəsi zamanı çar generallarına yardım etdiyinə görə İngiltərə və Amerikanın Moskvadakı nümayəndələrinə sərt bir no- ta verdi. Notada ruslar hər iki dövlətdən çar Rusiyasının sərhədlərini əhatə edən ərazilərdən rəsmi və ya qeyri-rəsmi bütün təbəələrini və hərbi qüvvələrini dərhal çıxarmağı tələb edilmişdir. Notada həm də kommunist Rusiyasının əleyhinə mübarizə aparan bütün qüvvələrə yardım etmələrini dayandırmalıdırlar tələbi də vardır. İngilislər də, amerikalılar da bu notaya cavab olaraq Rusiyanın daxili işlərinə qarışmalarını dayandırdılar və bütün təbəələrini Rusiyadan çıxartdılar. Yalnız polkovnik Denstervilin qoşunlarını Bakıdan çıxarmağı bir müddət təxirə saldılar. İngilislər sadəcə olaraq Bakıdamı hərbi qüvvə saxlamışdılar? Xeyr. İngilislər müvəqqəti müqavilə bağlanmamışdan əvvəl Rusiyada bolşevik çevrilişi başlar-başlamaz Türküstandakı neft sahələrini da işğal etmişdilər. İngilislər üçün Türküstan bölgəsinin xüsusi əhəmiyyəti vardır. Onlar bolşeviklərə qarşı mübarizə edən rus generallarını da buradan hər cür vasitələrlə təchiz etmişdilər. İngilislər bolşeviklərə qarşı çıxan çar generallarına bu səbəbdən, yəni neftə sahib olmaq üçün yardım edirdilər və onlar üçün Türküstan da, Bakı da vaz keçilməz bir bölgə idi. Ancaq, hadisələr ingilislərin təxmin etdikləri kimi inkişaf etmədi. Bir müddət sonra onlar Türküstanı və Bakını tərk etməyə məcbur oldular. İngilislər Rusiyadakı neft bölgələrindən çəkilməklə bərabər bu ərazilər üzərindəki haqlarından vaz keçə bilmirdilər. Onlar iqtidara gəlmiş bolşeviklərlə Rusiyada qalmış neft haqlarını zəmanət altına almaq üçün danışıqlara başladılar və rusların da iştirak edəcəkləri beynəlxalq bir konfrans keçirməyi qərarlaşdırdılar. İngilislər Bakı və Türküstandan çəkildikləri zaman ingilis şərqşünası və «Tayms» qəzetinin tanınmış müxbirlərindən olan Artur More 1922-ci il iyulun 1-də «Tayms» qəzetində aşağıdakı məzmunlu məqaləni nəşr etdirir: «Atəşkəsdən sonra biz ingilislər bir hissəsi türk və müsəlmanlarla məskun olan Qafqazı işğal etdik. Bizim oralarda, hətta Xəzər dənizinin yaxınlığındakı məşhur və tarixi Mərv şəhərində kifayət sayda hərbi qüvvəmiz vardı. Qısa bir zaman sonra bolşeviklərin təzyiqi nəticəsində oraları tərk etdik. Şübhəsiz ki, biz o ərazilərə Bakıdakı neft ərazilərinə sahib olmaq üçün girmişdik. Ancaq, mənafeyimizi qorumaq üçün bir müharibəyə hələ hazır deyildik». Bu məqalədə göstərilənlər ilk baxışda doğru idi. Halbuki, iş neftə dayanınca hər şey dəyişirdi. İngilislərin bu yola nə üçün üstünlük verdiklərini irəlidə izah edəcəyik. Ancaq, gerçək olan budur ki, ingilislər neft üçün bir qoruyucu tapmışdılar və «Standard Oyl» şirkətini neft sahələrindən beləcə uzaqlaşdırmışdılar. Məsələnin həqiqi tərəfi bu olmaqla bərabər, ingilislərin vəziyyətini də nəzəri-diqqətə almaq vacibdir. Onlar müharibədən yenicə çıxdıqları üçün təkrar müharibənin olmasının qəti əleyhinə idilər. İngiltərə hökuməti də, neft istehsalçıları da bu həqiqəti gözəl bilirdilər. Birinci Dünya müharibəsinin başa Yüklə 0,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|