Neft firtinasi
Yüklə 0,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mosula gedən ordu
İngilislərə sığınan bu xain yüzbaşı haqqında Hərbi Tribunal qiyabi ölüm hökmü çıxartdı: «İngilislərin lehinə və Osmanlı İmperiyasının əleyhinə cəsusluq etməkdə günahlandırılaraq qiyabi edama məhkum edilən yüzbaşı Nuri haqqında hökm fərari olduğu üçün yerinə yetirilməmişdir». Edamdan qurtaran bu yüzbaşı Nuri Lavrensin ən çox güvəndiyi, İraq kralı Feysəlin sağ qolu və İraqın bir zamanlar tək hakimi olacaq Nuri Səid paşa idi. Bu şəxs uzun illər İraqda baş nazir postunu tutmuş və İngiltərənin Entelijans Servisinin ən qüdrətli agentlərindən biri olaraq ingilis neftinin müdafiəçisi vəzifəsini yerinə yetirmişdir. O bir müddətdən sonra Osmanlı İmperiyasına etdiyi kimi, ingilisləri də arxadan vurmaq istəyəcək, yəni neft məsələlərindən doğan bir ixtilaf zamanı amerikalılara meyl etdiyinə görə baş vermiş dövlət çevrilişdə öldürüləcəkdir. Mosula gedən ordu İngilislər İraqda bir neft dövləti olan İraqın təməllərini atarkən, türklər də Anadoluda çətin bir milli mücadilə edirdilər. Min bir məhrumiyyət içərisində aparılan bu mücadilə Allahın inayəti ilə müvəffəqiyyətlə nəticələnmiş, yeni bir türk dövləti qurulması üçün müəyyən tədbirlər görülmüşdür. Yeni türk dövlətinin qurulduğu bu sıralarda ingilislər neft üzündən bir xeyli hadisələr planlaşdırırdılar. İngiltərə Bakı nefti uğrunda ruslar və «Standard Oyl» şirkəti ilə mücadilə edir, Fransa-Belçika və İtaliya ilə çəkişirdi. Mosul məsələsini Millətlər Cəmiyyətinin təyin etdiyi bir heyət həll etməyə çalışsa da nəticə hasil olmurdu. İngilislər Mosulu ələ keçirmək üçün qeyri-insani tədbirlər görməkdən də çəkinmirdi. Böyük əksəriyyəti türk olan bu vilayətdə xalqın Türkiyəyə bağlanmaq istəməsinə qarşı görülən tədbirlər arasında terror, sürgünlər və həbslər də vardır. Neft istehsalçıları Mosul məsələsində ingilis diplomatiyasının, ordusunun və donanmasının imkanlarından da istifadə etmişdilər. Bir ingilis donanması Bəsrə şəhərində fövqəladə vəziyyət yaranan zaman hərəkətə keçmək üçün işarə gözləyirdi. İngiltərənin İraqdakı fövqəladə komissarı Hanry Davies Millətlər Cəmiyyətinin nümayəndə heyətinin xoş niyyətli hərəkətlərindən sui-istifadə etmişdir. Qraf Teleki (Macarıstan hökumətinin əski baş nazirlərindən), İsveç səfiri Auf Virsen və belçikalı polkovnik Polisdən təşkil olunmuş tədqiqat heyəti ingilis fövqəladə komissarının təzyiqlərindən bezsələr də türk heyətinin rəhbəri olan orgeneral Cavad Çobanlıya hörmətlə yanaşmışdılar. İngiltərənin fövqəladə komissarının yerli əhaliyə qarşı vəhşicəsinə davranışını Cavad paşa və qraf Teleki də Mosulda gəzərkən yaxından izləyə bilmişdilər. Qraf Teleki tərəfindən Millətlər Cəmiyyətinin Baş katibinə göndərilən bir raportda aşağıdakıları söyləməkdədir: «Komissiya yanvarın 27-də Mosul şəhərinə çatan zaman müsyo Ruddulo və M.Şarrer ilə birlikdə şəhəri gəzmək istədim. Rəsmi paltar geyinmiş Cavad paşa da bizə qoşuldu. Biz polis məmurunun müşayiəti ilə küçədə addımlayırkən ərəb zənn etdiyim otuza yaxın şəxs paşanı dövrəyə alaraq əllərini öpdülər və «Yaşasın Türkiyə» deyə qışqırmağa başladılar. Bizi əhatə edənlərin sayı getdikcə artaraq təxminən iki yüz nəfərə çatdı. Bir neçə polis məmuru onları dağıtmağa çalışdı. Bazarın yanına çatanda insanların sayı daha da artmağa başladı. Burada da paşanı alqışla qarşıladılar. Bu zaman biri ingilis olmaqla üç polis zabiti də bizə qoşuldu. Polis məmurları xalqı dağıtmaq üçün yenidən hərəkətə keçdilər. İnsafən onu da qeyd etmək lazımdır ki, xalq da müqavimət göstərmədən dağıldı. Elə bu zaman arxamızda dayanmış iki polis məmurundan biri əlindəki ağacla dükanlardan birinə sığınmağa çalışan orta yaşlı adamın üzərinə hücum edərək ağacla vurmağa başladı. Mən dərhal işə müdaxilə edərək ona dedim ki, «Millətlər Cəmiyyəti Məclisinin üzvünün gözü qabağında adam döyməyi sizə qadağan edirəm». İngilislər dünyanın zəngin neft sahələrindən biri olan Mosulu ələ keçirmək üçün hər cür zorakılığa baş vurmaqdan çəkinmirdilər. İngilis fövqəladə komissarı Henry Davies Təhqiqat Komissiyasına verdiyi bir nota ilə türk mütəxəssislərinin dərhal Mosuldan uzaqlaşdırılmasını tələb etmişdir. Ancaq, komissiya bu təklifi qəbul etmədi. Bundan sonra daha da ağzınlaşan fövqəladə komissar Cavad paşanın yavəri də daxil olmaqla türk mütəxəssislərini həbs etdirdi. Komissiyanın rəhbərliyinin bu hadisəyə sərt reaksiya ver-məsi nəticəsində həbs olunanlar azad edildilər. Göründüyü kimi, ingilislər Mosulu ələ keçirmək üçün hər cür tədbirə əl atırdılar. Belə tədbirlərdən biri də məhkum etmək istədikləri dövlətin sərhədləri daxilində planlaşdırıb həyata keçirdikləri üsyanlar idi. Türk tarixinə Şeyx Səid üsyanı olaraq keçən hadisə də elə bu Mosul nefti üçün ingilislər tərəfindən planlaşdırılmış bir üsyandı. Türkiyə bu üsyanı yatırmaq üçün qüvvələrini səfərbər edərkən, ingilislərin neft mənfəətlərini qorumaq üçün təlimatlandırılmış diplomatları dünyaya Türkiyənin cənub-şərq sərhədlərində məskunlaşmış insanların türk yox, kürd olduqlarını elan edir- dilər. Onların bu siyasətləri üzündən Türkiyə-İraq sərhədlərində onminlərlə məsum insanın qanı tökülmüşdür. Mosulun taleyi ingilis neft istehsalçıları tərəfindən təyin olunmuşdu. Millətlər Cəmiyyətinin Mosul Təhqiqat Komissiyasının hazırladığı sübutedici raporta baxmayaraq, təəssüf ki, türk hökuməti Mosul məsələsində kəskin addımlar atmamışdır. Cavad paşanın bütün təşəbbüslərinə və Təhqiqat Komissiyasının raportunun sonunda «Türkiyə Mosul üzərindəki hüquqi haqlarından vaz keçmədikcə Mosulun bir başqa dövlətə verilməsi imkansızdır» cümləsi yazılmasına baxmayaraq, Mosul əldən çıxmışdır. Türk hökumətinin yanlış qərarlarından biri səltənətə mənsüb mülkün sahiblərinin əlindən alınması və özlərinin də Türkiyə vətəndaşlığından məhrum edilmələri olmuşdur. Əgər xanədanın əlindən bu ərazilərdəki mülklər alınmasa idi Mosul məsələsi ortaya çıxan zaman onlar öz var-dövlətlərini hüquqi baxımdan tələb edə bilərdilər. Bu tədbirin nədən düşünülmədiyini tarixçilər tədqiq edəcək- dilər. Türkiyə cənub sərhədində 1927-ci ildə baş vermiş Nasturi üsyanını yatırmaq üçün Yeddinci Korpus Diyarbəkrdəki başqa hərbi birliklərlə gücləndirildi və general Cəfər Təyyar paşa Əyilməz ona komandan təyin olundu. Az bir müddətldə türk ordusu üsyanı yatırdı və Mosulu tutdu. Bu hadisə ilə barışa bilməyən İngiltərə Türkiyəyə Mosulu dərhal azad etməsinə dair sərt bir nota göndərdi. İngiltərənin sərt hərəkətləri qarşısında Ankara Mosuldan qoşunlarını çəkmək qərarına gəldi. Bu qərar Yeddinci Korpusun komandanı Cəfər Təyyar paşaya çatdırıldıqda o çox təəccübləndi. O, Ankaranın bu qərarına qarşı idi və Mosuldan çıxmaq fikrində deyildi. Bu məqsədlə o Ankaraya göndərdiyi teleqraflarında İngiltərənin beynəlxalq aləmdə üzləşdiyi problemləri ortaya qoyaraq onların notalarının o qədər də ciddi olmadığını bildirirdi. Cəfər Təyyar paşa iddialarında haqlı idi. İngilislər həqiqətən də hədə-qorxu gəlirdilər. Onların Mosul üçün yeni bir müharibə apara biləcəkləri də şübhəli idi. Məsələnin ciddi olmasını anlayan Mustafa Kamal paşa Cəfər Təyyar paşanı Ankaraya çağırmışdı. Ankarada aparılmış uzun müzakirələrdən sonra Mosuldakı türk ordusunun geri çəkilməsi qərara alınmışdır. Qərarla rahzılaşa bilməyən Cəfər Təyyar paşa ilə Mustafa Kamal paşa arasında ciddi fikir ayrılığı olmuşdur. Cəfər Təyyar paşa Mosulun və onun ətrafının əhalisinin əksəriyyətinin türk olduğu üçün ərazinin Türkiyəyə birləşdirilməsini, gənc türk dövlətinin müqəddəratına cavabdeh olan Qazi Mustafa Kamal paşa isə yeni dövlətin İngiltərə ilə münasibətlərinin gərginləşməməsini istəmirdi. Gərgin müzakirələrdən sonra qoşunların Mosuldan çıxarılması qərarı qəbul edildi və Cəfər Təyyar paşa Yeddinci Korpusun komandanı vəzifəsindən kənarlaşdırıldı. O dövrdə siyasi şərtlərin belə bir qərarın qəbul edilib edilməməsinə imkan verib-verməməsini müzakirə etməyəcəyik. Yalnız, bu hadisədən faydalana bilmək üçün bir çox siyasi hadisələrin də lehimizə olduğunu bilirik. Bunlardan biri Genuya və Haaqa konfranslarında İngiltərənin Rusiya və Amerika ilə münasibətləri gərginləşmişdi. Başı Bakı neftini ələ keçirməyə qarışmış İngiltərənin hələ rəsmi olaraq yiyələnmədiyi Mosul nefti üçün müharibə etməsi o qədər də real deyildi. Bunlardan Yüklə 0,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|