Neft firtinasi
Yüklə 0,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
rusların gördüyü tədbirlər dünyada bərqərar olmuş sülhə qarşı təhlükə yaradırdı. Azad dünya ölkələri rusların siyasətlərinə qarşı əks tədbirlər görmək məcburiyyətində qalmışdılar. Bu tədbirlər çərçivəsində Türkiyənin strateji vəziyyəti də nəzərə alınmışdır. 1951-ci il mayın 12-də azad dünya ölkələrinin nümayəndələri Strasburqda bir toplantı keçirərək Orta Şərqdə yaranmış gərgin bir dövrdə Türkiyənin Qərbin təhlükəsizlik sisteminə daxil edilməsini israrla tələb etdilər. Amerika isə İran nefti ixtilafında dövlət olaraq ortaq bir yol tutur və İran - İngiltərə arasındakı böhranın sülh yolu ilə həll edilməsini istəyirdi. İngilislər əsasən bu sülh yolunu sınaqdan çıxartsalar da heç bir nəticə əldə edə bilməmişdilər. İranın baş naziri Hüseyn Ala istefa etdikdən bir gün əvvəl «Anglo Persian» (Anglo İranian) şirkətinin neft istehsalından əldə ediləcək gəliri İran dövləti ilə yarı bölmək barədə İrana etdiyi təklifi yeni baş nazir Müsəddiq rədd etmiş və neftin milliləşdirilməsi fikrini ortaya atmışdır. Məsələ artıq bir İran-İngiltərə məsələsi olmaqdan çıxmışdır. Məsələnin əsas məğzi Rusiya ilə «Standard Oly»un birlikdə İngiltərəyə qarşı çıxmaları idi. Ancaq etiraf etmək lazımdır ki, hökumət olaraq Amerika İngiltərə ilə bərabər idi. Amerika İran-İngiltərə ixtilafının sülh yolu ilə nizamlanmasına dair təşəbbüslər göstərərkən ABŞ-ın xarici işlər naziri Dean Asheson “ABŞ hər iki tərəflə daima məsləhətləşmələr aparmaqdadır və hər iki tərəfə də təmkinli olmalarını, ifrata varıb hər hansı birtərəfli tədbirlər görməmələrini israrla tövsiyə etmişdir» məzmunlu bir bəyanat verir. Amerikanın və İngiltərənin bütün təşəbbüslərinə, xüsusilə də İngiltərənin neftdən gələn gəlirin yarısını vermək təklifini İran tərəfə bildirsə də Müsəddiqin antiingilis siyasəti üzündən ölkədə hadisələr gündən-günə pisləşirdi. Rusiyanın təhriki ilə İngiltərə və Amerikanın əleyhinə nümayişlər davam edirdi. Hadisələrin belə cərəyan etdiyini görən İngiltərə İrana «Hər iki tərəfi təmin edə biləcək müzakirələrin nəticələrinə İngiltərə ümidlə baxmaqdadır. Yeni bir anlaşmanın şərtlərini təsbit etmək üçün İngiltərə hökuməti Tehrana dərhal bir nümayəndə heyəti göndərməyə hazırdır. İran hökumətinin müzakirələrdən müəyyən bəhanələrlə boyun qaçırarsa yaranacaq böhranlı vəziyyətin məsuliyyəti İranın üzərinə düşəcəkdir. Bu isə hər iki tərəfin də arzuladığı sülh prosesinə ciddi zərbə vuracaqdır» məzmunlu sərt bir nota verdi. Bu nota İrana bir xəbərdarlıq idi. Ruslar İranda istədikləri adamı – Müsəddiqi iqtidara gətirmişdilər və onu müdafiə etməyə qərarlı idilər. İngiltərənin notası Tehrana verildiyi günün sabahısı Rusiyanın silahlı qüvvələri İran sərhədində manevr etməyə başladılar. Rusların bu hərəkəti Müsəddiqi ingilislərin hədə-qorxusuna o qədər də əhəmiyyət verməməyə sövq etdi. Ruslar bu manevrləri ilə ingilislərə xəbərdarlıq etmək istəyirdilər ki, əgər ingilis hərbi qüvvələri və donanmaları hərəkətə keçərlərsə qarşılarında rus ordusunu görə- cəkdilər. Müsəddiq İngiltərənin bu notasını da digərləri kimi rədd etdi. Rədd cavabı alan İngiltərə son dəfə Türkiyənin vasitəçiliyini tələb etdi və İran ilə müzakirə yollarını axtardı. Türkiyə hökuməti ingilislərin bu təklifini məmnuniyyətlə qəbul etdi. Türkiyənin xarici işlər naziri, professor Fuad Köprülü İranın Türkiyədəki səfiri ilə görüşdü. İranın səfiri hökumətindən aldığı təlimata uyğun olaraq İran neftinin milliləşdirilməsinə dair hökumətinin qəti qərarını Türkiyənin xarici işlər nazirinə bildirdi. Türkiyə hökuməti neft üzündən İran ilə İngiltərə arasındakı ixtilafın həllində çiyinlərinə tarixi bir vəzifə almışdı. Fuad Köprülü İran səfirindən aldığı rədd cavabından sonra dərhal İngiltərə ilə əlaqə yaratdı. Türk hökuməti məsələnin sülh yolu ilə həll edilməsinə çalışdı və İngiltərəyə İran neftinin milliləşdirilməsini bəzi şərtlər daxilində qəbul etməsini israrla tövsiyə etdi. Türkiyənin İngiltərəyə etdiyi tövsiyə müsbət nəticə verdi və İngiltərə neftin milliləşdirilməsinin bəzi şərtlər daxilində qəbul edə biləcəyini xarici işlər naziri Herbert Morrisonun bu bəyanatı ilə dünyaya elan etmişdi. İngiltərə xarici işlər naziri 1951-ci il mayın 28-də İngiltərənin İran neftinin bəzi şərtlər daxilində milliləşdirilməsini qəbul etdiyini və İran ilə müzakirələrə hazır olduğunu bildirdi. Türkiyənin vasitəçiliyi ilə İngiltərənin qəbul etdiyi şərtli milliləşdirmə təklifi Müsəddiq tərəfindən də müsbət qarşılanmışdı. Çünki bu təklif şəxsən özü tərəfindən Ankaradakı səfirə çatdırılmış, İran səfiri də Türkiyənin xarici işlər naziri, professor Fuad Köprülü ilə görüşündə Müsəddiqin arzusunu ona bildirmişdi. Türkiyənin Orta Şərqdə sülhü qorumaq üçün girişdiyi fəaliyyətin nəticəsində İran-İngiltərə müzakirələrinin başlanmasına az qalmış bir vaxtda ruslar vəziyyəti yenidən gərginləşdirdilər. Ruslar Müsəddiq ilə ingilislər arasındakı böhranın Türkiyənin vasitəçiliyi ilə həll olunmağa başlandığını görüncə İrandakı cəsuslarının və konsulluqlarda çalışan məmurlarının vasitəsilə xalqı Müsəddiq hökumətinin əleyhinə qaldırmağa başladılar. Rus agentləri bir tərəfdən xalqı qızışdırır, digər tərəfdən də Tudə Partiyası ilə Fədai İslam Cəmiyyətini də bu işə cəlb etməyə çalışırdılar. Rəsmi rus konsulluq məmurlarının xalq arasındakı təhrik fəaliyyətlərinə misal olaraq Təbrizdəki rus konsulluğunu göstərə bilərik. Konsulluğun məmurları hadisələrə o qədər açıq qarışmışdıdar ki, polis onlardan dörd nəfəri həbs etməyə məcbur olmuşdur. Onlar dövlətlərarası hüquq qaydalarını pozmaqda və xalqı mövcud rejimə qarşı üsyana təşviq etməkdə ittiham olunurdular. Təbrizdəki rus konsulluğunun dörd nəfər əməkdaşının Müsəddiq hökuməti tərəfindən həbs olunmaları İranda olduğu qədər London, Vaşinqton, Paris, Roma və Ankarada da bir bomba partlayışı təsiri yaratdı. İran hökuməti bu adamların həbsində haqlı idi. Bir müddətdən sonra həbs olunanlar azad edildilər və arzuolunmaz şəxslər olaraq ölkədən çıxarıldılar. Müsəddiqin hərəkəti ruslar üçün gözlənilməyən bir zərbə idi. Rusiyanın İrandakı səfiri dərhal Müsəddiq ilə görüşdü və onun konsulluq işçilərinə qarşı tətbiq edilən qərarına qarşı etiraz etdi. Mü- səddiq səfirin etirazına məhəl qoymadan dörd konsulluq işçisini İrandan çıxartdırdı. Neft böhranı hələ yerində sayırdı. Nə Türkiyənin vasitəçiliyi, nə İngiltərənin bəzi şətlər altında milliləşdirməni qəbul edəcəyinə dair təklifi, nə də Amerikanın sülhü qorumaq üçün etdiyi müraciəti Müsəddiqi yumşaltmağa kifayət etmədi. Müsəddiqin bu müxalifətinə və böhranı davam etdirmək yolundakı ağlasığmaz dirənməsinə baxmayaraq, Qərb dövlətləri, xüsusilə də ingilislərlə Türkiyənin dövlət rəsmiləri onun yumşalacağı- na ümid edirdilər. Elə bu ümid Qərb dövlətlərinin rəhbərlərini hər carəyə baş vurmağa və neft ixtilafını həll etmək yolunda son ana qədər səbr etməyə məcbur etdi. Bu xüsusdakı ilk təşəbbüsü şəxsən ABŞ prezidenti Trumen etdi. O, 1951-ci il iyunun 1-də şəxsən qələmə aldığı iki müraciəti İngiltərənin Baş naziri Klement Atleeyə və İranın Baş naziri Müsəddiqə göndərdi. Trumen bu müraciətində hər iki dövlətə də təmkinlik tövsiyə edir, İngiltərə-İran arasındakı neft ixtilafını həll etmək xüsusunda Amerikanın əlindən gələn hər şeyi etməyə hazır olduğunu bildirir və gələcəkdə müharibəyə səbəb olacaq hərəkətlərdən çəkinməyi tövsiyə edirdi. Trumen müraciətində belə deyirdi: «İran-İngiltərə neft böhranı hər an partlaya biləcək vəziyyətdədir». Trumenin müraciətinə baxmayaraq tərəflər hər hansı bir razılığa gələ bilməmişdilər. Bu baxımdan 1951-ci ilin iyun ayı İranda böyük hadisələrin davam etdiyi aydır. Yüklə 0,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|