Negatywny platonizm o genezie, problematyce I zaniku metafizyki oraz pytaniu, czy filozofia

―  190  ―

Z tych względów można określić doświadczenie wolności mianem 

doświadczenia  transcendencji. W  negatywnej  metafizyce  empiryzmu 

nie  sposób  uniknąć  racjonalistycznej  metafizyki  ani  metafizyki  pod-

miotu,  który  określa  swą  autonomię,  czy  wyższość  nad  naturalnymi 

przedmiotami i artefaktami. Osiągnąć je można jedynie nastawianiając 

się na doświadczenie transcendencji i próbę wydobycia go.

Jeżeli  doświadczenie  transcendencji  jest  doświadczeniem  mniej 

powszechnym, aniżeli doświadczenie pasywne, jeżeli rzeczywiście do-

stępne jest tylko dla ograniczonej ilości osób, czyż nie będzie zatem 

czymś „arystokratycznym”, czymś, co dzieli ludzi na dwa zasadniczo 

od siebie różne „gatunki”, które z wyjątkiem powierzchownego podo-

bieństwa nie mają ze sobą nic wspólnego? Czyż doświadczenie wol- 

ności nie będzie w takim wypadku przeznaczone jedynie dla tych, któ-

rzy je posiadają, nie będąc zarazem niczym ogólnoludzkim? Co po nim 

ludziom, którzy powszechnie cierpią niedolę i niedostatek, którzy pra-

gną wytchnienia od materialnych zmartwień, którzy potrzebują chleba, 

aby zaspokoić głód, leków, aby móc uchronić życie, planów i maszyn, 

aby ich życie nie było ustawicznie zniewolone własnymi biologiczny-

mi potrzebami albo cudzymi potrzebami panujących? Czyż nie jest to 

całe „doświadczenie” jedynie projektem wymyślonym po to, aby za-

dowolonych i sytych ludzi zaopatrzyć w spokój sumienia w zawiązku 

z posiadanym przez nich wyjątkowym statusem, statusem, który jest 

wyjątkowy jedynie via facti?

Należy poczynić tu pewnego rodzaju dystynkcję. Doświadczenie 

wolności jest wprawdzie mniej powszechne, niż doświadczenie pasyw-

ne, ale wolność sama, czy lepiej możliwość wolności jest faktem, który 

dotyczy człowieka w ogóle. „Całościowy sens” jest sprawą wszystkich, 

a życie każdego z nas jest z nim ściśle powiązane, jakkolwiek czasami 

w sposób mniej, a czasami w sposób bardziej (doświadczenie wolności) 

wyraźny.  Można  również  powiedzieć,  że  pewnego  rodzaju  doświad-

czenie wolności posiada każdy człowiek, jednakże własności, które są 

w nim obecne jeszcze nie nabrały tej wyrazistości, która przeradza się 

w jednolity obraz całościowego sensu, jak ma to miejsce u tych, którzy 

żyją dzięki doświadczeniu wolności. Dystans względem rzeczy, język, 

antycypacja doświadczenia, naukowe wyjaśnienie ostatecznie możliwe 

są do zrozumienia tylko dzięki możliwości wolności. Jednak występu-

ją również naturalistyczne i utylitarne interpretacje satysfakcjonujące 

oczywiście tych, którzy nie rozwinęli w sobie jeszcze wystarczająco 

doświadczenia wolności, albo ze względów praktycznych bądź ideo- 

wych dławią je w sobie. Człowiek tworzy i pracuje dzięki wolności 

Kwartalnik Filozoficzny, tom XLIII, 2015, zeszyt 4

© Copyright by Polska Akademia Umiejętności, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 2015

---

―  191  ―

nawet wówczas, gdy się od niej odwróci. Wolność nie jest arystokra-

tycznym przywilejem wybranych, ale jest ukierunkowana na wszystkich 

i służy wszystkim. Bez niej człowiek nie byłby człowiekiem, ponieważ 

„ludzka godność” pochodzi z wolności a nie z faktu, iż człowiek jest 

najsilniejszym spośród zwierząt, i jest tak nawet wówczas, gdy nie jest 

tego świadomy. Nawet gdyby było inaczej, człowiek również mógłby 

zachować konwencje społecznej współpracy i solidarności, ale istotnie 

w głębi swego ducha czułby własne ubóstwo – ubóstwo położenia isto-

ty śmiertelnej, o ograniczonej wiedzy, wystawionej na niebezpieczeń-

stwa kosmicznego i społecznego otoczenia – bez wszelkiej kompensa-

ty z wyjątkiem mniej lub bardziej uzasadnionej dumy konkurującego 

o siłę, który choć jest w stanie udowodnić wiele, to jednak ostatecznie 

zawsze musi ponieść klęskę. Jeśli więc wolność rości sobie pretensję 

do wszystkich ludzi, w takim razie nie ma sensu uważać jej ani za przy-

wilej, ani za fortel panujących, mający na celu usprawiedliwienie siebie 

i odwrócenie uwagi innych od bliższych im zmartwień.

IV.

Doświadczenie wolności było podstawą metafizyki w jej historycz-

nej genezie i rozwoju. Sokrates wyrażał to doświadczenie za pomocą 

idei docta ignorantia, sam jednak do właściwej metafizyki nie dotarł. 

To udało się dokonać Platonowi za pomocą wyjaśnienia, czym jest 

doświadczenie wolności (i transcendencji) przy wykorzystaniu spe-

cjalnego  systemu  pojęciowego.  Jednakże  rościł  sobie  on  na  powrót 

pretensję do przedmiotowości i pozytywności, którą posiadają pojęcia 

wyrażające nasze pozytywne, zmysłowe doświadczenia. Platon wyjaś- 

nił wolność jako transcensus od bytu zmysłowego ku transcendentne-

mu, od „pozornego” do „autentycznego”. Pomiędzy oboma światami 

pośredniczy  dialektyka,  duchowy  proces  wsparty  na  dwóch  filarach, 

zmysłowym i nadzmysłowym, umożliwiający wzniesienie się od pierw- 

szego  z  nich  ku  drugiemu,  lub  zstąpienie  z  drugiego  na  powrót  ku 

pierwszemu. Dialektyka wstępująca jest szukaniem tego, co nieuwa-

runkowane i niesprzeczne ponad tym, co uwarunkowane, podzielone 

i sprzeczne. Natomiast dialektyka zstępująca wychodząc od tego, co 

niepodzielone, niesprzeczne i nieuwarunkowane ujawnia genezę wie- 

lości, jej wzajemną relatywność, a w ten sposób i (relatywne) sprzecz-

ności. Tak  oto  Platon  zaprezentował pierwszy  zarys  pozytywnej  (ra-

cjonalistycznej)  metafizyki.  Tym  samym  przysłużył  się  do  rozwoju 

nie tylko metafizyki, ale również i wiedzy pozytywnej, ponieważ jako 

Kwartalnik Filozoficzny, tom XLIII, 2015, zeszyt 4

© Copyright by Polska Akademia Umiejętności, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 2015

---