Negatywny platonizm o genezie, problematyce I zaniku metafizyki oraz pytaniu, czy filozofia

―  196  ―

rismos jest tym samym, co doświadczenie wolności: doświadczeniem 

dystansu wobec realnych przedmiotów, sensem niezależnym od tego, 

co przedmiotowe i zmysłowe, który uzyskujemy odwracając się od to-

warzyszącego nam „przyrodzonego” kierunku życia, doświadczeniem 

odrodzenia, „drugich narodzin” właściwych wszelkiemu duchowemu 

życiu, znanym człowiekowi religijnemu, wtajemniczonemu w sztukę 

i w nie mniejszej mierze filozofowi. Dla filozofii doświadczenie wol-

ności jest tym, co ją broni przed potencjalnym rozproszeniem w nau- 

kach  ograniczonych,  przedmiotowych,  jednoznacznych,  co  jej  daje 

i zapewnia autonomię. Jeśli rozpatrywalibyśmy ideę metafizycznie, 

mającą być skrótem od chorismos, a ten symbolem wolności, to można 

by stwierdzić, że filozofia trzyma się i upada wraz z rozumieniem idei 

i że nikt nie pojmie filozofii, dla kogo nie jest pojmowalna idea. Jed-

nakże w dokładnym znaczeniu tego słowa nie sposób stawiać idei, tego 

absolutnego przedmiotu, na równi z wolnością, ale raczej na odwrót, 

trzeba jeszcze ideę samą przezwyciężyć, wyprzedzić ją w jej przed-sta-

wiającym, przedmiotowym, obrazowym charakterze.

Oczywiście idea, jak nakreślił ją Platon, zawiera dwie strony: jest 

niewątpliwie absolutnym przedmiotem, jest Formą samą w sobie, ale 

jest  również  czymś  bardziej  podstawowym  niż  to,  co  widzialne,  niż 

wygląd i forma, jest tym, co umożliwia widzenie, bycie postrzeganym. 

Nie chodzi tu o widzenie w znaczeniu czysto instynktownie-zmysło-

wym, którego używa również zwierzę, ale o widzenie w „duchowym” 

sensie,  o  którym  można  powiedzieć,  że  dostrzega  w  tym,  co  dane, 

przedłożone, więcej, niż w bezpośredniej daności zawarte. Co umożli-

wia nam dostrzeganie tego czegoś więcej, aniżeli tylko tego, co widać? 

Co umożliwia nam wewnętrzny akt widzenia? Otóż jest to zupełnie to 

samo, co sprawia, że w tym albo prawie w tym patrzeniu dostrzegamy 

wciąż coś nowego i nowego – to samo, co czyni nas istotami, które 

zmieniają siebie i swe otoczenie, a więc to, co czyni człowieka „dziejo-

wym”. Dziejową jest wszakże istota, która nie żyje w wieczności, czy 

to w sensie wzniesienia się ponad czasowe rozproszenie w ogóle, czy 

w wiecznej teraźniejszości, w nieskończonej chwili, ale która rzeczy-

wiście rozróżnia to, co jest dane – od tego, co już minęło i nieuchronnie 

zniknęło, i od tego, czego jeszcze nie ma, inaczej niż w sensie niespeł-

nionych możliwości teraźniejszości. Dziejowa istota bazuje na tym, co 

przeszłe, rozszerzając w ten sposób horyzont tego, co dane i za pomocą 

czego przekracza je wraz z teraźniejszym. Może to czynić jednakże tyl-

ko wówczas, kiedy aktywny jest potencjał dystansu względem zwykłej 

daności i teraźniejszości – siła wyzwalania od czysto przedmiotowego 

Kwartalnik Filozoficzny, tom XLIII, 2015, zeszyt 4

© Copyright by Polska Akademia Umiejętności, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 2015

---

―  197  ―

i danego, w terminologii platońskiej: siła idei. Oczywiście tak pojęta 

idea nie może nigdy być sama dostrzeżona, daleko do tego, aby była 

Przedmiotem samym w sobie, jest wyłącznie genezą i źródłem wszel-

kiego  ludzkiego uprzedmiatawiania, ale tylko  dlatego, że  jest  przede 

wszystkim  podstawowo  siłą  odprzedmiotawiania  i  derealizacji,  siłą, 

z  której  wypływają  wszystkie  nasze  umiejętności  zmagania  się  ze 

„zwykłą rzeczywistością”, która w innym przypadku narzucałaby się 

nam jako absolutne, nieodwracalne i niezbywalne prawo. Tutaj mają 

swe źródło siły pamięci i wspomnień proporcjonalnie do tego, co już 

nie istnieje, siły uprzytomniające to, co nie jest już dane bezpośrednio, 

a co samo się nie przechowuje, siły fantazji, skojarzenia, syntezy tego, 

co poza nami nigdy nie występowało razem. Tutaj załamują się zdol- 

ności negacji we wszelkich jej formach: od zwykłego stwierdzania nie-

istnienia i zaprzeczania, aż po zamierzenia zniszczenia tego, co istnieje, 

sprofanowania tego, co uznane za sacrosanctum, potępienia rzeczywi-

stego w imię tego, za czym się tęskni, a czego tutaj nie ma.

Pojęta w ten sposób idea nie może jednak być hierarchicznym sys-

temem  substancji,  esencji,  ousii.  Jej  głównym  problemem  nie  może 

wszak być Jedność gatunków i rodzajów, która dotyczy dużo niższego 

porządku, niż wreszcie zakorzenienie w o wiele wyższej jedności. Jed-

ność, na którą wskazuje duchowe doświadczenie wolności jest bardziej 

absolutne, niż jedność jakiegokolwiek rodzaju. Gatunki i rodzaje, po-

dobnie jak cały świat języka, wytworzone są niewątpliwie przez idee. 

Idea jednakże nie jest ani gatunkiem, ani rodzajem, jak prezentowane 

to jest w ujęciu metafizycznym. Arystoteles w swojej nauce oὔτε τὸ ἕν 

oὔτε τὸ ὄν εἶναι γένος

 15

 prawdopodobnie jest nawet bliższy Idei, niż 

Platon  w  swoim  „logicznym”  okresie.  Jednakże  Platon  i Arystoteles 

wiedzieli  o  kimś  wielkim,  kto  po  raz  pierwszy  w  sposób  niezwykle 

głęboki zrozumiał Jedność w jej wzniosłym i negatywnym charakterze. 

Patrząc z naszego punktu widzenia nie ma niczego niezrozumiałego, 

a także nie występuje tu celowe odejście od sokratejskiej tradycji (któ-

ra jest dla nas czymś symbolicznym, skrótem najstarszej pra-filozofii 

w ogóle), kiedy w Sofiście miejsce kierującego rozmową miast Sokra-

tesa zajmuje eleacki cudzoziemiec.

Idea, rozumiana jako symbol wolności, posiada tu w przeciwień-

stwie  do  „doświadczenia  aktywnego”  i  „doświadczenia  wolności” 

szczególną przewagę, ponieważ wymyka się subiektywizmowi. Filo-

15

  „Ani  ,jedno’,  ani  byt’  nie  są  rodzajem”  –  Arystoteles,  Metafizyka,  III, 

998b22.

Kwartalnik Filozoficzny, tom XLIII, 2015, zeszyt 4

© Copyright by Polska Akademia Umiejętności, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 2015

---