7
olur ki, Azərbaycan və Zaqafqaziya partiya təşkilatlarının bəzi rəhbərlərilə Nərimanov
arasındakı həmin məsələyə dair ixtilafların əsas səbəbi bu sahədəki əyintilər idi.
Yetmiş səhifədən bir qədər artıq olan bu məruzədə Nərimanov dəfələrlə təkrar edir
ki, öz fikir və müşahidələrini gələcək nəsillərə, deməli, bizimlə sizə, əziz oxucu,
çatdırmaq istəmişdir.
* *
*
Məktubun mətni bütünlüklə verilmiş və fikrin ifadə tərzi olduğu kimi qalmışdır.
Müəllif abbreviaturası –BEKA, FEKA, EMKA saxlanmışdır. BEKA – Azərbaycan
kommunist partiyası Bakı komitəsi, FEKA – Azərbaycan Fövqəladə komissiyası (AZ.
FK), EMKA – AK (b) P-nın Mərkəzi Komitəsi. Mətndə sözlərin altından xətt çəkilməsi,
sözün seyrək hərflərlə yazılması, nöqtələr Nərimanova məxsusdur. Mətnə mənaya görə
çatmayan sözlər əlavə edilmiş və bu sözlər böyük mötərizəyə alınmışdır.
Kitaba daha iki sənəd – N.Nərimanovun V.İ.Leninə məktubu və Böyük Vətən
müharibəsində həlak olmuş oğlu Nəcəf Nərimanova bitməmiş məktubu da əlavə
edilmişdir.
Bu iki məktubda N.Nərimanov bolşevizmin labüd məhvi haqqında İ.V.Stalinə
yazdığı məktubunun mətnini daha da konkretləşdirir.
Akademik Püstəxanım ƏZİZBƏYOVA
9
İyun 1923-27 may 1924-cü il.
1919-1920-ci illərdə RSFSR Xalq xarici işlər komissarlığı yanında Şərq şöbəsinin
müdiri olduğum zaman, mən yol. Çiçerinin
14
Şərq siyasətini düzgün başa düşməməsi
barədə dəfələrlə qeyd etmişəm.
RKP MK arxivində yəqin ki, mənim məruzələrim qalır, bu məruzələrimdə
Türküstanda siyasətimiz haqqında, bizim Əfqanıstana, Türkiyəyə, İrana və s.
15
münasibətimiz barədə öz fikrimi ardıcıl olaraq söyləmişəm.
Bütün bu məruzələrin əsas qayəsini belə bir mülahizə təşkil edir ki, biz Qərbə
həddən artıq aludə olub Şərqdən uzaqlaşırıq və inqilabımızın ilk günlərində bizim
çağırışlarımızla qazanılan nə varsa, onu itiririk. Qazanılan isə çox şey olmuşdu: bizim
məzlum Şərqi xarici zülmkarlardan azad etmək və Şərqə öz həyatı ilə azad yaşamaq
imkanı vermək vədimiz hamını Sovet Rusiyası ətrafında birləşdirirdi.
Bütün diqqət bizim tərəfə yönəldilmişdi və elə bir an var idi ki, Şərq siyasətini
düzgün yürütsəydik, biz indi Avropaya hökm edə bilərdik. Hələ 19-cu ildə bu
məruzələrdən birində mən deyirəm: ”Yoldaş Çiçerin radio vasitəsilə Qərbdə sosial inqilab
doğurmaq istəyir, lakin bu indi olmayacaq, belə ki, biz dağıdıcı müharibədən sonra
kapitalistlərə öz fəhlələri ilə “razılaşmaq” imkanı vermişik, buna görə də Avropada sosial
inqilab uzun sürən xarakter daşıyacaqdır və i.a.”
MK çox güman ki, mənim bu sözlərimə əhəmiyyət vermirdi, lakin bir ildən artıq
keçdikdən sonra, əgər səhv etmirəmsə, bu fikri Kominternin konfransı təsdiq etdi.
Bundan sonra yol. Çiçerin mənə yazır ki, indi biz Şərq siyasətinə xüsusi diqqət
yetirməli oluruq və “Məzlum Şərqin azadlığı” şüarı günün şüarıdır və i.a.
16
Bəlkə Şərq xalqlarının qurultayının çağırılması buna görə olmuşdur
17
.
Qurultayın ümumi təəssüratı belə idi: biz Şərq xalqları nümayəndələrinə
göstərmək istəyirdik ki, necə gözəl və çox danışmağı bacarırıq, bizdə fotoqrafiya işi necə
təkmilləşib ki, natiqləri bütün pozalarda çəkirlər və ... başqa heç bir şey.
Lloyd Corc
18
, Şərq xalqları nümayəndələrinin əllərində siyrilmiş xəncərlər,
reolverlər, qılınclar, bıçaqlar tutub Avropa kapitalına hədə-qorxu gələn fotoşəkli alıb
yəqin ki, gülümsəmiş və yol. Çiçerinə yazmışdır: “biz Sovet Rusiyası ilə ticarət
əlaqələrinə dair danışıqlar aparmağa razıyıq”.
Bundan sonra mən yol. Çiçerindən ikinci məktub alıram, bu məkubda o, yazır ki,
İran inqilabçılarına hər cür köməyi dayandırmaq lazımdır, belə ki, bu, İngiltərə ilə əlaqə
yaratmaqda bizə mane olur.
Mən təsdiq edirdim ki, İranda azadlıq hərəkatını biz öz əlimizlə boğmuşuq, ona
görə ki, Lloyd Corca belə lazım idi. Ona görə ki, Şərq siyasətini yoldaşlarımızın bəziləri
belə başa düşürdülər.
Əslində yol. Çiçerinlə mənim məqsədim bir idi, yəni Avropada tez bir zamanda
sosial inqilab doğurmaq və bununla da vəziyyətimizi xilas etmək.
Görünür N.Nərimanov Kominternin III Konqresinin (iyun-iyul 1921-ci il) qərarlarını nəzərdə tutur.