Neriman Qurban indd
Yüklə 3,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
24 lu Ronald Mak Donellin rəhbərliyi altında “Sentrokaspi dik- taturası” adlanan hakimiyyət yaradıb şəhəri ələ keçirmişdilər, komissarların ixtiyarındasa yalnız Petrov meydanı qalmışdı. İngilislər general-mayor Lionel Denstervillin komandanlığı altında şəhərə girəndən sonra Həştərxana yola düşmək istəyən komissarları Jiloy adası yaxınlığında həbs eləyib Ba- kıya qaytarmış, sonra Qızılsuya aparmışdılar. Amma Qafqaz İslam Ordusu “Sentrokaspi diktaturası” qüvvələrinin də, ingilislərin də müqavimətini qırıb sentyabırın 15-də şəhərə girmişdi. Mayın 28-də istiqlalın elanını göz yaşları içində eşidəndə də, hələlik türklərin azad elədiyi Gəncədə fəaliyyət göstərən Milli hökumətin Kiyev nümayəndəsi olmaq barədə təklif alanda da siyasətin içində olduğu barədə düşünmürdü, təkcə onu düşünürdü ki, hər kəs bacardığı qədər istiqlala dayaq olmalıdı. Onda qəlbindəki dözülməz ağrı yalnız Mir Həsənin acınacaqlı aqibətilə bağlıydı. Sol eser olan Mir Həsən, vaxtilə Məmməd Əmin Rəsulzadənin yanında olan Məşədi bəy Əzizbəyov bolşevik-daşnak toruna necə düşmüşdülər, nəyə ümid eləyirdilər? O ilin payız günlərinin birində komissarların Qızılsu limanına aparılıb Ağcaqum çölündə güllələndiyini eşidəndə Mir Həsənin taleyinə ağla- dı. Amma eşitdiyinə görə, bir neçə nəfər, o cümlədən, Anas- tas Mikoyan və Stepan Şaumyan güllələnənlər arasında ol- mayıblar, sonra gizlicə həbsxanadan buraxılıblar... Ukraynadasa ortalıq durulmurdu, artıq vətəndaş müharibəsi gedirdi. Bakıyla rabitə kəsilmişdi. Onda işləri müavininə tapşırıb Ağməscidə – Simferopola getmişdi ki, müəyyən dairələrlə əlaqə yaratsın. Amma Krımda da vəziyyət həddən artıq böhranlıydı. Fevral inqilabından dərhal sonra Numan Çələbiçi xan – Çələbi Çələbiyev və Cəfər Seyidəhməd Bağçasaraydakı xan sarayında birinci Ümumkrım müsəlman qurultayı keçirib qurduqları Müvəqqəti Krım-Müsəlman İcraiyyə Komitəsi və hökumət
25 bolşeviklərin təzyiqinə cəmi bir neçə ay davam gətirmişdi. Yanvarda matroslar Ağməscidə soxulub dəhşətli qırğın törətmiş, Komitənin sədri və müfti Çələbiçi xanı qətlə yetir- miş, meyitini dənizə atmışdılar, Cəfər Seyidhmədsə Osman- lıya qaça bilmişdi. Apreldə almanların tərk-silah elədiyi Birinci Müsəlman Korpusunun komandiri Belorus-Litva tatarlarından olan ge- neral-leytenant Maşey Sulkeviç bir dəstə Polşa və Krım ta- tarıyla Ağməscidə gəlib çıxdı, görünür, elə almanların razı- lığıyla da iyunun 25-də elan edilmiş birinci hökumətin baş- çısı oldu. Qrafdan, knyazdan, kolonistdən, hərbçidən, mülkədardan ibarət olan hökumətdə camaatın Süleyman bəy adlandırdığı Sulkeviç həm də hərbi və daxili işlər nazi- riydi, İstanbuldan qayıtmış Cəfər Seyid Əhmədsə xarici işlər naziri təyin edildi. Yusif Vəzir Ağməsciddə ağır günlər yaşayırdı. İşləri yo- luna qoymaq üçün nə əlindən tutan bir kəs vardı, nə vəsait, nə də yaşamaq imkanı. Hətta, səfir təyin olunması barədə etimadnamə belə ona gəlib çatmamışdı, Bakıdan Xarici İşlər Nazirliyinin diplomatik kuryeri onun Kiyevdə olduğunu güman eləyib etimadnaməylə birgə səkkiz min rubl pulu ora aparmışdı. Kiyevsə od içindəydi, kuryerin arxasınca getmək açıq-aşkar ölüm demək idi. Bu səbəbdən heç onun öldü-qaldısından da xəbər tuta bilmədi. Dostu Həsən Səbri Ayvazovun köməyilə mümkün işləri görür, amma mənzil və maliyyə problemləri üzündən olmazın əziyyətlər çəkirdi. Hökumət hələ də ondan ötrü diplomatik nümayəndə maaşı nəzərdə tutmamışdı, buna görə, hətta, kirayə qaldığı evin pulunu belə verə bilmirdi. İyunda İstanbulda təhsil almış, İsmayıl bəy Qaspıralının “Tərcüman” qəzetində yetişmiş, indi “Milliyyət” qəzetinin redaktoru olan Həsən Səbri Ayvazovdan türk-tatar dilində çıxan “Millət” qəzetilə əməkdaşlıq eləmək təklifi aldı. Bu ondan ötrü zamanın burulğanında az qala xilas yolu idi.
26 Qəzetin ilk sayı ötən il iyunun 27-də çıxmış, onda Cəfər Se- yid Əhmədin, Həsən Səbri Ayvazovun, Məhəmməd Kirmənciklinin, Məhəmməd Rüfətovun yazılarını həyəcanla oxumuşdu. Teatr döngəsindəki redaksiyaya gedib-gəlməyə, gündəlik nəşr olunan qəzetə “Yusif Vəzirov”, “Yusif bəy Vəzirov”, “Y.V.” imzalarıyla “Millətə doğru”, “Millət üçün” silsilə yazılar, felyetonlar qələmə almağa başladı. Həsən Səbri Yusif Vəzirin yazılarını səxavətlə çap eləyir, gündəlik ehtiyaclarını ödəməyə yardım göstərirdi. Cəfər Seyid Əhmədlə də onu Həsən Səbri tanış eləmişdi. Xarici işlər naziri əhaliyə pulsuz hüquq məsləhətləri verən ədliyyə direktorluğunda məsləhətçi işləməyi təklifi irəli sürəndə boyun qaçırmadı ki, hər halda, yeni qurulan dövlətə əlindən gələn köməyi göstərər. Az sonra ədliyyə di- rektorluğunun rəhbərliyi ona həvalə edildi, amma bu da diplomatik nümayəndəsi olduğu dövlətə lazımınca xidmət göstərmək imkanı yaratmırdı: əlinə gələn cüzi vəsait birtəhər yaşamağa ancaq yetirdi. Osmanlı dövləti Ənvər Paşa vasitəsilə kömək vəd eləsə də, almanların məğlubiyyəti Krımdakı vəziyyəti tamam dəyişdi: artıq qırmızıların qarşısında duruş gətirmək müş- kül idi. Sulkeviç yardım üçün general Denikinə üz tutdu, ondan rədd cavabı alandan sonra, noyabrın ortalarında hakimiyyəti Solomon Krıma verdi. Hökumət cəmi on gündən sonra limana girən müttəfiq donanmasının admiralı Koltropun yanına gedib loyallığını bildirdi, bununla da məsələ həll olundu. Yeni ədliyyə naziri kadet Vladimir Nabokovun Yusif Vəzirə münasibəti yaxşıydı, qalıb işləməyini istəyirdi, lakin o artıq Bakıya getməyi qət eləmişdi: daha yollar bir qədər təhlükəsiz idi, Odessadan İstanbula gedən gəmilərin birinə minə bilərdi. Bir neçə həftə sonra general Sulkeviçin yaxın adamlarıyla birgə Bakıya yola düşdüyünü eşidib çox təəssüfləndi: vaxtında onunla təmasa girsəydi, indi yola düşənlər arasında olardı. Sonra da eşitdi ki, Sulkeviç Yüklə 3,83 Mb. Dostları ilə paylaş:
|