Nəsib nəSİBLİ Güney azərbaycan XIX yüzilin qaranlıqlarında Qacar dövlətində Türklərin və Azərbaycanın yeri

NƏSIB NƏSİBLİ

Güney AZərbaycan XIX yüzilin

qaranlıqlarında

Qacar dövlətində Türklərin və Azərbaycanın yeri

Nadir Şahın öldürülməsindən sonra (1747) onun xələfləri məşruluğu (legitimliyi) sual altında olan sülalənin davamlığını təmin edə bilmədilər. İran bir-biri ilə daimi savaş halında olan kiçik dövlətlərə - xanlıqlara bölündü. İxtiyarında kifayət qədər silahlı gücü olan Əfşar, Lur, Bəxtiyar, Qacar, Türkmən boyları/tayfaları arasında İranda ali hakimiyət uğrunda təxminən əlli illik mübarizə qanlı savaşlar şəraitində keçdi. Bəxtiyar-Lur tayfa birliyinin silahlı gücü sayəsində Kərim Xan Zənd 1750-79-cu illər arasında İranın xeyli hissəsinə Səfəvilərin vəkili adı altında nəzarət edə bildi. Onun ölümündən sonra hakimiyyət uğrunda mübarizədə Qacarlar qalib gəldilər. 1796-cı ilin mayında Muğan düzündə təntənəli tacqoyma mərasimi keçirən Ağa Məhəmməd Şah Qacar, İranda yeni sülalənin əsasını qoydu.[1] Sülalənin banisi 1797-ci ildə sui-qəsddə öldürüldükdən sonra belə Qacar hakimiyyəti davam etdi. Fətəli Şah 1798-ci ildən 1834-dək, Məhəmməd Şah 1834-48-ci illərdə, Nəsrəddin Şah 1848-96-cı illərdə, Müzəffərəddin Şah isə 1906-cı ilədək ardıcıl olaraq hakimiyyətdə oldular.

Ağa Məhəmməd Şahdan fərqli olaraq onun davamçıları fövqəladə keyfiyyətləri ilə fərqlənmirdilər. Müasirləri onların xüsusi istedad sahibi olmadıqlarını qeyd etmişlər. Onlardan biri hətta Məhəmməd Şahın kifayət qədər ağıllı, təşəbbüskar, sağlam adam olmadığını yazır.[2] Hərçənd ki, Fətəli Şahın cinsi məhsuldarlığı məşhur idi: bu adamın hərəmxanasında 800 arvadı və cariyəsi vardı; onun 57 oğlu, 46 qızı, 296 nəvəsi və çoxlu nəticəsi olmuşdu.[3] Sayca sürətlə artan Qacar ailəsində müasirlərin ən çox qiymətləndirdiyi şəxs Fətəli Şahın üçüncü oğlu Abbas Mirzə idi. O, istedadlı sərkərdə, ağıllı diplomat və tədbirli idarəçi hesab edilirdi. Vəliəhd təyin edilməsinə baxmayaraq, 1833-cü ildə ölümü onun taxta çıxmasına mane oldu.

Qacar hakimiyyətinin möhkəmlənməsində sülalədaxili münasibətlərin yoluna qoyulmasının mühüm rolu oldu. İlk dövrlərdə Şah taxtına potensial iddiası olan şəxslər fiziki cəhətdən aradan götürüldülər, onların oğul-uşaqlarına isə yerlərdə mühüm vəzifələr verildi. Ən yaxşı torpaqlar Qacarlara paylanır, ən varlı əyalətlərə Qacar şahzadələri hakim təyin edilir, Tehrandakı sarayda ən həssas vəzifələrə də məhz Qacar nəslindən olan şahzadələr gətirilirdi.

Ağa Məhəmməd Şah, Qacarların dəstəyindən başqa digər Türk boylarının da dəstəyini ala bildi. Onun sələfləri bu siyasəti davam etdirdi, Türk boylarının başçılarını yaxınlarında saxlamağa çalışdılar. Prof. Faruk Sümer ilk Qacar hökmdarlarında güclü etnik-boy şüurunun olduğunu bildirir. ”Qacar xanədanında qüvvətli bir qövmü şüurun varlığına” inanan araşdırmaçı yazır ki, “Qacarlar dövründə Oğuz boylarına ilgi göstərilib onlar haqqında bir risalə meydana gətirilmişdi.” Bu risalədə Fətəli Şah “”Salari - Türk”, Ağa Məhəmməd Şah “Padşahe - Türk”, Məhəmməd Həsən Xan “Sultane - Türk” adlandırılır. Burada Qacar xanədanının qurucusu Ağa Məhəmməd Şah, soyu Əfrasiyabdan, şanı Çingizdən, mətinliyi Səlçuqdan, əzmi Teymurdan almış şəxs kimi təriflənir. Yenə bu risalədə Ağa Məhəmməd Qacarın Özbək hökmdarına göndərildiyi bildirilən məktubundakı fikirləri son dərəcə maraqlıdır: “Ulu Tanrıya şükürlər olsun ki, Turan, İran, Rum, Rus, Çin, Maçin, Hata (?), Hotən (Xokan?) və Hindistan ölkələri Türklərin böyük xanədanlarına ehsan buyurulmuşdur. Hər xanədanın öz ölkəsi ilə kifayətlənməsi ən yaxşı yoldur.”[4]

Münasibətlərin daim gərgin olduğu Rusiya və Osmanlı ilə sərhəddə yerləşdiyinə, ticarət yolları baxımından münasib coğrafi mövqeyə malik olduğuna, iqtisadi çəkisinə və s. görə, Qacarlar Azərbaycana böyük önəm verirdilər. Vəliəhd Abbas Mirzə, komandanı olduğu ordunu əsasən Azərbaycan əhalisi hesabına formalaşdırırdı. Istedadlı dövlət adamı olan Abbas Mirzə hələ oturuşmamış Qacar hakimiyyəti üçün potensial təhlükə olan Azərbaycandakı Türk boylarının və Kürd tayfalarının ram edilməsi, yeni hakimiyyətin dayağına çevrilməsində başarılı oldu.Yalnız vəliəhd deyil, bütün Qacar sülaləsi Azərbaycana özünün əsas dayaqlarından biri kimi baxırdı. 1805-ci ildən ta Qacarların sonunadək vəliəhdliyin mərkəzi (vəliəhd-neşin) olan Təbriz əslində dövlətin ikinci paytaxtı idi. Xarici dövlətlər də Təbrizin bu özəlliyini nəzərə alıb, burada diplomatik nümayəndəlik saxlamağı vacib bilirdilər. Dövlət idarəçiliyi təcrübəsi toplamaq üçün ölkənin bu ən mühüm vilayəti vəliəhdin idarəsinə verilirdi.[5]

Qacarlar ilk əvvəllər Səfəvilər və Nadir Şah dövründəki inzibari-ərazi quruluşunu saxladılar. Sonralar əyalət və vilayətlərin sərhədləri tez-tez dəyişməyə başladı, dövlərin mərkəzləşdirilmiş idarəçiliyini az-çox təmin edən yeni inzibati bölgü formalaşdı. Ərazi baxımından Britaniya adalarından təxminə dörd dəfə, Fransadan üç dəfə geniş olan bu ölkə rəsmən Məmaliki-məhruseyi-Qacar adlanırdı. Bu ənənəvi anlayış dövlətin bir neçə böyük bölgədən (məmləkətdən) ibarət olduğunu, çağdaş terminlə ifadə etmiş olsaq, federativ quruluşa malik olduğunu ehtiva edirdi. Məmləkəte-Azərbaycan digər üç əyalət – Xorasan, Fars və Kirmanla birlikdə əsas bölgü vahidi sayılırdı. XIX yüzilin ortalarında əsasən formalaşan inzibati-ərazi bölgüsü İ. Blaramberqə görə 29 ərazi vahidi və birbaşa mərkəzə bağlı 12 şəhər və ətraf kəndlərdən ibarət idi.[6] Lord Kerzona görə, bu vahidlərin sayı 31 idi, Mixail İvanova görə isə Qacar İranının ərazisi 30 vilayətə və dörd əyalətə bölünürdü.[7]

Ölkənin və ayrı-ayrı inzibati vahidin əhalisinin sayını dəqiq müəyyən etmək mümkün deyil. 1860-cı ildə əhalinin ümumi siyahıyaalmasına cəhd edildi. Bu cəhd böyük xərcin çəkilməsinə baxmayaraq uğursuzluqla nəticələndi. Əhalinin sayı, etnik tərkibi haqqında XIX yüzil mənbələri müxtəlif məlumatlar verir. Yüzilin sonlarında ölkə əhalisinin ümumi sayının 10-12 milyon nəfər olduğunu bildirən müəlliflərlə yanaşı, bu rəqəmin iki dəfə az olduğunu iddia edən mənbələr də var.[8] Bu məsələləri xüsusi araşdırmış Rus müəllifi L. Artamonovun təxminləri, bizim fikrimizcə, gerçək vəziyyəti nisbətən obyektiv əks etdirir. Onun verdiyi rəqəmlər sonralar ortaya çıxan məlumatlarla aşağı-yuxarı uyğun gəlir. Artamonova görə, XIX yüzilin sonlarına doğru İranın ümumi əhalisinin sayını 8 milyon nəfər saymaq olar; Azərbaycan əyalətinin əhalisi isə onun dörddə birinə bərabərdir.[9]Ayrıntılarına girmədən əyalətin inzibati bölgüsü və əhalinin etnik-sosial tərkibini nəzərdən keçirmək mövzumuz üçün zəruridir. Adıçəkilən müəllifə görə, Azərbaycan əyaləti 16 vilayətdən ibarət idi: Nəmin, Ərdəbil, Qaradağ, Sərab, Gərgər, Mərənd, Xoy, Makı (Maku), Təbriz, Mianə, Xalxal, Urmu, Marağa, Sayınqala, Ənquram, Təxte-Süleyman.[10] Bunlardan bir neçəsi – Nəmin, Gərgər, Makı – adını və daxili idarəçiliyini qoruyub saxlamış əski irsi xanlıqlar idilər. Buradakı torpaqların xeyli hissəsi xan ailəsinə məxsus olan mülk torpaqları idi və bu xanlıqların dövlətlə münasibətləri əsasən vergi və silahlı dəstələr verməklə məhdudlaşırdı. Bunların arasında Makı xanı Təbriz və Tehrandan daha sərbəst olması ilə fərqlənirdi, irsi xanların əhali üzərində ölüm hökmü kəsmək kimi fövqəladə haqları da vardı.[11] Marağa kimi bəzi vilayətlər rəsmən xanlıq adlanmasa da vali vəzifəsi faktiki olaraq irsi-patrimonial xarakter daşımışdır. Yerli Müqəddəm ailəsi ta Qacar hakimiyyətinin sonunadək (1925) Marağanın valisi vəzifəsini daşımış, bütün mümkün səlahiyyətlərə (vali, hakim, vergi toplayıcısı, qoşun başçısı) malik olmuşdur.[12]

Əyalət əhalisinin 500 mini mənbələrdə “köçərilər” adlanır. Amma onların əksəriyyəti klassik “köçəri”likdən çoxdan qopmuş, mövsümi maldarlıqla məşğul olan əhali idi. Həyat tərzinə görə onları “yarım-oturaq” əhali saymaq daha doğru olardı. Bu əhali qrupu yayda sürülərini yaylaq yerlərinə sürən, qışda isə qışlağa (yəni eyni kəndə) qaytaran maldar tayfalar idi. Bununla belə onlar əkinçilik və bağçılıqla məşğul olan oturaq əhalidən təsərrüfat və kültür xüsusiyyətlərinə görə fərqlənirdilər. Ərdəbil vilayətində Şahsevənlər və Qaradağlılar (Qaradağ adından), əyalətin batısında Əfşarlar, güney-batısında isə Qarapapaqlar kimi etnoqrafik qruplar məskun idilər. Azərbaycan əyalətinin Türklərdən sonra ikinci etnik qrupu Kürdlər idi. Sünnü məzhəbli Kürdlərin hamısı bir qayda olaraq mənbələrdə “köçəri” adlandırılır. Azərbaycan əyalətində az miqdarda Farslar, Ermənilər, Yəhudilər, Aysor və Xaldeylər də məskun idilər.

İran Türklərinin kompakt şəkildə yerləşdiyi etnik zona bu əyalətin sərhədləri xaricinə çıxır və Tehran-Savə-Həmədan xəttinədək davam edirdi. Bu zaman (və sonralar) Türklər Zəncan, Qəzvin, Rəşt, Tehran, Həmədan, Savə, Qum kimi şəhərlərdə və ətraflarında məskun idilər. Etnik zonadan uzaqda, anklav şəklində də Türklərin məskunlaşması məlumdur. Əsas etnik zonadan (Azərbaycan əyaləti və ona bitişik bölgələr) kənarda yaşayan Türklər arasında say baxımından Qaşqay (Fars), Qacar (Mazandaran), Qaragözlü (Həmədan), Türkmən (Xorasan) boyları diqqəti çəkir. Onlarla birlikdə Türklərin sayının İranın ümumi əhalisinin üçdə birinə bərabər olması haqda müasirlərin təxminləri sonralar da bir sıra müəlliflər tərəfindən irəli sürüləcək.

Bəzi müəlliflərin Qacar İranında “hakim millətin” Farslar olması fikrinə[13] baxmayaraq, Qacar dövlətinin idarə sistemində Türklərin rolu onların İran əhalisinin ümumi sayındakı çəkisinə uyğun idi. Əslində idarəçi sinif əsasən iki etnosun nümayəndələrindən ibarət idi. M.Ə. Rəsulzadə “İran Türkləri” adlı əsərində yazırdı: “İran’da Farslar, Türklerin kuvvetli bazularına (qollarına – N.N.), cengaverlik seciyelerine dayanmışlar, Türkler de Fars medeniyetinin ma’neviyetine istinad eylemişler ve bu suretle teşrik-i mesa’i (iş birliyi – N.N.) ederek İran hükumet-i hazırasını vücuda getirmişlerdir.”[14] Mütləq hakimiyyətə sahib şah, Qacarlardan olduğu halda, birinci nazir (sədr-əzəm) Qacar sülaləsinin üzvləri arasından seçilmirdi, bir qayda olaraq o, Fars əyan nəslinin nümayəndəsi idi. Sədr-əzəmlər arasında yalnız ikisinin – Hacı Mirzə Ağasının və Eynüddövlənin Türk olması bəllidir.[15] Azərbaycan əylətində də vəziyyət təxminən eyni idi. Vəliəhddən sonra ikinci şəxs sayılan və ona tabe olan pişkar (ya qaimməqam) adətən qeyri-Türklərdən seçilirdi. Həmin şəxsin təyinində sədr-əzəmin rolu böyük idi. Araşdırmaçı Vidadi Mustafayevin hesablamalarına görə, 1828-1906-ci illər arasında pişkar vəzifəsini 21 nəfər tutmuşdu. Onlardan 4-ü Qacar, 2-si yerli Türklərdən, 3-ü Kürd idi. Bir nəfərin milli mənsubiyyətini qeyri-müəyyən sayan araşdırmaçının təxminlərinə görə, qalan pişkarların hamısı (11 nəfər) Fars idi.[16] Əyalətdə ən nüfuzlu şəxslərdən sayılan maliyyə işlərinə məsul pişkari-maliyyə də əsasən Farslardan ibarət idi. 1847-1906-cı illərdə bu vəzifəni 14 (ya 15) nəfər tutmuşdu. Onlardan 8 (ya 9) nəfəri Fars idi, qalanlarının milliyyəti müəyyən olunmamışdır.[17] Xarici İşlər Nazirliyinin Təbrizdəki nümayəndəsi – kargüzar buradakı xarici diplomatlarla münasibətlərə məsul şəxs idi. Vidadi Musatfayev həmin dövrdə burada 14 kargüzarın işlədiyini bildirir. Onlardan 8-nin Türk, 1-nin Fars, qalanlarının isə milliyyətinin qeyri-müəyyən olduğunu göstərir.[18] 1865-1906-ci illərdə əyalətdə işləmiş 5 teleqraf rəisindən 2-nin Türk, birinin Fars, qalanlarının isə milliyyətinin qeyri-məlum olduğu bildirilir.[19] Azərbaycandakı vilayətlərin başçıları –valilərin etnik mənsubiyyətinə gəldikdə, bu vəzifələri bir qayda olaraq Qacarların, ya da yerli Türklərin nümayəndələri tutmuşlar; valilər arasında Farsların sayı diqqət çəkəcək qədər azdır.[20] Vidadi Mustafayevə görə, Azərbaycan əyalətində həmin dövrdə işləmiş 140 yüksək səviyyəli vəzifə sahibindən 74-ü Türk (əsasən Qacar), 26 nəfəri Fars, 5, ya 6 nəfəri Kürd idi; qalan 33, ya 34 nəfərin etnik mənsubiyyətini müəyyən etmək mümkün olmamışdır.[21] Maraqlıdır ki, Azərbaycan əyaləti xaricindəki inzibati-ərazi vahidlərinin başında da əsasən Qacar ailəsindən olan şahzadələr, ya da başqa Türklər dururdu. Yenə Vidadi Mustafayevin İran qaynaqalarına dayalı hesablamalarına görə, 1848-88-ci illərdə Xorasanda işləmiş 20 validən 13-ü, Farsda – 11-dən 10-u, Luristanda 15 validən 10-u, Ərəbistanda (sonralar Xuzistan adlandırıldı) 15 validən 15-i, Kürdüstanda 12 validən 7 nəfəri Qacar şahzadələrindən idi. Qacar ailəsinə mənsub olmayan başqa Türklər də əyalət və vilayət başçıları vəzifəsini tuta bilirdi. Məsələn, Kirman və Bəlucistanın 11 valisindən 4 nəfəri şah ailəsinə mənsub olmayan Qacar, 4 nəfəri qeyri-Qacar mənşəli Türk, qalan 3 nəfəri isə Fars idi.[22]

Başqa yerlərdə olduğu kimi Azərbaycanda[23] da yerli hakimin və az-çox əhəmiyyətli vəzifəli şəxsin təyinatı bir qayda olaraq icarə-rüşvət sisteminə əsaslanırdı. Yeni təqvim ili - Novruz bayramı ərəfəsində hakimlik iddiasında olan şəxs hökumətə birdəfəyə və hər il ödəyəcəyi ən yüksək məbləği müəyyən edirdi. Bu iddiaçılar arasından boş qalan vəzifələrə adətən ən yüksək məbləğ təkilif edən şəxs seçilirdi. Makı, Nəmin və Gərgər xanlarının öz xanlıqlarına təyinatı istisna idi, yerli xan ailələrinin adətən ən yaşlı üzvü xan təyin edilirdi. Amma bu təyinat da müəyyən miqdar vəsaitin ödənilməsindən sonra baş verirdi. Yeni təyinat vaxtı həm də illik ödənişin miqdarı müəyyən edilirdi. Yeni təyin edilmiş şəxs bu vəzifədə nə qədər qala biləcəyini bilmədiyindən işə başladığı ilk gündən ödədiyi məbləği “çıxartmağa” can atır, tabeliyində olanlardan və əhalidən açıq-açığına rüşvət toplamaqla məşğul idi. Yerli hakimlərin təyinatının icarə-rüşvət qaydalarını araşdırmış Rus müəllifləri Polkovnik Şkinski və Kapitan Averyanov yazırdılar: “Xalqın idarə olunmasının bütün sistemi əslində qarət sistemidir; ən kiçiyindən (çapardan) başlayaraq, Təbriz və Tehrandakı yüksək hökumətə qədər hər bir məmur əhalini qarət edir... Nəticədə - idarəçilər arasında tam mənəviyyat pozuntusu və müflüs olmuş, yoxsullaşmış xalqın qəzəbi.”[24]

Araşdırmamız üçün gərəkli olduğundan indi də qısa şəkildə Qacarlar dövründə İran ordusunda – hərbi bürokratiyada Türklərin yeri mövzusuna qısa nəzər salaq.

İranda xüsusi maraqları olan Rusiya bu ölkədə hərbi sahədə durumun öyrənilməsinə bir sıra mütəxəssis cəlb etmiş, onlar da yerlərdə araşdırma aparmış, maraqlı təhlillər ortaya qoymuşlar. Rus, eləcə də Avropalı müəlliflərin araşdırmalarına görə, bu coğrafiyada hərbi sahədə Türklərin üstünlüyü ənənəsi Qacarlar dövründə də davam etmişdir. A. Medvedev yazır ki, “nərmə-nazik Farslar” hərbi işə nifrət edirlər, onlar “qorxaq, saxta, tənbəl, tamahkar, intriqan, sısqa, ətalətli, amma son dərəcə bacarıqlı, biliyə həvəsli və ağıllıdırlar.” Farslar orduda qulluq etməyi sevmirlər, “sənaye, ticarət onların əlindədir.”[25] Müsəlman olmayanlar və şəhər əhli orduda xidmətdən azad edildiyindən, “demək olar ki, bütün Farslar hərbi mükəlləfiyyətdən azaddırlar.” Bu müəllifin fikrinə görə, “Türk-Tatar” hərbi işi sevir, o, “cəsur ola bilir, tündxasiyyətdir, kobuddur, enerjilidir, saxtadır, amma daha az qabiliyyətli və az inkişaf etmişdir, fanatikdir; zabitlər bütövlükdə əla atıcıdırlar, süvaridirlər, nisbətən sadəlövhdürlər.” [26]

Ağa Məhəmməd Xan Qacar İranda ali hakimiyyət uğrunda mübarizəyə başlayanda onun ixtiyarında Qacar boyundan olan az miqdarda (500-600 nəfərlik) atlı dəstə vardı. Hakimiyyətinin sonlarına doğru isə o, müxtəlif tayfalardan toplanmış 40 minlik qeyri-nizami (irrequlyar) orduya sahib idi. İran ordusu qeyri-nizami xarakterini Fətəli Şahın hakimiyyətinin ilk illərində qorumaqda idi. Amma Rusiya ilə savaşlardakı ağır məğlubiyyət vəliəhd Abbas Mirzəni nizami ordu qurmaq gərəkliyinə inandırdı. 1807-ci ildə Fransadan hərbi müşavirlər dəvət edildi. İngiltərədən silah-sursat alındı. Bu nizami alaylar Azərbaycan əyalətindəki Türk boylarından və şəhər əhalisindən yığıldı. [27] İlk əvvəllər 20 min əsgərdən (sərbazdan) ibarət olan bu hərbi hissələrə Azərbaycan qoşunu adı verilmişdi. Daha sonralar yaradılmış başqa nizami qoşun hissələrində (canbaz, keşikçi, qulam, kazak) də qulluq edənlərin əksəriyyəti Türklər idi. XIX yüzilin sonlarında ölkədə cəmi 37 nizami alay vardı. Bunlardan 25-i Azərbaycanda yerləşir, İrake-Əcəm əhalisindən toplanmış qalan 12 alayın 6-sı da əsasən yenə Türklərdən ibarət idi.[28] Nizami qoşun hissələrinin sayının artmasına baxmayaraq, Qacar hakimiyyətinin sonlarınadək ölkənin müxtəlif yerlərindəki tayfaların silahlı gücü öz önəmini saxlamaqda idi. Məsələn, Azərbaycandakı Şahsevənlər 10 minlik, Qaradağlılar 7 minlik, Makı Kürdləri 5 minlik əla silahlanmış atlı dəstələri çıxarda bilərdi. L. Artamonova görə, Rusiya ilə həmsərhəd zolaqda 22 minlik yaxşı silahlanmış, sürətli manerv qabiliyyətli irrequlyar dəstələr yaratmaq olardı.[29]

Mülki məmurlara xas olan rüşvətxorluq, prinsipsizlik, mənəviyyatsızlıq halları hərbi bürokratiyaya da aid idi. Qacarlar dövründə girdiyi bütün savaşları (Rusiya-Iran, İran-İngiltərə) uduzan, mənəviyyatı pozulmuş hərbi bürokratiyanın XX yüzilin başlarında xalqın gözündə etibarı qalmamışdı. Dövlət aparatının işini qaydaya salmaq, Osmanlıdakı Tənzimat islahatları nümunəsində islahatlar aparmaq cəhdi də uğursuzluqla nəticələndi.

Qacarlar dövründə islahatlar ehtiyacını hiss edən ilk dövlət adamı vəliəhd Abbas Mirzə olmuşdur.[30] 1848-ci ildə vəliəhd Nəsrəddin Mirzənin şah taxtına oturmasından sonra Təbrizdən özü ilə gətirdiyi vəzir Mirzə Tağı Xanı (Əmir Kəbiri) sədr-əzəm təyin etməsindən sonra da islahatlara cəhd oldu. Əmir Kəbir şahın dəsdəyi ilə mərkəzi hökumətin hakimiyyətini gücləndirmək, dövlət aparatını və ordunu yenidən qurmaq istiqamətində islahatlara başladı. Bununla yanaşı maliyyə sisteminin gücləndirilməsi, sabit vergi normalarının qoyulması və vergi yığımını qaydaya salmaq, sənaye və ticarətin inkişafına yardım etmək və s. sahələrdə islahatlar nəzərdə tutulurdu.[31]Əmir Kəbir islahatları Qacar dövlətində despotik idarəçiliyin mütləq monarxiya idarəçiliyi formasına keçidini nəzərdə tuturdu.

Bu islahatlar anti-feadal istiqamətli olduğundan İran cəmiyyətinin ən mühafizəkar kəsiminin - feodal aristokratiyası (bu sıradan elə şah sarayının özü) və Şiə ruhanilərinin inadlı müqavimətinə rast gəldi. Bu, çox güclü təbəqələrin islahatlara dirənməsi nəticəsində Əmir Kəbir 1851-ci ildə vəzifədən götürüldü, az sonra isə öldürüldü.

Qacar İranın sosial-siyasi həyatında ruhani təbəqəsinin oynadığı rola da qısaca nəzər salmaq gərəkdir. Xüsusən də nəzərə alsaq ki, ruhanilərin xeyli hissəsi, ilk növbədə onun yuxarı təbəqəsi ənənəvi olaraq Farslardan ibarət idi. Ruhanilərin etnik mənsubiyyəti məsələsinə dövrün araşdırıcıları da diqqət yetirmişlər. Məsələn, A. Medvedev hesab edir ki, İranda ruhanilər “tamamilə Farslardan ibarətdir.” [32] Bizcə, müəllifin bu fikrinə şişirtmə kimi yanaşmaq lazımdır. Ən azından ona görə ki, təkcə Azərbaycanda ruhanilər bir qayda olaraq yerli əhalidən ibarət idilər.

Ağa Məhəmməd Şah gerçək güc hesab etdiyi ruhanilərlə münasibət qurmağa, onunla dil tapmağa çalışmışdır. Yeni hakimiyyət Şiə ruhanilərinin rəğbətini qazanmaq üçün nüfuzlu din xadimlərinə mütəmadi olaraq hədiyyələr göndərirdi. Eyni zamanda ilk Qacarlar ruhaniliyi dövlət idarəçiliyindən uzaq tutmağa çalışmış, hətta onların əsas gəlir mənbəyi olan vəqflərin bəzisini ələ keçirməyə müvəffəq olmuşdu. Tehran sarayı bütün böyük şəhərlərə hökumətdən yüksək maaş alan şeyxülislam və imam-cümələr təyin edir, onları yerlərdə siyasətinin müdafiəçisinə çevirməyə çalışırdı. Bununla belə ruhani təbəqəsi özünün iqtisadi gücünü və nüfuzunu qorumağı bacardı. Ümumilikdə o, Qacarların hərəkətlərini narahatlıqla izləyir, əhali ilə hakimiyyət arasında orta mövqe tutmağa çalışır, hətta Qacar hakimiyyətini ara-sıra tənqid etməkdən belə çəkinmirdi. Bu da ruhaniyyətin nüfuzunu daha da artırır, Şiəliyin güclənməsi və formalaşmasına şərait yaradırdı. XIX yüzildə ruhanilərin yuxarı dairələri bir neçə dəfə şah hakimiyyətinin maraqları ilə üst-üstə düşməyən təşəbbüslərdə bulunmuş, bəzən hətta onunla birbaşa münaqişəyə girməyə belə özündə güc tapa bilmişdi. Belə ki, 1826-cı ildə müctəhidlər Rusiyaya qarşı cihad elan etmiş, baş komandan vəliəhd Abbas Mirzəni və şahı hazırlıqsız savaşa təhrik etmişdilər; 1851-ci ildə Tehran imam-cüməsinin birbaşa iştirakı ilə Əmir Kəbir istefaya göndərilmişdi; 1855-57-ci illərdə ruhanilər Təbrizlilərin qaimməqama qarşı hərəkatını təşkil etmişdilər və s. XIX yüzildə Şiə üləmasının ən yüksək siyasi fəallığı 1890-91-ci illərdəki tənbəki inhisarına qarşı hərəkatda özünü göstərdi. Baş müctəhid (mərceyi-təqlid) Molla Mirzə Həsən Şirazinin fitvası ilə xalq tənbəkini boykot etdi və şah böyük təzminat ödəmək məcburiyyətində qalsa da İngilislərə verdiği inhisarı ləğv etməli oldu.[33] Amerikalı araşdırmaçı Hamid Algar yazır: “XIX yüzil boyunca İranda ruhanilərin nüfuzu və cəmiyyətə təsiri daha da artdı. Belə ki, XIX yüzilin sonuna doğru yeganə mərceyi-təğlid halına gələn Şeyx Murtuza Ənsari ölkənin həqiqi hökmdarı idi.”[34]

Qacar dövlətinin sərhədləri daxilində müxtəlif xalqları və tayfaları bir yerdə tuta bilən iki mühüm amildən – şah hakimiyyəti və Şiəlik – biri zəiflədikcə, o biri güclənirdi. Arada ziddiyətlərin olmasına baxmayaraq, siyasi hakimiyyətlə dini hakimiyyət ümumilikdə bir-birini tamamlayır, bu ziddiyyətlər adətən əndazəni aşmırdı. Bəzən ümumi təhlükəyə qarşı şah hakimiyyəti ilə ruhanilərin ümumi cəbhədə çıxış etmələri belə mümkün olurdu. Belə bir ittifaq Babilər hərəkatına (1848-52) qarşı birgə mübarizədə də özünü göstərdi. Hər iki tərəf (şah hakimiyyəti və ruhanilər) Babiləri maraqlarına zidd qüvvə hesab edirdi. Yuxarıda adı keçmiş A. Medvedev XX yüzilin başlarında yazırdı: “İranın bütün son dövrləri hökumətlə ruhaniyyət arasında daimi, amma müəyyən çərçivələrlə məhdudlaşan mübarizə tarixidir; yəni şah yaxşı başa düşür ki, o, Şiəliksiz həyatda qala bilməz, ruhaniyyət də yaxşı başa düşür ki, şahsız Şiəlik dağılacaq.”[35]

Bu “təsanüd” Qacar dövlətində iki əsas etnik vahidin rolu, ümumilikdə Fars-Türk münasibətləri kompleksi üçün də keçərlidir. Türklər dövlət həyatında Qacar sülaləsi, mülki bürokratiyanın yuxarı hissəsi və hərbi bürokratiyanın tamamına yaxını vasitəsilə təmsil olunmuş, mühüm çəkiyə malik idilər. Mülki bürokratiyanın xeyli hissəsi, ruhanilərin isə yuxarı təbəqəsinin tamamına yaxını Farslardan ibarət idi. Şah sarayında və orduda şifahi danışıqda Türk dilindən də istifadə edilməsi ənənəsinin qalmasına baxmayaraq, kargüzarlıq işi və təhsil də ənənəyə uyğun olaraq Fars dilində idi. Qacarlar onsuz da hələ özünü açıq şəkildə büruzə verməyən etnik məsələlərin fövqündə durmağa çalışırdılar. A. Medvedev Ariyalılarla Türk-Tatarların “bir-birinə nifrət etməsi” haqqında iddia irəli sürür. Müəllifin Fars-Türk münasibətlərində hərdən özünü göstərən ziddiyyətləri, bizcə, şişirtmə saymaq gərəkdir. Çünki XIX yüzil boyu bu “nifrətin” təzahürünə rast gəlinmir. İranın bu iki əsas etnik vahidi arasında hakimiyyət uğrunda etnik əsasda mübarizənin getdiyi haqqında müəllifin fikrini isə qəbul etmək lazımdır. Xüsusən müəllifin “Əlverişli şəraitə baxmayaraq, Türk-Tatarlar adətən hakimiyyətin idarəsindən uzaqlaşdırılırlar və özləri də bilmədən yerlərini Farslara verirlər ” fikri diqqət tələb edir və bu fikir sonrakı siyasi proseslərdə özünü doğrultdu.[36]Qacarların Azərbaycana münasibəti başqa bölgələrə münasibətindən prinsipcə fərqlənmirdi. Yuxarıda adı çəkilmiş L. Artamonov 1890-cı ildə çıxmış kitabında İran hökumətinin idarəçilik metodlarının Azərbaycan əyalətində də eyni olduğunu bildirirdi: “İrandakı hakim ailə ilə eyni tayfadan olan Azərbaycan, şah taxt-tacının ən etibarlı dayağıdır və o, bütün İran dövlətinin ən çoxsaylı əhalisi, ticarət mərkəzi olan hərəkətli Təbriz şəhərində daimi yaşayan vəliəhdin idarəsinə verilir. Amma Azərbaycanla yaxından tanışlıq açıqca göstərir ki, İran hökuməti taxt-tacın bu ən qiymətli incisinin rifahı naminə heç bir şey etməməsi bir yana qalsın, abırsızcasına inzibati sui-istifadələrlə bu ölkədə əkinçiliyin, ticarətin, fabrik fəaliyyətinin qarşısını alır...”[37]

Beləliklə, Qacar İranında Türklərin xüsusi çəkiyə malik olması nə onların özləri, nə də məskunlaşdığı əsas bölgə - Azərbaycan üçün əlahiddə status müəyyən etmirdi. İranın başqa yerlərində olduğu kimi burada da orta əsrlərə xas olan ənənəvi despotik dövlət idarəçiliyi hakimdi. Dövlət həyatındakı bu durğunluğa baxmayaraq, XIX yüzilin sonlarına doğru İrandakı xalqların fikir həyatı və kültüründə bəzi dəyişiklər baş verməkdə idi.

Fikir həyatı və kültür

XIX yüzil Qacar İranın fikir həyatında özünü göstərən dəyişikliyə bir neçə mühüm amil təkan verdi. Bu amillər sırasında yuxarıda qısaca nəzərdən keçirdiyimiz mövcud feodal qaydalarını, iqtisadi geriliyi, dövlət idarəçiliyindəki yarıtmaz vəziyyəti göstərmək gərəkdir.

İkinci mühüm amil dini mühitdəki durumla bağlıdır. 1848-52-ci illərdə baş vermiş Babilər hərəkatı zamanın tələblərinə uyğun olaraq İslamda, xüsusən rituallarda islahatların aparılması, ölkənin tərəqqi və inkişaf yoluna çıxmasına yönəlmişdi. Əli Məhəmməd Babın yazdığı “Bəyan” onun tərəfdarlarının ana kitabına çevrilmiş, onlar üçün “Quran”dan üstün sayılmışdı. Bab, əslində açıq-açığına “Quran”ın köhnəldiyini yazır, onun yerini “Bəyan”ən tutduğunu iddia edirdi. Özünü yeni peyğəmbər elan etmiş Bab, yalnız dini ehkamların rasional dərkinə çağırmırdı, həm də İslamın yeniləşməsinin konseptual əsaslarını verirdi. Xeyir işlərin görülməsi zərurəti Babi təriqətində mərkəzi mövqeyə malik idi. “Bəyan”da şəxsiyyətin ləyaqətinin təhqir edilməsinə görə cərimə, məktəblərdə cismani cəzaların ləğvi, qadınların kişilərlə bərabərliyi, çadranın ləğvi, sahibinin razılığı olmadan evə girməyin yasaq olması, qarşılıqlı razılıq əsasında faizin məqbul olması və s. haqqında konkret müddəalar vardı.[38]Mistik-dini xarakterinə baxmayaraq, bu hərəkat müəyyən demokratik elementlərə də malik idi. Belə ki o, mühafizəkar feodal qaydalarına, ölkədəki hüquqsuzluq və despotizmə, hətta müəyyən mənada müstəmləkəçiliyə qarşı yönəlmişdi. Babi üsyanlarının ləğv edilməsinə, Babi təriqət adamlarının xeyli hissəsinin qətl edilməsinə baxmayaraq, bu hərəkat ölkə həyatında, eləcə də ölkənin fikir həyatında təsiri sonrakı onillərdə də qaldı.

Dini həyatda islahat meyli sonrakı onillərdə Bəhailiyin meydana çıxmasında özünü göstərdi. Bu dini-kosmopolit cərəyan bir sıra məsələrdə Babiliyin əksi idi. Əsasını Mirzə Hüseyn Əli Bəhaüllanın (1817-1892) qoyduğu bu cərəyan “mədəniyyət və tərəqqi” naminə üzünü Avropaya çevirən İrandakı komprador burjuaziyanın əhval-ruhiyyəsini ifadə edirdi. Bəhailərin proqramında vahid dünya dili, dünya məsələlərini həll edə biləcək seçkili beynəlxalq şura, vahid dünya dövləti kimi fantastik müddəalar vardı. Bəhailiyin başqa bir cəhəti də dini ritualların son dərəcə sadələşdirilməsi və ifrat müasirləşdirilməsi idi.

Üçüncü amil – bu yüzilin başlarından İranın beynəlxalq münasibətlər və dünya ticarəti sahəsinə daha artıq şəkildə daxil edilməsi, onun başlıca kapitalist ölkələrin siyasi, iqtisadi və mədəni təzyiqinə məruz qalması, yüzilin sonuncu onillərində isə İranın yarım-müstəmləkəyə çevrilməsi xüsusilə təkanverici mahiyyətdə idi. Tipik feodal dövləti olan İran, artıq yeni inkişaf səviyyəsindəki ölkələrlə qarşı-qarşıya gəlmişdi. İran bu dövlətlərlə rəqabət aparmaq iqtidarında deyildi. Ölkənin qarşısında problem yaranmışdı: o, müstəqilliyini və ərazi bütövlüyünü qoruyub saxlamaq üçün hansı yolla getməli idi? Bu yeni problemə yekdil yanaşma yoxdu. İran cəmiyyətinin mühafizəkar hissəsi - əksəriyyət - ənənəvi həyat tərzini və idarəçiliyi saxlamağı tələb edirdi. İranın modernləşməsini istəyən siyasi elitin azsaylı üzvlərinin də dəqiq proqramları yox idi. Dövlət-siyasi, ictimai-iqtisadi, dini, mədəni həyatın modernləşməsi nədən başlanmalı, ənənə ilə islahatçılığın nisbəti necə tapılmalı, İranı iqtisadi və siyasi cəhətdən əsarət altına almaq istəyən dövlətlərlə necə münasibət qurulmalı, eyni zamanda cəmiyyətin yenidən qurulması üçün onların nümunəsindən necə bəhrələnmək olardı? Bu və bunun kimi aktual suallara cavab tapılmalı idi.

Yuxarıda deyildiyi kimi, Türkmənçay müqaviləsi (1828) və ona əlavə edilmiş ticarət haqqında xüsusi sənəd bir sıra ərazilərin Rusiya hökmranlığı altına keçməsi ilə məhdudlaşmadı. İran böyük miqdarda savaş təzminatı ödəməli oldu; bu ölkə Xəzərdə hərbi donanma saxlamaq hüququnu itirdi; amma Abbas Mirzənin vəliəhdliyi və sonradan “qanuni hökmdarlığı” təsdiq edildi; Rus tacirləri bütün İran ərazisində sərbəst ticarət etmək hüququ qazandı; İran ərazisindəki Rus təbəələrinə məxsus yaşayış yerləri və anbarlara toxunulmazlıq hüququ verildi və s.[39] Rus hökuməti İran bazarına daxil olmaq üçün ilkin addımlarını atmağa başladı. Amma tezliklə məlum oldu ki, hərbi-siyasi üstünlük qazanmış Rusiyanın özünün, xüsusilə özəl sərmayənin İranı iqtisadi cəhətdən istismar etmək imkanları məhduddur. İqtisadi-maliyyə imkanlarının məhdudluğu hətta yüzilin sonlarında belə mühüm problem olaraq qalırdı. 1897-ci ildə hərbi nazir çara yazdığı gizli məktubda göstərirdi: “Biz gərək unutmayaq ki, bu gün İranın bizim üçün siyasi və iqtisadi önəmi olmasa da, bizim uşaqlarımız və nəvələrimiz üçün onun önəmi bir neçə dəfə artacaq. Biz hələ mədəni cəhətdən hətta dövlətin qüdrətli dəstəyi ilə belə olsa, o qədər güclü deyilik ki, Azərbaycan, Tehran, hətta Xorasan bazarları ilə bacara bilək.” [40] Maliyyə naziri isə 10 ildən sonra yenidən vəsaitin çatışmadığından şikayət edir, “xaricilərin ələ keçirməməsi üçün konsessiyalar əldə etməyin” mənasız olduğunu deyirdi, çünki onlar “vəsait çatışmazlığı üzündən onsuz da istifadəsiz qalacaq.”[41] İngiltərənin artan fəallığı qarşısında Rusiya hökuməti bəzi, özəlliklə siyasi-hərbi önəmi olan sahələrdə fəallıq göstərmək məcburiyyətində qaldı. XX yüzilin başlarına doğru Rusiyanın İrandakı ən böyük layihələri Xəzərin cənubunda balıq ovu konsessiyası (1873), Kazak briqadasının təşkili (1879), Rus Uçot-Kredit bankı (1890), Təbriz şosse yolunun çəkilişi konsessiyası (1902) idi. Rusiyanın mövqeyinin möhkəmlənməsində, ölkənin quzeyində əslində hakim mövqeyə sahib olmasında çar hökumətinin şaha verdiyi borcların da mühüm rolu oldu.[42]

60-70-ci illərdə İngilislər şah hökumətindən bir sıra önəmli konsessiyalar almağa başladılar. Baron Reuter’ə verilən konsessiya əsasında teleqraf xəttinin çəkilməsi ilə ölkənin Təbriz, Tehran, İsfahan kimi inzibati və iqtisadi mərkəzləri arasında teleqraf əlaqəsi yarandı. Amma bu layihə İran üçün böyük miqdarda borcun yaranması ilə nəticələndi. Üstəgəl, bu xəttə xidmət İngilis hökumətinə ölkənin geniş və əhəmiyyətli ərazisinə nəzarət imkanı verirdi. 1872-ci ilin mayında böyük rüşvət müqabilində 70 illiyə verilmiş başqa bir konsessiya artıq teleqraf işinin sərhədlərini aşır, ölkənin bir sıra sahələrinin İngiltərənin nəzarətinə keçməsinə şərait yaradırdı. Bu konsessiya, İngilislərə Xəzər dənizindən İran körfəzinədək dəmiryol xətti çəkmək, onun qollarını ölkənin müxtəlif şəhərləri və əyalətləri ilə birləşdirmək, ölkənin bütün ərazisində şosse yolları çəkmək haqqı verirdi; daş kömür, dəmiz filizi, mis, qurğuşun, neft və başqa yataqların kəşf və istismar edilməsi, dövlət meşələrindən istifadə, yeni suvarma qurğularının inşaası, istehlakçılara suyun satılması da bu layihəyə daxil idi. Reuter çayların istiqamətini dəyişdirmək, bəndlər qurmaq, artezian quyuları qazmaq, suvarma kanalları çəkmək imkanı əldə edirdi. Bu konsessiya çərçivəsində ona bank yaratmaq, qaz və başqa zavodlar, dəyirmanlar tikmək, eləcə də Tehranın abadlıq işləri ilə məşğul olmağa icazə verilirdi. Bütün yollar, poçt və teleqraf Reuter’in ixtiyarına keçirdi. Əlavə olaraq gömrük 20 min funt sterlinq müqabilində 20 illliyə Reuter’in idarəsinə verilirdi. Bu konsessiya o qədər geniş sahəni əhatə edirdi ki, müasirlərin təəccüb və etirazına səbəb oldu. Hətta Lord Curzon onu “dövlətin bütün sərvətlərinin xaricilərə görünməmiş və ən əlahiddə şərtlərdə satışı faktı” kimi qiymətləndirdi.[43] Konsessiya haqqında saziş imzalanandan az sonra çar hökuməti ona qəti etirazını bildirdi. Rusiya imperatoru, xarici işlər naziri və səfirin ultimativ məktublarından sonra şah bu sazişi ləğv etməli oldu.

1890-cı ilin martında tütünün istehsalı, satışı və ixracı haqqında İngilis Mayor Talbota verilmiş inhisar da eyni taleyi yaşadı. Amma bu konsessiyanın ləğvi Rus hökumətinin təzyiqlərindən daha çox xalqın etiraz hərəkatı ilə bağlı idi.

1889-cu ildə Baron Reuter əvvəlki konsessiyada olan bank yaratmaq və faydalı qazıntılardan istifadə etmək inhisarı haqqında maddələri əhatə edən yeni konsessiya almağa müvəffəq oldu. Şahənşah Bankı adlanan bu bank tezliklə quruldu və 1928-ci ilədək dövlət bankı funksiyasını yerinə yetirdi. Ölkədə yalnız bu bank istiqraz buraxmaq haqqına sahib idi.

1901-ci ildə isə İngilis maliyyəçisi d’Arsy kiçik məbləğ müqabilində beş quzey əyaləti istisna olmaqla İranın bütün ərazisində neft yataqlarının istismarı haqqında konsessiya aldı. Bu konsessiya əsasında sonrakı onillərdə ölkənin siyasi həyatında həssas rol oynamış İngilis-İran neft şirkəti yaradıldı.

Ölkənin müstəqilliyinin qorunmasında İngiltərə-Rusiya rəqabətinin balanslaşdırıcı amil kimi müstəsna rolu olmasına baxmayaraq, XX yüzilin başlarında bu rəqabət İranı yarımmüstəmləkəyə çevrilməkdən xilas edə bilmədi. Bu yarımmüstəmləkə statusu İngiltərə ilə Rusiya arasında 1907-ci ilin avqustunda İranın nüfuz dairələrinə bölünməsi haqda müqavilədə öz əksini tapdı. Ölkənin quzey hissəsi (Qəsre-Şirin – İsfahan - Yəzd - Zülfuqar xətti üzrə) Rusiyanın, güney hissəsi (Bəndər-Abbas – Kirman – Bircənd – Qazik xətti üzrə) isə Britaniyanın fəaliyyəti üçün rəqabətsiz zona hesab edildi. Ortada qalan ərazi neytral zona elan edilirdi.

Britaniya, Rusiya və başqa Avropa ölkələrindən iqtisadi-maliyyə asılılığı ölkənin iqtisadi inkişafı qarşısında mühüm əngəl olmaqdan başqa, ölkənin siyasi həyatını da paralizə etməkdə idi. Şah sarayı da qismən bunun fərqində idi. Rus və İngilis hökumətlərinin təzyiq və qadağalarına etiraz edən Nəsrəddin Şah, 1888-ci ilin oktyabrında Rusiya səfirinə yazırdı: “Heç bir ölkə İranın bu gününə düşməyib. İngiltərə və Rusiya bizim hər hərəkətimizi çox diqqətlə izləyir. Ölkənin güneyinin rifahı və çiçəklənməsi üçün, məsələn, yol çəkilişi kimi tədbirlərimiz Rus hökumətinin etirazına səbəb olur. Biz İranın quzey, batı və doğusunda yolların çəkilişinə başlayanda İngilislər deyirlər ki, bu, Rusiyanın maraqları xatirinə edilir. Biz yollar çəkmək, fabriklər tikmək, ərazilərimizin və təbəələrimizin rifahı qayğısına qalmaq istəyirik. Rus və İngilis hökumətlərinin nə haqqı var bu cür bəyanat və tələblərlə bizə müraciət etsin?” [44] Şahın bu şikayətinə baxmayaraq, maliyyə və siyasi bağlarla Avropa dövlətlərinin nəzarəti altına düşmüş şah hakimiyyəti bu ölkənin yarım-müstəmləkəyə çevrilməsinə qarşı mübarizə aparmaq iqtidarında deyildi. İran cəmiyyəti ildən-ilə dərinləşən böhrana XIX yüzilin son onillərində baş verən hərəkat və üsyanlarla narahatlığını ifadə edirdi.

Yuxarıda adı çəkilmiş tənbəki inhisarı cəmiyyətin çeşidli təbəqələrinin etirazına səbəb oldu. Mayor Talbota verilmiş konsessiyaya görə, tənbəki istehsalı ilə məşğul olan hər bir kəs Talbotun qurduğu inhisarçı şirkətdə qeydiyyatdan keçməli, bu şirkətin icazəsi olmadan istehsal etdiyi məhsulu sata bilməzdi. Şirkətə tənbəkinin qiymətini müəyyən etmək səlahiyyəti də verilmişdi. Şirkət ona verilmiş bu imtiyazlardan yararlanmaq üçün fəal hərəkətə keçdi. Bu şirkətin hərəkətləri ilk növbədə yerli istehsalçılar və tacirlərin iqtisadi maraqlarına zərbə vururdu. Amma inhisarçının hərəkətləri o qədər qıcıqlandırıcı oldu ki, cəmiyyətin digər təbəqələri də ona mənfi münasibətini bildirməli oldu. Şiraz ruhaniləri bu şirkətin fəaliyyətinə etiraz edərək, inhisarın ləğv edilməsini tələb etdilər. “Tənbəki üsyanı” adı ilə tarixə keçmiş bu hərəkat ən yüksək səviyyəsinə Azərbaycanda çatdı. 1891-ci ilin avqustanda vəliəhdin sarayı qarşısında nümayiş təşkil edən etirazçılar inhisarın ləğv edilməsini tələb etdilər, əks təqdirdə hökuməti İngilis konsulluğunun binasını yandırmaqla hədələdilər. Təbrizli müctəhid Hacı Cavad Ağa fətvasında bildirdi ki, həbsə atılsa belə tənbəki inhisarına qarşı təbliğatdan əl çəkməyəcək. Əmir Nizam və yerli ruhanilər də bu müctəhidin tələblərinə qoşuldular və şaha göndərdikləri məktubda bu inhisarın ləğv edilməsini tələb etdilər. Şah sarayının Təbrizə qoşun yeritməsi ilə etirazlar dayanmadı. Əksinə, o, Xorasan, İsfahan və başqa əyalətlərə yayıldı. Hərəkatı müdafiə edənlər sırasında bəzi yerli valilərin və müctəhidlərin olması diqqəti çəkir. Əhali müctəhidlərin fitvalarından sonra tütünü boykot etdi. Tehran və yerlərdə şah hakimiyyəti ilə əhali arasında toqqoşmalardan sonra şah sarayı məsələnin ciddiliyini anladı və 500 min funt sterlinq cərimə ödəmək müqabilində Talbota verilən inhisarı ləğv etməli oldu. Talbotla sazişin birtərəfli ləğvi qarşılığında şah hökuməti Şahənşah Bankından böyük miqdarda borc almalı oldu. Bu hökumətin aldığı ilk xarici borc idi.[45]

Iranın xarici dövlətlərlə əlaqələrinin artması, qapalı feodal cəmiyyətinin dünyaya açılması gedişində ətraf ölkələrdən, Avropadan yeni ideyalar İrana sızmaqda idi. Yuxarı təbəqələrin nümayəndələri diplomat və rəsmi şəxslər kimi, ya da təhsil almaq üçün xarici ölkələrə gedərkən bu ölkələrin dövlət quruluşunu, iqtisadiyyatını, elmi-texniki, eləcə də mədəni nailiyyətlərini görüb, qayıtdıqdan sonra bu keyfiyyətlərin İranda da olmasını arzu edir, hətta onların bəzi elementlərinin ölkədə tətbiq edilməsinə çalışırdılar. Hakim elitin məhdud bir hissəsində Qərbi təqlid etmək meyli (məsələn, Əmir Kəbir islahatları kimi) özünü göstərirdi. XIX yüzilin 70-ci illərindən etibarən, canlı təmasların artması gedişində təqlidçilik ruhu Qərb maarifçiliyi ideyalarına daha yaradıcı yanaşma ilə əvəz olundu. İstibdada son qoymaq, qanuna əsaslanan ədalətli cəmiyyət, maarifçi mütləqiyyət, daha sonra isə konstitusiyalı monarxiya kimi ideyalar ayrı-ayrı İran maarifçilərinin əsərlərinin əsas mövzusuna çevrildi.

Qərb maarifçilik ideyalarının İranda yayılmasında Mirzə Fətəli Axundzadənin və onun “Kəmalüddövlə məktubları”nın mühüm rolu oldu. Eyni zamanda Axundzadəni özününkü bildiklərindən onun fikirlərindəki Türklüyə zidd, İrançılıq meylləri İrandakı oxumuş kəsimə güclü təsir etdi. İranın müasirləşməsini arzu və tələb edən şəxslərin əksəriyyəti Mirzə Fətəlini özünün müəllimi sayır, onunla sıx münasibətdə idi. Mirzə Yusif Xan Müstəşarüddövlə, Mirzə Melküm Xan, Cəlaləddin Mirzə kimi müasirləri Mirzə Fətəliyə yazdıqları məktublarda onun əsərlərindən ilham aldıqlarını göstərirlər.[46]

XIX yüzil İran fikir həyatındakı yeniliklərin ən bariz təzahürləri Mirzə Yusif Xan, Mirzə Melküm Xan, eləcə də Zeynalabdin Marağayi və Əbdürrəhim Talıbovun əsərlərində özünü göstərir.

Mirzə Yusif Xan uzun müddət Rusiya, Türkiyə və Fransada diplomatik xidmətdə olmuş, ölkə daxilində isə yüksək dövlət vəzifələri tutmuşdur. Xaricdə yaşaması onun dünyagörüşünün formalaşmasına təsir etmiş, dövrün inkişaf etmiş ölkələri ilə İranın vəziyyətini müqayisə etmək imkanı vermişdir. Onun kiçik həcmli “Yek kələme” (“Bircə söz”, 1871) əsəri radikal siyasi fikirləri özündə əks etdirən ilk əsərdir. O, inkişaf yoluna çıxması üçün İranın konstitusiyalı monarxiyaya çevrilməsini zəruri sayır. Mirzə Yusif Xan dövlətin bütün siniflərin maraqlarını təmsil etməli olduğu ideyasını müdafiə edir. İlk dəfə olaraq müəllif, demokratik seçki sistemindən, siyasi partiyaların varlığı, qanun qarşısında hamının bərabər olması, əhalinin ümumi təhsil zərurətindən bəhs edir.[47] O da yeni əlifbanın qəbul edilməsi fikrini dəsdəkləyənlərdən olmuşdur. Bu əsər mühafizəkar dairələrin qəzəbinə səbəb olmuş, şahın fərmanı ilə onu 1879-cu ildə “kitabını başına döyə-döyə” öldürmüşlər.

İsfahan Culfasının Erməni əsilli Müsəlman ailəsində anadan olmuş Mirzə Melküm Xan (1833-1908) kiçik yaşlarından Parisə oxumağa göndərilmiş, orada mükəmməl təhsil aldıqdan sonra vətəninə qayıtmış, buradakı bərbad vəziyyətlə üzləşmişdir. Az sonra, 1859-cu ildə gənc Melküm Xan yerli mason lojasını (“Fəramuşxana”) qurur. Bu loja ilk əvvəllər işini çox uğurlu başlayır, ona yüksək dövlət vəzifələri tutan əyanlar, mütərəqqi fikirli hərbçilər, Darəlfünunun tələbələri üzv yazılırlar. Onun fikrinə görə, loja İranda siyasi həyatın fəallaşmasına səbəb olmalı idi. Şah özü nazirlərini, saray əyanlarını bu təşkilata qatılmağa təşviq edir. Lakin az sonra lojanın (əslində Melküm Xanın) islahatlar proqramı – dövlət şurasının yaradılması, qanunverici və icra orqanlarının, Avropa diplomatik metodların qəbulu, ordunun yenidən qurulması, xarici ticarətin yaxşılaşdırılması tədbirləri, istehsal müəssisələrinin qurulması və b. – mühafizəkar dairələrin müqavimətinə rast gəlir. Lojanı İngilis kəşfiyyatının yerli təşkilatı, dinsizlik yuvası elan edirlər. Yeni yaradılmış dövlət şurası buraxılır, “Fəramuşxana” qapadılır, onun üzvlərinin xeyli hissəsi xaricə, fəxri sürgünə göndərilir. [48] Onların arasında Mirzə Melküm Xan da Bağdada diplomatik xidmətə göndərilir. O, ömrünün sonunadək kiçik aralıqlarla xaricdə İranı təmsil edir, İtaliyada səfir vəzifəssində ikən vəfat edir.

Mirzə Melküm Xan yazdığı çoxsaylı əsərlərdə, eləcə də Londonda nəşr etdirdiyi “Qanun” dərgisindəki məqalələrində İranın gələcəyini Avropa dəyərlərini qəbul etməkdə görürdü. Onun Avropalaşmaq strategiyasına ilk növbədə Avropa qanunvericilik və texniki nailiyyətlərinin əxz edilməsi, konstitusiyalı monarxiya rejiminin tətbiqi, mütərəqqi monarxın olması, əlifbanın dəyişdirilməsi kimi ideyalar daxil idi. O, xarici sərmayənin ölkəyə cəlb edilməsi və xarici mütəxəssislərin dəvət edilməsinin qəti tərəfdarı idi. Mirzə Melküm Xan həm də feodal idarəçilik sisteminin ən fəal tənqidçilərindən idi. İranın siyasi cəhətdən yenidən qurulması üçün İranın bu görkəmli fikir adamına görə aşagıdakılar zəruri idi: milli məclisin yaranması; qanunverici və icra orqanlarının ayrılması; ölkə vətəndaşlarının şəxsiyyətinin, şərəfinin və əmlakının qorunması; yeni təlim sistemi əsasında qurulacaq dünyəvi məktəblər vasitəsilə elm və təhsilin yayılması; cismani cəzaların ləğvi, ehtiyat tədbirləri və cəzalar kodeksinin tətbiqi; doğumun artırılması və ölümün azaldılması vasitəsilə millətin dirçəlməsi; ölkənin qorunması üçün nizami ordunun yaradılması; xalqın sərvət və əmlakının artırılması üçün tədbirlərin görülməsi.[49]

Iran maarifçiliyinin digər görkəmli nümayəndəsi Əbdürrəhim Talıbovdur (Talıbi-Nəccarzadə, 1834-1911). Gənc yaşlarından anadan olduğu Təbriz şəhərindən çıxan Əbdürrəhim demək olar bütün həyatını mühacirətdə keçirmiş, Tiflisdə təhsil aldıqdan sonra müxtəlif işlərdə çalışmış, daha sonra Dağıstanın Temurxanşura şəhərində yerləşmiş, orada da vəfat etmişdir. Onun fikirləri Məşrutə inqilabının yetişməsində böyük rol oynamış, əsərləri Fars nəsrinin inkişafında mühüm mərhələ olmuşdur.[50]