NəSİMİNİN İraq divani

 
 
Bivəfa ilə yeyən nanu nəmək (səh. 106).  
 
Şair yeri gəldikcə məharətlə sinonimlərdən, antonimlərdən və s. istifadə edir: 
 
Çün bəqasızdır cahanın mülkü malü dövləti.  
Tükəndi əqlimin səbri, qərarı qalmadı canın və s  
 
Bu bir yandan Nəsiminin xalq dilini gözəl bilməsinə  dəlalət edirsə, digər 
tərəfdən də  hələ  Nəsimi dövründə Azərbaycan  ədəbi dilinin böyük inkişaf yolu 
keçdiyini göstərir. 
Şairin İraq Divanı göründüyü kimi bir çox mətləblərdən xəbər verir. Onlardan 
biri “türkman” termini ilə bağlıdır. Şairin başqa əlyazma nüsxələrində də tez-tez rast 
gəldiyimiz bu sözə İraq Divan nüsxəsində də təsadüf edilir: 
 
Ərəbin nitqi bağlandı dilindən, 
Səni kimdir deyən kim türkmansan (səh. 178) 
 
Sonralar Şah İsmayıl Xətai də bu terminə işarə ilə yazmışdır: 
 
Getdikcə tükənir ərəbin kuhi-məskəni,  
Bağdad içində hər necə kim türkman qopar. 
 
Şairlərimizin, tarixçilərimizin, dilçilərimizin söz açdıqları bu türkmanlar 
kimlərdir? Maraqlıdır ki, indinin özündə belə  kərküklülər özlərini də, bizi də 
türkman, biz isə onları azərbaycanlı adlandırırıq. Təbiidir ki, burada bir həqiqət 
vardır. Bu həqiqəti dərindən duyan prof. Ə. Dəmirçizadə “Azərbaycan ədəbi  tarixinə 
dair” kitabında yazmışdır: “O dövrlərdə türkman etnonimi indiki mənadan bir qədər 
fərqli işlənmiş, hətta indi Bağdad  ətrafındakı azərilərin türkman adlanmaları da bu 
sözün əvvəlki mənası ilə əlaqədardır”. 
Şairin  İraq Divanı  nəsimişunaslıqda qaranlıq qalan, ümumi həcmi 51 vərəq 
olan və Ermənistan SSR Nazirlər Soveti yanında Qədim Əlyazmaları Elmi-Tədqiqat 
İnstitutunun  ərəb yazılı abidələr fondunda 517 nömrə altında mühafizə edilən 
əlyazma nüsxəsinin üzünün harada köçürülməsinin aydınlaşdırılmasına da gətirib 
çıxarır. 
Nəsimişünas C. Qəhrəmanov bu məsələ ilə  əlaqədar yazmışdır: “Əlyazmanın 
üz qabığında həmin nüsxənin 1113 (1701)-ci ildə  Təbrizdə  əldə olunduğu barədə 
qeyd vardır. Katib Hüseyn Əli ibn Səfər Əli özünün “Hacı Qəyyumlu” çamaatından 
olduğunu və Tusda məskən saldığını əlyazmanın sonunda qeyd edir. Fikrimizcə, Tus 
şəklində yazılmış yerin adı  ərəb qrafikasına  əsasən “Tus” kimi deyil, Azərbaycan 
tələffüzünə  əsasən “Tovus” (Toc) kimi oxunmalıdır. Doğrudur, “Tavus” (Tovus, 
Tovuz) sözü ərəb yazısına görə “Tavus” şəklində yazılmalıdır. Lakin katibin ümumi 
səviyyəsinə görə bu söz “Tus” şəklində  də yazıla bilər”. (Bax: İmadəddin Nəsimi, 
Birinci cild, Bakı, 1973, səh. 37-38). 
Tovuzda boya-başa çatdığımdan fəxr edərdim ki, şairin Divan nüsxəsinin üzü 
dünyaya göz açdığım doğma yerlərdə köçürülmüş olaydı. Lakin həqiqət budur ki, 

---

 
 
söhbət gedən  əlyazma nüsxəsinin üzü İraq  ərazisində yaşayan və keçmiş terminə 
əsasən türkman adlandırılan, azərbaycanca danışan, Nəsiminin, Füzulinin nəvə-
nəticələrinin doğma diyarı Tusda (bura Tuz da, Duz da, Tus və ya Duz Xurmatu da 
adlanır - Q. P.) köçürülmüşdür. Tusda əldə etdiyimiz bu böyük həcmli  əlyazma 
nüsxəsi də qəti söz deməyə imkan verir. 
 Matenadaranda 
saxlanılan və bizim fikrimizcə Tusda üzü köçürülən bu 
əlyazma nüsxəsində mövcud olan şe’rlərlə  şairin  İraq Divan nüsxə sində yer alan 
se’rlər arasında heç bir fərq yoxdur.
 
Maraqlıdır ki, İraq Divan nüsxəsində özünü göstərən əksər dini se’rlərə şairin 
yalnız Təbriz Universitetində mühafizə edilən Divan nüsxəsində rast gəlinir. 
Demək lazımdır ki, şairin bu Divan nüsxəsində oxucuların və tədqiqatçıların 
marağına səbəb olacaq bir çox se’rlar, fərqli cəhətlər, həqiqəti üzə çıxarmaq üçün 
gözəl beytlər vardır. H. Araslının tərtib etdiyi “Nəsimi” kitabında (səh. 30) oxuyuruq: 
 
Çaxdı sərvim aləmə, əsrarımı faş eylədi,  
Halıma həmdəm olandan dünyadə sevdayi-eşq. 
 
Şairin İraq Divanında oxuyuruq: 
 
Çıxdı sirrim, aləmə əsrarımı faş eylədi (səh. 102)  
və şairin nə demək istədiyini anlayırıq. 
Bu, “Ümmanə girən eşqilə, dürdanəyə  uğrar” misrası ilə başlanan  şe’rə  də 
aiddir.  Şe’rin son misrası H. Araslının və C. Qəhrəmanovun tərtib etdiyi kitablarda 
“hənnanə təvaf eylərü mənnanəyə uğrar”dır. Məntiqi cəhətdən bu mümkün deyildir. 
Əslində  mənnanəyə  (ərinin boynuna minət qoyan varlı qadın) təvaf eyləyən, yəni 
mal-dövlət ələ keçirmək, varlanmaq məqsədilə arvad almaq istəyən kişilər hənnanəyə 
(əri ola-ola başqa kişilərə meyl göstərən qadın) uğrar olmalıdır. Bunu İraq Divan 
nüsxəsi bir daha təsdiq edir: Mənnanə təvaf eylarü hənnanəyə uğrar (İraq Divanı, s. 
48). 
Başqa bir misal: Nəsiminin “Cananı  mənim sevdiyimi can bilir ancaq” və 
“Cananı  mənim sevdiyimi can dəxi bilməz” misraları ilə başlayan iki gözəl  şe’ri 
vardır. Hər iki şe’ri C. Qəhrəmanov “Nəsimi  əsərlərinin elmi tənqidi mətni”nin 
üçcildliyinə daxil etmişdir. Təəssüf ki, se’rlərin üzünü köçürən katibin diqqətsizliyi 
nəticəsində  səhvə yol verilmiş, bu isə öz növbəsində  məntiqsizliyə  gətirib 
çıxarmışdır. Hər iki se’r bu sözlərlə bitir: 
 
Heç kimsə Nəsimi sözünü fəhm (kəşf) edə bilməz,  
Bu “quş dili”dir, munı Süleyman bilür ancaq. 
(II/ cild,  səh.  423, III  cild,  cəh.  367)  
 
Heç kimsə Nəsimi sirrini faş edə bilməz,  
Bu “quş dili”dir, bunu Süleyman dəxi bilməz. 
(III cild, səh. 255) 
 
İkinci şe’rda məntiqsizlik vardır. Ola bilməz ki, Nəsimi bir yandan Süleymanın 

---

 
 
quş dilini bildiyini təsdiqləsin, digər tərəfdən də onu inkar etsin. 
Heç  şübhəsiz, bu anlaşılmazlığın nəticəsidir ki, bu gözəl  ş’er nə M. 
Quluzadənin, nə H. Araslının və nə də C. Qəhrəmanovun tərtibində indiki əlifbamızla 
çap olunmuş kitablarda öz əksini tapmışdır. Bəs katibin səhvi nədə olmuşdur? Şairin 
İraq Divan nüsxəsi bunu aydınlaşdırır: 
 
Heç kimsə Nəsimi sözünü fəhm edə bilməz, 
Bu quş dəgidir (deyildir - Q. P.) bunu Süleyman dəxi bilməz. 
   
 
 
 
 
(İraq Divanı, səh. 85) 
 
Göründüyü kimi katibin diqqətsizliyindən “g” hərfinin üstündəki xətt düşməklə 
“l” oxunmuş  və beləliklə  də  şairin  ən gözəl se’rlərindən biri geniş oxucu kütləsinə 
çatdırılmamışdır. 
Demək olmaz ki, oxuculara təqdim edilən kitab nöqsanlardan xalidir. Hər halda 
təskinliyi onda tapırıq ki, işin gedişində bir çox ciddi nöqsanların üzə çıxarılmasında 
və islahında klassik ədəbiyyatımızın biliciləri C. Qəhrəmanov, M. Əsgərov və  Ə. 
Hüseyni tərtibçiyə yaxından kömək etmiş, düzəlişi zəruri olan bir sıra tənqidi qeydlər 
söyləmişlər. İş prosesində həmin qeydlər nəzərə alınmışdır. 
Kitabın sonunda şairin yaradıcılığının ilk dövrlərində  qələmə aldığı dini 
se’rlərin ilk və son beytlərini vermişik. Oxunması çətin olan bəzi başqa şe’rlərin də 
yalnız ilk vo son beytlərini taqdim etmişik. Ümumiyyətlə, bütün se’rləri Divan 
nüsxəsində olan ardıcıllıqla vermişik. Səhifənin aşağısında se’rin İraq Divanının 
hansı səhifəsində olduğu göstərilmşidir. İlk və son beytlər verilən hissədə isə səhifə 
şe’rin əvvəlində verilmişdir. 
Kitabın şərhlərini, lüğəti və şe’rlərin bəhrlərini M. Əsgərov hazırlamışdır. 
Qeyd etmək lazımdır ki, nəsimişünaslıqda bu ilk təşəbbüsdür. Heç şübhəsiz, 
əruz vəzn qəliblərinin dürüstləşdirilməsi bədii qiraətçilər, aktyorlar və eləcə  də 
se’rsevərlər üçün gərəkli ola bilər. 
Kitaba daxil edilən şərhlərin bir çoxunun yeni olması da Nəsimi yaradıcılığını 
daha yaxşı mənimsəmək baxımından maraq doğurur. Kitabın redaktoru M. Əsgərov 
izahlarla bağlı görkəmli  şərqşünas  İ. S. Braginskinin maraqlı fikrini yada saldı. 
Tədqiqatçı haqlı olaraq qeyd edir ki, Hafiz Şirazinin se’rlərində işlənmiş bir çox söz 
və ifadələr öz zəmanəsində tamamilə başqa mənalarda anlaşılmışdırsa, biz bu gün 
onların həmin ilk rəmzi mənalarını qavramaqda çətinlik çəkirik. I. S. Braginskinin 
həmin fikrinə bunu da əlavə edək ki, Hafizin əsərləri heç vaxt qadağan olunmamış, 
şair təqibə  məruz qalmamış,  əsərlərinə isə  hələ sağlığında cild-cild şərhlər 
yazılmışdır. Halbuki qaranlıq  əsrlərdə daimi təqib edilən Nəsiminin  əsərləri yasaq 
olunduğundan bu kimi şərhlərdən, izahlardan məhrum olmuşdur. Məhz buna görə də 
hər beytində bir dünya mə’na yatan mütəfəkkir şairimizin se’rlərinin belə geniş şərh 
olunması təqdirəlayiq bir hadisə kimi qiymətləndirilməlidir. 
Elə lüğətin özündə də yenilik vardır. Adətən klassik ədəbiyyatla bağlı əsərlərin 
sonunda ərəb-fars sözlərinin lüğəti verilir. Burada isə indi arxaikləşmiş, lakin klassik 
ədəbiyyatımızda çox işlənən Azərbaycan və türk mənşəli sözlərə  də xüsusi yer 
verilmişdir. Təbii ki, geniş oxucu kütləsi üçün “aydırmaq”, “qutlu”, “əsrük”, “zəhi”, 
“ilət”, “irişmək”, “kəpənək”, “yarğu”, “yey”, “kəndi”, “sayru”, “külah”, “sonmaq”, 

---