NəSĠman yaqublu

taleyi  ilə  maraqlanmışdır.  Həmin  illərdə  o,  mühacirətdə  yaşayan  Ələkbər 
Topçubaşi,  Məmməd  Məhərrəmov,  Timuçin  Hacıbəyli,  Qədir  Süleymanoğlu, 
Məcid Musazadə və onun həyat  yoldaşı İrena xanım, Əli Həsənzadə ilə yaxından 
təmasda  olmuşdur.  Ramiz  Abutalıbovun  ən  böyük  xidmətlərindən  biri  də  onun 
görkəmli  mühacir  C.Hacıbəylinin  arxivini  Azərbaycan  Mərkəzi  Dövlət  Arxivinə 
verməsidir. 
Mövzu  ilə  bağlı  araşdırmalar  aparakən  tanınmış  ziyalımız  Mərkəzi  Dövlət 
Arxiv İdarəsinin Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivinin direktoru Maarif Teymurov da 
mənə  böyük  xeyirxahlıq  etdi.  Arxiv  sənədlərindən  bəhrələnməyimdə  onun 
qayğıkeşliyini də heç zaman unutmaram. 
Mövzunu  araşdırarkən  Ə.  Fətəlibəyli  Düdənginskinin  mərhum  bacısı  oğlu 
Abid  bəy  Tahirlinin  də  köməyindən  bəhrələnmişəm.  Abid  bəy  Ə.Düdənginski 
ailəsinə  aid  olan  çox  qiymətli  sənədləri  mənə  etibar  etdi.  Uzun  müddət  sürgün 
həyatı  yaşamış  bu  mehriban  və  sadə  qəlbli  insan  kitabın  nəşr  olunacağını  böyük 
həsrətlə gözləyirdi. Lakin amansız əcəl buna imkan vermədi. 
Qeyd edim ki, istər Ramiz bəydə, istər Maarif bəydə, istərsə də Abid bəydə 
bu mövzuya böyük, o insanlara isə diqqətli münasibət hiss edirdim. Və onlar haqlı 
olaraq  legionerlərimizin  fəaliyyətini  tariximizin  ayrılmaz  səhifəsi  olaraq  qəbul 
edirlər. 
İstər  Məhəmməd  bəyə,  istər  Ramiz  bəyə,  istərsə  də  Maarif  bəyə  kitaba 
göstərdikləri  köməyə  görə  dərin  təşəkkürlərimi  bildirirəm  və  Abid  bəyə  “Allah 
rəhmət eləsin” deyirəm. 
Kitabın  materiallarının  hazırlanmasında  kompüter  yığıcısı  Nəzakət 
Muradovanın  zəhmətini  xüsusi  qeyd  etmək  istəyirəm.  Nəzakət  xanım  çox  böyük 
əziyyətlə və eyni dərəcədə maraq, həvəslə bu əsərin yığılmasını başa çatdırdı. Ona 
bir daha dərin təşəkkürlərimi bildirirəm. 
Kitabın dizayn işlərinin və tərtibatının başa çatdırılmasında böyük köməklik 
göstərən İsmayıl Eyyubova da dərin minnətdarlığımı bildirirəm. 
Kitabın  korrektə  olunmasında  isə  jurnalist  Jalə  xanım  İsmayılova  böyük 
zəhmət çəkmişdir və mən ona da çox təşəkkürlər edirəm. 
Mərkəzi  Dövlət  və  Siyasi  Partiyalar  və  İctimai  Hərəkatlar  Arxivinin 
materiallarından bəhrələnməyimə imkan yaratdığına görə Azərbaycan Respublikası 
Mərkəzi Dövlət Arxivinin direktoru A.Paşayevə təşəkkür edirəm. 
 
GĠRĠġ 
 
1939-cu  ildə  İkinci  Dünya  müharibəsi  başlandı.  1941-ci  ilin  iyunun  22-də 
Almaniya dövləti SSRİ üzərinə hücum etdi. Bu hücumla daha da geniş sərhədləri 
əhatə edən müharibə Sovetlər Birliyində “Böyük Vətən müharibəsi” adı ilə təqdim 
olunmağa başladı. Uzun illər müddətində Sovet İttifaqında ali və orta məktəblərin 
tarix  kitablarında  müharibənin  mövcud,  real  faktlarla  təqdimatından  uzaqlaşma 

---

meyyləri müşahidə edilmişdir. Belə ki,  Almaniya-SSRİ müharibəsinin dərinliyinə 
müdaxilə  olunmamış  faktlar  birtərəfli  qaydada  oxuculara  çatdırılmışdır.  Bu, 
şübhəsiz  ki,  XX  əsr  tarixinin  bütövlükdə  təhrif  olunması  kimi  qəbul  edilməlidir. 
Müharibənin  başlanması  sovet  dövlətinin  daxilində  zorla,  üstüörtülü  saxlanılan 
çoxlu sayda problemləri aşkarladı. Böyük amansızlıq və terrorla qurulmuş ölkədə 
açıq fəaliyyət göstərən müxalifətin mövcudluğu da qeyri-mümkün olmuşdu. Eyni 
zamanda,  almanların  işğal  etdiyi  ərazilərdə  Sovet  rejiminin  ideoloji  əsaslarının 
güclü olmadığı da aşkarlanmışdı. 
Bu,  həqiqət  idi  ki,  Sovetlər  Birliyi  ayrı-ayrı  xalqların  azad  yaşamaq 
hüquqlarından  məhrum  edilməsi  nəticəsində  yaranmışdı.  Milli  müstəqilliyin 
gerçəkləşməsində  və  azadlıq,  müstəqillik  hallarına  qarşı  olan  kommunist 
rejimindən əhalidə ciddi narazılıq vardı. 
Qeyd  edək  ki,  1918-1920-ci  illərdə  mövcud  olmuş,  xalqımızın  müstəqil 
dövlətlər  cərgəsində  yaşamasını  təmin  etmiş  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyətinin 
süqutundan  sonra  ölkədə  geniş  müqavimət  hərəkatı  başlanmış,  məmləkətin  ayrı-
ayrı bölgələrində onlarla silahlı üsyanlar olmuşdu. 
XX  əsrdə  Azərbaycan  xalqının  əldə  etdiyi  ən  böyük  qənimət,  şübhəsiz  ki, 
1918-1920-ci  illərdə  qurduğu  azad,  müstəqil,  demokratik  dövlətdir.  Təəssüflər  ki, 
sonrakı  durum,  hadisələrin  qarışıqlığı,  beynəlxalq  aləmdəki  mürəkkəbliklər, 
Rusiyada  bolşevizmin  güclənməsi,  kommunist  ideyalarının  geniş  xalq  kütlələrini 
aldadıcı  mahiyyətdə  əhatəsi  və  nəhayət,  Azərbaycan  daxilində  mövqe 
müxtəlifliyinin  olması,  ermənilərin  isə  xəyanəti  Azərbaycanı  müstəqillik 
haqlarından məhrum etdi. 
Azərbaycanda  mövcud  Sovet  rejiminə  qarşı  mübarizə  20-ci,  30-cu,  40-cı 
illərdə də müxtəlif formalarda davam etmişdir. 
Azərbaycandakı  mövcud  rejimdən  narazılıq  son  nəticədə  İkinci  Dünya 
hərbində  özünün  ilkin  bəhrələrini  verdi.  Almaniya  dövlətinin  SSRİ-yə  müharibə 
elan  etməsi  çoxlarında  Hitlerin  bolşevik  rejimini  tezliklə  devirəcəyi  ehtimalını 
gücləndirdi.  Çoxlu  sayda  könüllülər  Almaniya  hökümətini  dəstəklədi,  Sovetlər 
Birliyinə  qarşı  silaha  sarıldı.  Qeyd  etməliyik  ki,  keçmiş  sovetlər  məkanında 
yaşayan  əksər  xalqların  nümayəndələri  də  Almaniya  ordusuna  keçməyə  üstünlük 
verirdi.  Yəni,  Almaniya  höküməti nəzarətində  rusların, ukraynalıların, gürcülərin, 
ermənilərin,  Şimali  Qafqaz  xalqlarının  legionları  formalaşırdı.  Tanınmış  rus 
generalı  Vlasovun  və  digər  yüksək  rütbəli  zabitlərin  Almaniya  hökümətini 
dəstəkləməsi  ciddi  mənəvi-psixoloji  problemlər  idi  və  Sovet  ordusunda  əsaslı 
narazılıqların olduğunu bildirirdi. 
Azərbaycandan  olan  mayor  Əbdürrəhman  Fətəlibəyli-Düdənginskinin, 
Məcid  Qarsalaninin,  Abbas  bəy  Atamalıbəyovun,  Fuad  Əmircan  və  başqalarının 
Almaniya hökuməti orqanları ilə təmas qurması, Azərbaycan legionlarının təşkilinə 
rəsmi icazə istəmələri, bu istiqamətdə çalışmaları geniş olaraq öyrəniləsidir. 

---