NəSĠman yaqublu

Böyük  öndər,  Azərbaycan  Milli  Qurtuluş  Hərəkatının  ideoloqu  M.Ə. 
Rəsulzadənin isə siyasi danışıqlara üstünlük verməsi, Azərbaycanın müstəqilliyinin 
Almaniya dövləti adından tanınmasına çalışması da az araşdırılmış mövzudur. 
Azərbaycan  legionerlərinin  fəaliyyətini  araşdırmaqda  məqsəd  XX  əsrin 
Azərvaycan  tarixşünaslığındakı  boşluğu  doldurmaq,  eyni  zamanda  təhrif  edilmiş 
mühüm  tarixi  dövr  haqqında  obyektiv  məlumat  verməkdir.  Bu  məqsədin 
gerçəkləşməsi  üçün  tədqiqatçı  aşağıdakı  vəzifələrin  yerinə  yetirilməsini 
məqsədəuyğun hesab edir: 
-uzun  illər  boyu  mövcud  olmuş  Sovet  dövləti  və  Stalin  rejimi  Sovet 
İttifaqında,  eləcə  də  o  İttifaqa  daxil  olan  respublikalarda  insanların  azad  və 
demokratik qaydalarl yaşayışına imkan yaratmamış, ölkədə sərt terror rejimi hökm 
sürmüşdür; 
-mövcud  Sovet  quruluşu  ölkə  vətəndaşlarının  hüquqlarını  əlindən  almış, 
saxta təbliğat silahı ilə onları istismar alətinə çevirmişdir; 
-digər  mövcud  rejimdən  narazı  qalan  sovet  xalqları,  o  cümlədən, 
Azərbaycan  xalqı  imkan  düşəcəyi  təqdirdə  milli  müstəqillik  uğrunda  mübarizəyə 
hazır olmuşdur; 
-İkinci  Dünya  müharibəsinin  başlanması  ilə  Azərbaycan  legionerləri 
faşizmin  bolşevizmə  qarşı  sərt  mübarizəsindən  bəhrələnib,  sovet  rejiminə  qarşı 
mücadilə aparmışlar; 
-Azərbaycan 
legionerləri  çətin  şəraitdə  olmalarına  baxmayaraq, 
Azərbaycanın müstəqilliyi uğrundakı mübarizəni dayanmadan yürütmüşlər; 
-Azərbaycan  legionerlərinin  hərbi  və  siyasi  fəallığı  nəticəsində  Almaniya 
höküməti Azərbaycanın müstəqilliyini tanımışdır; 
-Azərbaycan  legionerlərinin  1943-cü  ildə  Berlində  keçirdikləri  Milli 
Azərbaycan Qurultayı əhəmiyyətinə görə mühüm tarixi hadisə olmuşdur; 
-Azərbaycan  legionerlərinin  Almaniyada  müxtəlif  mətbuat  orqanlarını 
yaradıb  tariximizi,  ədəbiyyatımızı,  mədəniyyətimizi  təbliğ  etmələri  böyük 
əhəmiyyətə malikdir; 
-İkinci  Dünya  müharibəsi  illərində  Almaniyada  fəaliyyət  göstərən 
Azərbaycanın  ayrı-ayrı  siyasi  xadimlərinin  və  nüfuzlu  hərbçi  legionerlərinin 
köməyi ilə minlərlə yurddaşımızın həyatı xilas edilmişdir. 
Tədqiqatın əsas vəzifələrindən  biri də  Azərbaycan legionerlərinin ayrı-ayrı 
ölkələrdəki  fəaliyyətini  araşdırmaq,  Azərbaycan  diasporunu  formalaşdırmaq 
cəhdlərini öyrənməkdir. Bu məqsədlə, Azərbaycan legionerlərinin XX əsrin 50-60-
cı illərdəki müxtəlif ölkələrdə olan fəaliyyətləri də ciddi olaraq araşdırılmışdır. 
Tədqiq  olunan  mövzunun  ayrı-ayrı  istiqamətləri  haqqında  müxtəlif  əsərlər 
nəşr edilsə də, Azərbaycan legionerlərinin fəaliyyəti, mübarizəsi, döyüşləri, sonrakı 
taleləri  ilə  bağlı  sənədlərin,  mənbələrin  əldə  olunması  olduqca  çətindir. 
Azərbaycan  legionerləri  haqqında  ilkin  yazılara  mətbuatımızda  1990-cı  ildən 
başlayaraq  rast  gəlmək  mümkündür.  Ayrı-ayrı  legionerlərin  fəaliyyətindən  bəhs 

---

edən bu məqalələrdə Azərbaycanın XX əsr tarixinin yeni çalarları hiss olunmaqda 
idi. (93, 94, 95, 107, 124, 125, 137, 153, 148, 165, 185, 198, 199, 200) 
N.Yaqublunun,  T.Qurbanın,  X.İbrahimlinin,  H.Sadığın,  M.Teymurovun, 
M.Əlizadə  və  başqalarının  oxuculara  təqdim  etdiyi  bu  yazılar  böyük  maraqla 
qarşılanırdı. İlk dəfə olaraq “Yeni Müsavat”, “Aydınlıq”, “Səhər” və digər mətbu 
orqanlarda legionerlərin adları çəkilməyə başladı. 
1991-ci  ildə  tədqiqatçı  N.  Yaqublunun  “Məhəmməd  Əmin  Rəsulzadə” 
kitabı nəşr edildi (196). Otuz min tirajla çap olunan bu əsərdə ilk dəfə idi ki, geniş 
şəkildə 
Azərbaycan 
legionerlərinin 
fəaliyyəti 
işıqlandırılırdı. 
Əsərdə 
legionerlərimiz haqqında əhatəli və sistemli məlumatlar əksini tapmışdır. 
Mövzunun  geniş  açımına  növbəti  cəhdi  tədqiqatçı  alim  X.  İbrahimli 
göstərmişdir.  1996-cı  ilin  sonlarında  “Elm”  nəşriyyatı  tərəfindən  çap  edilən 
“Azərbaycanın  siyasi  mühacirəti”  əsərində  (132)  o,  Azərbaycan  legionunun 
fəaliyyəti ilə bağlı maraqlı mənbələr açıqlayırdı. 
1997-ci ilin əvvəllərində N. Yaqublunun “Müsavat Partiyasının tarixi” əsəri 
çap  edildi.  (195)  Geniş  araşdırma  mövzusu  olan  kitabda  Azərbaycan 
legionerlərinin  fəaliyyətinə  də  xüsusi  fəsil  ayrılmışdı.  Buna  baxmayaraq, 
Azərbaycan  legionerləri  və  legionları  haqqında  məlumatlar  olduqca  azlıq  təşkil 
edirdi. 
1993-cü ildə Rana təxəllüslü müəllifin “Onlar türklərdir” kitabı nəşr edildi. 
(177)  Xatirələr  üslubunda  yazılmış  bu  kitabda  Azərbaycan  legionerlərinin 
Sovetlərə qarşı apardığı döyüşlər və müharibədən sonrakı taleləri haqqında maraqlı 
məlumatlar vardır. 
2000-ci ildə “Azadlıq” qəzetində MTN əməkdaşı M. Cəfərlinin Azərbaycan 
legionerləri ilə bağlı yazıları nəşr edildi. Müəllif ilk dəfə olaraq legionerlərimizin 
hərbi  və  mətbu  fəaliyyəti  haqqında  maraqlı  açıqlamalar  verirdi.  Məqalələrdə 
müəyyən  nöqsanlar  olsa  da,  mövzunun  öyrənilməsi  baxımından  əhəmiyyətlidir. 
(96, 97, 98, 99, 100) 
2000-ci ildə Milli Təhlükəsizlik Nazirliyinin orqanı olan “Sərhəd” qəzetinin 
xüsusi  buraxılışında  İkinci  Dünya  müharibəsində  əsir  düşən  azərbaycanlıların 
siyahısı  açıqlandı.  Sayı  70  mindən  çox  göstərilən  siyahının  açıqlanmasının 
Azərbaycan  legionerlərinin  həyat  və  fəaliyyətinin  araşdırılması  baxımından 
əhəmiyyəti böyük idi. (186) 
2001-ci ildə “Üç nöqtə” qəzetində keçmiş legioner Əbdülqədir Həmidovun 
böyük həcmli xatirələri çap olundu. (190, 191, 192, 193) 
Dövrün  proseslərini  öyrənmək  baxımından  həmin  xatirələrin  də  dəyəri 
yüksəkdir. 
Bundan  əlavə,  Azərbaycan  mətbuatının  digər  nümunələrində  də 
legionerlərin  fəaliyyəti  ilə  bağlı  son  vaxtlar  müəyyən  materiallar  nəşr  edilmişdir. 
(129, 103, 104) 

---