NəSĠman yaqublu



Yüklə 2,8 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə6/100
tarix21.06.2018
ölçüsü2,8 Kb.
#50222
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   100

Mövzu  ilə  bağlı  problemin  araşdırılmasında  YUNESKO-nun  Azərbaycan 
üzrə  təmsilçisi  Ramiz  Abutalıbovun,  doktor  Məhəmməd  Kəngərlinin,  Maarif 
Teymurovun məsləhətlərindən faydalanmağa çalışmışıq. 
Açıqlanmasına ciddi ehtiyac duyulan bu mövzu tarix elmimizdə göstərilən 
ilk  böyük  cəhddir.  Şübhəsiz  ki,  zaman  keçdikcə,  imkanlar  olduqca  Almaniyada, 
Türkiyədə,  Polşada,  Rusiyada  sxalanılan  çoxlu  sayda  yeni  arxiv  sənədləri 
öyrəniləcəkdir.  XX  əsr  Azərbaycan  tarixində  isə  bu  boşluğu  doldurmağa  ehtiyac 
vardır. 
 
I BÖLÜM 
 
AZƏRBAYCANIN ĠġĞALI, XALQ KÜTLƏSĠNĠN ZORLA 
SOVETLƏġDĠRMƏ ƏLEYHĠNƏ MÜBARĠZƏSĠ. SOVET ĠTTĠFAQINDA 
MÖVCUD REJĠMƏ QARġI ETĠRAZLAR 
 
1920-ci  ilin  aprelin  27-də  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti  süqut  etdi.  23 
aylıq  mövcudiyyatı  dövründə  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti  milli-demokratik 
dövlət  qurulmasında,  milli  şüurun  oyanmasında,  müstəqilliyin  siyasi,  hüquqi, 
mənəvi baxımından təminində əhəmiyyətli rol oynadı. Milli Ordunun yaradılması, 
Azərbaycanın  ərazi  bütövlüyünün  qorunması,  azad  mətbuatın  inkişafı,  ictimai-
siyasi  həyatın  bütün  sahələrində  demokratiyanın  bərpası  böyük  tarixi  hadisə  idi. 
Azərbaycan Milli Qurtuluş hərəkatının tanınmış ideoloqu M. Ə. Rəsulzadə 1953-
cü  ildə  “Amerikanın  səsi”  radiosu  ilə  xalqımıza  müraciətində  müstəqil 
cümhuriyyətimizin  fəaliyyətini  belə  xarakterizə  edirdi:  “...28  Mayıs  1918-də 
istiqlalını elan etməklə Azərbaycan tarixinin təbii bir nəticəsini fikirdən işə keçirdi. 
Eyni  zamanda  o,  zəmanəyə  hakim  olan  şüarından  istifadə  edirdi.  “Hər  millət  öz 
müqəddəratını  özü  həll  etməyə  səlahiyyətdardır”  düsturunu  xalqın  ümumi  rəyinə 
uyaraq  istiqlalını  elan  edirdi.  İstiqlal  elanı  üzərində  qurulan  milli  Azrbaycan 
höküməti az zamanda məmləkətdə çox böyük işlər gördü”. (196, s.302) 
27 aprel hadisəsindən sonra Azərbaycan xalqı bolşevik rejimi və işğalçılıq 
siyasəti  ilə  razılaşmadı.  İlk  günlərdən  başlayaraq,  gizli  təşkilatların  yaradılması, 
meqavimət  hərəkatının  güclənməsi  sübut  edir  ki,  xalqımız  nə  bolşeviklərin,  nə 
Bakıdakı türk zabitlərinin (bu zabitlər XI Ordunun işğalçılıq planına inanmayaraq, 
onun  Anadolunun  xilasına  getdiyini  israr  edirdilər  –  N.  Y.),  nə  də  XI  Ordunun 
aldadıcı  planlarına  inanmamış,  fəaliyyətini  təcavüzə  qarşı  mübarizəyə 
yönəltmişdir.  Bu  fəaliyyət  nəticəsində  Sovet  hökümətinin  Azərbaycandakı  bütün 
işləri  diqqətlə  izlənilir,  onların  hər  yalan  şüarı  gizli  təşkilatlar  tərəfindən  təkzib 
edilirdi. Orta və ali məktəblərdə güclü təbliğat işləri aparılır, Sovet hakimiyyətinin 
işğalçı məqsədi adamlara anladılırdı. Hər baxışdan güclü təbliğatçılar yetişdirmək 
üçün  gizli  siyasi  kurslar  və  məktəblər  açılırdı.  Sovet  höküməti  gizli  təşkilatları 
nüfuzdan  salmaq,  onları  mənən  süquta  yetirməkdən  ötrü  təxribat  xarakterli 


təbliğatdan, (84, s. 41) işgəncə və əzab üsullarından istifadə etsə də, (173) adamları 
mübarizədən  çəkindirə  bilmirdi.  Gizli  təşkilatların,  xüsusən  Müsavat  Partiyasının 
fəalları  qapalı  mətbəədə  “İstiqlal”  qəzetinin  (184,  s.26)  və  o  zaman  milli  tarixi 
günlərimizlə  bağlı  çap  olunan  bəyannamələri  (202,  155,  s.  30-31)  xalq  arasında 
yayırdı. Azərbaycanda kommunist-rus işğalına etiraz xarakteri daşıyan 1920-1937-
ci illər tarixləri arasında müxtəlif zamanlarda yayımlanan bu bəyannamələr (150, s. 
21) böyük həyəcanlara səbəb olur, sovet idarələrini qorxuya salırdı. 
Bu  illərdə  bolşevik  rejiminə  qarşı  Azərbaycanda  aparılan  mübarizəni  4 
mərhələyə  bölmək  mümkündür.  Birinci  mərhələ  -  1920-23-cü  illərdir.  Bu 
mərhələdə  müsavatçılar  və  ittihadçılar  birləşərək  Gürcüstanda  menşeviklər, 
Dağıstanda  isə  antisovet  qiyamçılarla  əlaqəyə  girib  kütləvi  silahlı  üsyanlar  təşkil 
etmişlər”. (133, s. 15) 
İkinci mərhələ - 1923-26-cı illəri əhatə edir. Bu mərhələ 1920-23-cü illərdə 
ciddi  məğlubiyyətlərə  uğrayan  Müsavatın  öz  taktikasını  dəyişərək  daha  ehtiyatla 
hərəkət etməsi ilə müşahidə olunur. 
Üçüncü  mərhələ  -  1926-31-ci  illəri  əhatə  edir.  Bu  mərhələdə  SSRİ  ilə 
İngiltərənin  münasibətlərinin  kəskinləşdiyi  vaxtda  Azərbaycanın  daxilində  silahlı 
üsyan cəhdləri də artır. 
Dördüncü  mərhələ  -  1931-37-ci  illəri  əhatə  edir.  Bu  dövrdə  aparılan 
mübarizədə mütəşəkillik olmasa da, Azərbaycan ziyalıları milli ideologiyanın əsas 
daşıyıcıları kimi çıxış edirlər. (133, s.15) 
Qeyd  edək  ki,  Azərbaycanın  işğalının  ilk  illəri  qanlı  icraat  rejiminin  ən 
təhlükəli dövrüdür. Yalnız “... 1921-ci ilə qədər ancaq hərbçilərdən 12 general, 27 
albay və polkovnik-leytenant, 46 kapitan, ştabskapitan, poruçik və podporuçik, 146 
praporşik, 266 nəfər başqa işçilər güllələnmişdir. 1920-ci il aprelin 28-dən 1921-ci 
ilin  avqustuna  qədər  Azərbaycanda  48  min  adam  qırmızı  terrorun  qurbanı  oldu”. 
(216, s.87) 
M.Ə.  Rəsulzadə  yazırdı:  “Azərbaycanın  həqiqi  diktatoru,  cəlladbaşı 
Pankratov  idi.  Pankratovun  əmri  fövqündə  bir  əmr  yox  idi”.  (196,  s.  163) 
Pankratov XI Ordunun Siyasi Şöbəsinin rəisi idi. Ümumiyyətlə isə, Azərbaycanda 
üç əsas təşkilat fəaliyyət göstərirdi: 1) XI Ordunun Pankratovun başçılığında olan 
Xüsusi  şöbəsi  –  “Osobı  Otdel”.  2)  “Azərbaycan  ÇK-sı”.  3)  XI  Ordunun  İnqilabi 
Tribunalı. 
Qızıl  Ordu  qərargahının  həmin  ildə  əsgərlərə  göndərdiyi  şifrəli  (N6) 
teleqramdakı  təlimatda  isə  yazılmışdı:  “Döyüşdə  inadkar  və  cəsarətli  ol!..  Bil  ki, 
sən Sovüet hökümətini qurmusan. (77, v.1) 
Tanınmış  Azərbaycan  mücahidlərindən  olan  Ə.  Yurdsevər  “Azərbaycan 
İstiqlal savaşından səhnələr” adlı xatirələrində həbsdə olarkən bir bolşevik-çekistin 
ona  dediklərini  belə  ifadə  edir:  “Biz  istəsək,  58-ci  maddəyə  istinad  etməklə  eyni 
məhbusu, cinayət dərəcəsi nə qədər ağır və ya yüngül olmağına baxmayaraq, edam 
etdirir, sürgünə göndərir, məcburi əmək koloniyalarına göndərir və yaxud büsbütün 


Yüklə 2,8 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   100




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə