NəSĠman yaqublu

İkinci Dünya  müharibəsindən sonra Azərbaycan legionerləri Türkiyədə M. 
Ə.  Rəsulzadənin,  Almaniyada  isə  Ə.  F.  Düdənginskinin  rəhbərliyi  altında  olan 
müvafiq qurumlarda fəaliyyətə başladılar. 
Türkiyənin  Ankara  şəhərində  M.  Ə.  Rəsulzadənin  bilavasitə  rəhbərliyi  ilə 
1949-cu ilin fevralında Azərbaycan Kültür Dərnəyi yaradıldı. (5) 
1952-ci  ilin  aprelindən  isə  M.  Ə.  Rəsulzadənin  yaxından  köməyi,  əski 
mühacir və legionerlərin fəallığı ilə Ankarada “Azərbaycan” jurnalı nəşr edilməyə 
başladı. (4) 
Qeyd  edək  ki,  Türkiyədəki  mühacirlərin  bu  dövlətdəki  mövcud  əlaqələri 
müəyyən problemləri həll etməyə imkan yaratsa da, (əlavə edək ki, burada M. Ə. 
Rəsulzadənin  böyük  nüfuzu  vardı),  siyasi  fəaliyyət  göstərmək  olduqca  çətin  idi. 
Odur  ki,  Türkiyədəki  mühacir  və  legionerlər  daha  çox  mədəni-ədəbi  fəaliyyət 
sahəsinə  üstünlük  verir,  Sovet  dövləti  əleyhinə  20-30-cu  illərdəki  qədər  sərt 
çıxışlar etmirdilər. 
Lakin  Qərbi  Almaniyada  vəziyyət  başqa  idi.  ABŞ  dövləti  əllinci  illərdə 
Sovet dövləti əleyhinə kəskin mübarizəyə başlamış və bu işdə oradakı mühacir və 
legionerlərin gücündən faydalanır, onlara maddi dəstək də verirdi. 
Qeyd  edək  ki,  həmin  fəaliyyət  rəsmiləşənə  qədər  Azərbaycan  legionerləri 
böyük  çətinliklərlə  qarşılaşmışdılar.  Belə  ki,  sonradan  yaradılan  “Amerikan 
Komitəsi”nin  etibarını  qazanmaq  və  müəyyən  problemləri  həll  etmək  o  qədər  də 
asan  deyildi.  Ə.  Fətəlibəylinin  bununla  əlaqədar  Münhendən  Parisə  -  C. 
Hacıbəyliyə  ünvanladığı  məktublarda  maraqlı  məlumatlar  vardır.  O,  yazırdı: 
“Mənim əzizim Ceyhun bəy! Sücaət xanımla bu gün görüşməyimə çox sevindim. 
O, Sizin fıkirlərinizi mənə çatdırdı və mən tam razıyam. O ki qaldı bizim ümumi 
işlərimizə,  hələ  ki,  ciddi  bir  şey  yoxdur.  4  ay  müddətində  danışıqlar  apardım, 
planlar  təqdim  etdim.  Lakin  gözləməyi  xahiş  edirlər.  İndi  başqa  xətlə  işləyirəm, 
əgər  bu  da  alınmasa  və  onlardan  prinsipial  razılıq  almasam,  onlarla  əsas 
məsələlərdə  əməkdaşlıq  etməyəcəyəm.  Burda  elə  adamlar  var  ki,  kiçik 
xidmətlərinə  görə  bir  şey  ala  bilirlər.  İlk  imkan  yaranan  kimi  Türkiyəyə 
gedəcəyəm, ailəmdən ötrü, demək olar ki, bərk sarsılmışam”. (357) 
Qeyd  etdiyimiz  kimi,  əllinci  illərin  əvvəli  legionerlər  üçün  olduqca  ağır 
dövr  idi.  Maddi  sıxıntılar,  ayrı-ayrı  ölkələrdə  yaşamaq,  təşkilatlanmaq  böyük 
çətinliklər  törədirdi.  Eyni  zamanda,  Amerika  və  Qərb  dairələri  legionerlərlə  ilk 
işbirliyinə  çalışırdılar.  Ə.  Fətəlibəyli-Düdənginskinin  Münhendən  C.  Hacıbəyliyə 
göndərdiyi  1950-ci  il  29  oktyabr  tarixli  məktubda  maraqlı  məlumatlar  vardı.  O, 
yazırdı:  “Mən  burada  Qərbin  bəzi  nümayəndələri  ilə  görüşdüm.  Onlar  bütün 
planlarımızla  tanışlıqdan  sonra  əməkdaşlığa  razıdırlar.  Amma  uzadırlar.  Son 
zamanlara  qədər  onlar  Kerenskinin  güclü  təsiri  altında  idilər.  Bizdə  güclü 
canlanma vardır. Buraya Şimali-Qafqaz təxəllüslü məsul bir amerikalı gəlmişdi və 
Əhməd  Nəbi-Maqoma  ilə,  mənimlə  və  başqaları  ilə  uzun  söhbətlər  etdi.  O, 
məsləhət gördü ki, Türk-Qafqaz İttifaqı yaradaq. Biz razılıqla bu təklifı qəbul etdik 

---

və  Maqoma  ilə  birgə  sxem  hazırlayıb  ona  verdik.  Düşünürəm  ki,  iki-üç  aydan 
sonra cavab olacaq. Bu ittifaq mənim xoşuma gəlir və onun böyük nüfuzu olacaq. 
Şübhəsiz  ki,  əsas  işləri  Milli  Komitələr  aparacaq  və  bu  qurumlar  həmin  ittifaqda 
arxa  planda  olmayacaqlar.  Milli  Komitələrlə  yanaşı,  Qafqaz  Komitəsi  də  mövcud 
olacaq və hər komitədən 4 nəfər oraya daxil olacaq. Qafqaz Komitəsinin 4 üzvü və 
Türküstan  Komitəsinin  1  üzvü  İttifaqın  Rəyasət  Heyətini  təşkil  edəcəklər.  Bu 
Rəyasət Heyətinin Milli Komitə üzvlərindən ibarət olan 4 idarəsi olacaq. Beləliklə, 
Milli  Komitədən  kənarda  heç  bir  məsələ  həll  edilə  bilməz.  Məlumunuz  olduğu 
kimi, bizim Milli Komitədə Siz, mən, albay Kazım bəy (Cahangir Kazımoğlu  - N. 
Y.)  və  Atamalıbəyov  vardır.  Sonuncu  Çilidə  olduğundan  fəal  iştirak  edə 
bilməyəcək. Milli Komitənin üzvlərinin sayını 10-a qədər artırmalıyıq. Mən hətta 
ona  yaşlı  və  cavan  xadimlərin  də  siyahısını  vermişəm.  Siyahıya  Timuçinin  adını 
yazmışam.  O,  məndən  xahiş  etdi  ki,  Nyu-Yorkda  “Amerikanın  səsi”ndə  işləmək 
üçün 6 nəfərin də siyahısını verim. Mənə isə  məsləhət bildi ki, hələlik Türkiyəyə 
getməyim  və  cavab  gözləyim...  Lənətə  gəlmış  maddi  şəraitə  görə,  indiyə  qədər 
görüşə bilməmişəm”. (358) 
Belə bir vaxtda antibolşevik cəbhənin yaradılmasını vacib sayan Amerikan 
Komitəsi  fəaliyyətə  (Amerikanın  kommunizm  ilə  mücadilə  Komitəsi)  başladı. 
Amerikan  Komitəsinə  əvvəl  C.  Layons,  sonradan  isə  Amerikanın  Moskvadakı 
keçmiş böyük elçisi Alan Gerk başçılıq edirdi. 1952-ci ildən isə Sovet Rusiyasını 
yaxından  tanıyan,  Moskvada  Amerika  attaşesi  olmuş  Stevens  Komitənin  başqanı 
oldu.  Komitə  üzvləri  arasında  tanınmış  siyasətçilər  çoxdu.  Onların  arasında 
aşağıdakı  tanınmış  adamlar  vardı:  Çarlz  Edison  (məşhur  Tomas  Edisonun  oğlu), 
Vilyam Henri Çemberlin (Amerikada sovet məhkumu millətlərin istiqlal haqlarının 
müdafıəsi  ilə  məşhur  idi),  general-mayor  Con-Dean  (Moskvada  olmuş,  “Streync 
Əlleyinc”  kitabı  ilə  böyük  rəğbət  qazanmışdı),  Nikolas  Ruzvelt  (yazıçı  və 
diplomat, Amerikanın Macarıstan elçisi olmuşdu) və başqaları (3, s. 46). 
Amerikan  Komitəsi  bildirirdi  ki,  millətlər,  xalqlar  Sovet  hökumətinin 
diktatorluğu  altında  qaldıqca,  insanların  azad  və  hürriyyət  içində  yaşaması 
mümkün  olmayacaq.  Amerikan  Komitəsi  proqramına  müvafiq  surətdə  fəaliyyətə 
başladı. 
Qeyd  olunmalıdır  ki,  bolşeviklərin  süqutundan  sonra  Rusiyanın  hansı 
formada  mövcudluğu  ilə  bağlı  Amerika  siyasi  dairələrində  ikili  fikir  mövcud  idi. 
Bir  fikrin  tərəfdarları  düşünürdü  ki,  bolşeviklərin  süqutundan  sonra  Rusiya 
parçalanacaq, yoxsa rejim dəyişməklə, bütöv Rusiya qorunub saxlanacaq? Amerika 
ictimaiyyətində o dövrdə Amerikada yaşayan mühacir rusların təsiri ilə Rusiyanın 
bolşevik  rejimindən  bir  bütün  halında  qurtulması  fikrini  dəstəkləyənlər  çox  idi. 
Mühacir  rusların  bu  “şovinist”  fıkirlərinin  qəti  yürüdücüsü  A.  Kerenski  və  S. 
Melqunov  idi.  Amerikan  Komitəsi  1917-ci  ildə  Rusiyada  fevral-burjua 
inqilabından  sonra  müvəqqəti  hökumətə  başçılıq  etmiş,  indi  isə  mühacirətdə 
yaşayan A. Kerenskiyə daha çox etimad göstərirdi. 

---