9
Dağlıq Qarabağ etnik-regional münaqişəsi həm keçmiş sovet məka-
nında, həm də XX əsrin sonlarında dünyada böyük qlobal dəyişikliklərin
baş verməsi prosesində meydana gəlmiş ilk etnik münaqişədir. Bu müna-
qişənin də digər münaqişələr kimi genişlənməsində, regional problemə
çevrilməsində və regiona təhlükə yaratmasında informasiyanın özünə-
məxsus rolu vardır.
Qeyd etmək lazımdır ki , Dağlıq Qarabağ münaqişəsi, eləcə də digər
etnik-regional münaqişələr haqqında həm münaqişələrin əhatə etdiyi öl-
kələrdə, həm də dünya miqyasında çoxlu yazılar, araşdırmalar, tədqiqat-
lar, kitablar və s. işıq üzü görmüşdür. Amma bu münaqişələrin, o cümlə-
dən Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin informasiya modeli, informasiya mən-
zərəsi, inkişafının informasiya bazası haqqında ayrıca geniş tədqiqat işlə-
ri aparılmamışdır. Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin özünəməxsus informa-
siya bazası vardır. Etnik münaqişələrin meydana gəlməsində oxşar cəhət-
lər sözsüz ki, vardır. Amma coğrafi, tarixi şərait, münaqişəyə cəlb olunan
tərəflərin imkanları, münaqişədə maraqlı olan tərəflərin müxtəlifliyi hər
bir etnik münaqişənin fərqli tərəflərini üzə çıxarır. Bu baxımdan Dağlıq
Qarabağ münaqişəsinin digər etnik münaqişələrlə oxşar tərəfləri olduğu ki-
mi, fərqli tərəfləri də vardır. Bu fərqli cəhətlərin biri də Dağlıq Qarabağ
münaqişəsinin özünəməxsus informasiya bazasına malik olmasıdır. Ona
görə də bu problemin əhatəli şəkildə araşdırılması münaqişənin doğru
mənzərəsini təsəvvür etməyə imkan verə bilər.
Bu mövzuda tədqiqatın aparılması münaqişənin həllinin proqnoz-
laşdırılması baxımından da əhəmiyyətli ola bilər. Çünki bu məsələnin
düzgün araşdırılması ilə münaqişənin informasiya modelinin növbəti mər-
hələlərini proqnozlaşdırmaq və həmin mərhələyə uyğun olan informasiya
siyasəti formalaşdırmaq mümkündür.
Məlumdur ki, etnik münaqişənin ən azı iki tərəfi mövcuddur. Ona görə
münaqişənin də ən azı iki informasiya modeli mövcuddur. Başqa sözlə,
etnik münaqişəyə cəlb olunan tərəflər hər biri bu münaqişəni, onun ya-
ranma səbəblərini və həlli yollarını öz maraqlarına uyğun şəkildə görür
və təqdim edir. Dağlıq Qarabağ münaqişəsində də bu məsələ xarakterik-
dir. Çünki münaqişəsinin tərəfləri münaqişə ilə bağlı öz baxışlarını, maraqla-
rını, baş verən proseslərə öz münasibətlərini formalaşdırıb cəmiyyətə təq-
dim etmişlər.
Qeyd etmək lazımdır ki, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin üçüncü bir
informasiya modeli də mövcuddur. Bu da beynəlxalq təşkilatların qərar-
ları, böyük dövlətlərin rəhbərlərinin bu münaqişəyə olan münasibəti, tə-
10
rəfsiz beynəlxalq ekspertlərin və mətbuat vasitələrinin təsiri ilə formala-
şan informasiya modelidir. Həmin model bir qədər tədricən, uzun vaxt
ərzində, müəyyən vaxtda bir qədər örtülü şəkildə formalaşsa da, münaqişə-
nin həlli üçün doğru mənzərə yaradılmasında böyük əhəmiyyətə malikdir.
Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı tərəflərin informasiya modeli
müxtəlif inkişaf mərhələləri keçmişdir. Hələlik bu münaqişənin informa-
siya modelinin üç mərhələdən keçdiyini qeyd etmək mümkündür.
Birinci mərhələ – ilkin mərhələdir. Bu mərhələdə münaqişənin baş-
lanmasına ehtiyatlı yanaşma, münaqişənin əsaslandırılması, münaqişəyə
ictimaiyyətin münasibətinin öyrənilməsi, münaqişə ilə bağlı ictimai rəy
yaradılması.
Ġkinci mərhələ – münaqişənin aktiv fazasıdır. Bu mərhələdə informa-
siya siyasəti başlıca olaraq tərəflərin mövqeyi haqqında daxili və beynəl-
xalq münasibətin formalaşdırılmasına, cəmiyyətin münaqişənin başa çat-
dırılmasına səfərbər edilməsinə, qarşı tərəfin ictimaiyyətinə və hərbi-si-
yasi qurumlarına psixoloji təsir göstərilməsinə, tərəflərin mövqelərinin
doğruluğunun əsaslandırılmasına istiqamətlənmişdir.
Üçüncü mərhələ – münaqişənin aktiv fazasından sonrakı dövrdür.
Bu dövrdə informasiya siyasəti başlıca olaraq münaqişənin tərəflərin ma-
raqları nəzərə alınmaqla nəticələnməsinin, münaqişədən sonrakı vəziyyə-
tin doğruluğunun və ya qeyri-doğruluğunun əsaslandırılmasına, beynəl-
xalq təşkilatlarda və dünya birliyində müfafiq maraqların qorunmasına
və bunun üçün müvafiq ictimai rəyin formalaşdırılmasına istiqamətləndi-
rilmişdir.
Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin tarixini öyrənməklə belə bir qənaətə
gəlmək mümkündür ki, bu münaqişənin informasiya modelinin 4-cü
mərhələsi də olacaqdır. Çünki bu münaqişənin həlli ilə bağlı vasitəçi
Minsk Qrupunun təklifləri, beynəlxalq təşkilatların qərarları və təklifləri
hər iki tərəfdən eyni şəkildə qəbul edilmir. Əgər tərəflər gələcəkdə bey-
nəlxalq səviyyədə hazırlanmış təklifləri qəbul etməli olsalar, onda müna-
qişəyə cəlb olunmuş əhalinin birgə yaşayışının və ya qonşuluq şəraitində
yaşayışının əsaslandırılması üçün yeni bir informasiya siyasətinin forma-
laşdırılmasına ehtiyac yaranacaqdır.
Ümumən, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin informasiya modelinin bu
dörd mərhələsini digər etnik münaqişələrə də tətbiq etmək mümkündür.
Ona görə də Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin informasiya modelləşdi-
rilməsinin öyrənilməsi həm XX əsrin sonlarında baş vermiş digər etnik
münaqişələrin informasiya modelinin təsəvvür edilməsinə, həm də gələcək-
11
də baş verə biləcək etnik münaqişələrin informasiya modelinin proqnoz-
laşdırılmasına kömək edə bilər.
Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin informasiya modelinin iki aspektini
qeyd etmək mümkündür:
Tarixi-mədəni aspekt. Münaqişənin başlanmasının tarixi-mədəni sə-
bəblərlə əsaslandırılması. Başqa sözlə, hər iki tərəfin informasiya siyasə-
tində tərəflərin münaqişə ərazisində tarixən yaşadığı, münaqişə zonasına
tarixən iddialı olduğu əsaslandırılır.
Hüquqi aspekt. Hər iki tərəfin informasiya siyasətində eyni zamanda
münaqişə tərəflərinin münaqişə zonasına olan iddialarının hüquqi cəhət-
dən əsaslandırılmasına geniş yer ayrılmışdır.
Hər iki aspektin formalaşdırılması zamanı ortaya atılan məsələlərə
tərəflərin öz maraqlarından yanaşması informasiya siyasətində özünə
geniş yer tapmışdır.
Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin informasiya modelinin formalaşdırıl-
ması vasitələri, yolları, üsulları, informasiya üstünlüyü uğrunda aparılan
mübarizə, münaqişənin informasiya modeli ilə real vəziyyət arasında
qarşılıqlı əlaqə və digər məsələlərin də araşdırılması və bu sahələrdə
olan təcrübənin ümumiləşdirilməsi istər Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin
mahiyyətinin başa düşülməsinə, istərsə də bütünlükdə mövcud olan etnik
münaqişələrin inkişaf tarixinin başa düşülməsinə kömək edə bilər.
Özlüyündə etnik münaqişə kifayət qədər mürəkkəb bir prosesdir. Ona
görə aparılan geniş tədqiqat zamanı münaqişənin informasiya modeli ilə
bağlı bir sıra digər məqamlar da üzə çıxa bilər. Amma istənilən halda bu-
günkü etnik münaqişələrin mahiyyətinin daha tam təsəvvür edilməsi üçün
onların informasiya modelinin araşdırılmasına ehtiyac vardır. Çünki düz-
gün informasiya siyasəti bütün etnik münaqişələrin istər qızışdırılması,
istərsə də həlli üçün siyasətçilərin əlində ən təsirli silahlardan biridir.
Sonda qeyd etmək lazımdır ki, mövzu ilk dəfə geniş tədqiqat obyekti-
nə çevrildiyi üçün təqdim olunan kitabda bütün məsələlərin əhatə olun-
duğunu söyləmək doğru olmazdı. Hər şeydən əvvəl, ona görə ki, araş-
dırılan problem inkişafda olan bir problemdir və vaxt ötdükcə qarşıya
yeni-yeni məqamlar çıxır. Bu məqamların öyrənilməsi yeni qənaətləri or-
taya çıxara bilər. Digər tərəfdən mövzunun öyrənilməsinin davam etdiril-
məsi ilə Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin daha bütöv mənzərəsini forma-
laşdırmaq mümkün ola bilər.
Dostları ilə paylaş: |